POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGICZNY. Tom X V III W arszawa 15 VI 1972 Nr 6. Krzysztof K a s p r z a k. [Z 28 rysunkam i i 1 tabelą w tekście]

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGICZNY FRAGMENTA FAUNISTICA Tom X V III W arszawa 15 VI 1972 Nr 6 Krzysztof K a s p r z a k Materiały do znajom ości skąposzczetów ( O lig o c h a e ta ) W ielkopolski1 [Z 28 rysunkam i i 1 tabelą w tekście] Kontynuacja zapoczątkowanych przez A. M o s z y ń s k ie g o badań nad skąposzczetami Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej dostarcza coraz więcej wiadomości o występujących tu taj gatunkach, ich biologii i ekologii. Prowadząc w latach badania nad skąposzczetami okolic Poznania natrafiłem na wiele interesujących gatunków, z których część jest nowa dla fauny Polski, a mianowicie: Cernosvitoviella atrata (B r e t s c h e r ), Achaeta camerani (C o g n e t t i), Lumbricillus kaloensis N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, Henlea perpusilla F r i e n d, Henlea similis N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, Marionina libra N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, Marionina communis N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, Marionina argentea (M i c h a e l s e n ), Fridericia maculata I s s e l, Fridericia paroniana I s s e l. Gatunki: Rłiyacodrilus falciformis B r e t s c h e r, Stylodrilus heringianus Cl a p a r ń d e, Achaeta eiseni Y e j d o v s k y, Aulodrilus pluriseta ( P i g u e t ), Fridericia perrieri (Y e j d o v s k y ), są nowe dla Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Ze w zględu na dużą zm ienność cech taksonom icznych w ielu gatunków podaję ich opisy oparte na moim m ateriale. D ane ekologiczne i rozm ieszczenie geograficzne zam ieszczam jedynie przy niektórych gatunkach. Kwasowość środowiska oznaczałem za pom ocą odczynnika H e l l i g a. 1 Praca w ykonana w Zakładzie Morfologii Zwierząt U niw ersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

2 100 K. Kasprzak 2 Aeolosomatidae 1. Aeolosoma hemprichi E h r e n b e r g, Gatunek na badanym terenie bardzo pospolity. 6 X 1969 znalazłem w Warcie kilka dojrzałych płciowo okazów, co jest interesujące, ponieważ osobniki dojrzałe spotyka się w rodzinie Aeolosomatidae bardzo rzadko (Oe k a n o y s k a j a 1962). Wyraźnie wykształcone siodełko (clitellum) obejmowało segmenty V-VI, rzadziej Y-Y II. 2. Pristina longiseta E h r e n b e r g, Naididae Duże okazy tego gatunku znalazłem w Warcie razem z Nais communis P i g u e t, N. elinguis M u l l., N. pseudobtusa P i g u e t, N. barbata M u l l., Aulophorus furcatus (M u l l.), Bero digitata (M u l l.) i Aeolosoma hemprichi E h r e n b. Ten stosunkowo rzadki w Polsce gatunek licznie zam ieszkuje zespoły Magnocharacetum oraz pow ierzchnię osadów dennych w jeziorach. Tubificidae 3. Ehyacodrilus falciformis B r e t s c h e r, Liczne okazy tego rzadkiego w Polsce gatunku znalazłem wśród detrytusu (ph 6,5) w mokradle nad Cybiną. Charakterystyczne dla tego gatunku sierpowate szczeciny płciowe X I segmentu (rys. 1) występują po jednej w każdym pęczku. Długość tych szczecin wynosiła 94,3-116,0 p; szerokość 10,9-11,6 p. Xa płacie głowowym (prostomium) oraz pierwszych segmentach ciała (do IV) rozrzucone są gęsto liczne gruczoły skórne. Xa pozostałych segmentach gruczoły te w ystępują w znacznie mniejszej liczbie. Siodełko bardzo słabo wykształcone. Atrium gruszkowatego kształtu, stosunkowo silnie wydłużone, pokryte dużymi komórkami prostatycznymi, zgrupowanymi głównie na wierzchołku. Ampuła zbiornika nasiennego (receptaculum seminis) owalna, wyraźnie odgraniczona od grubego, silnie umięśnionego przewodu wyprowadzającego. Tylny woreczek nasienny sięga do XIV-XV segmentu. U okazów niedojrzałych płciowo atrium, gruczoł prostatyczny (glandula prostatica) oraz zbiorniki nasienne tworzą zw artą, niezróżnicowaną masę komórek.

3 3 Skąposzczety (Oligochaeta) Wielkopolski 101 Komórki tkanki chloragogenowej pokrywają przewód pokarmowy od Y do V I segmentu. Celomocyty najczęściej kuliste, niekiedy jajowate. Według U d e g o (1929) oraz B r i n k h u r s t a (1963) długość szczecin płciowych wynosi 138 g,* szerokość 13 (i. R ys. 1-4: 1. B hyacodrilus falciform is B r e t s c i i e r, szczecina płciowa; 2. Henlea perpusilla F r i e n d, szczeciny brzuszne V II segm entu; 3. M arionina libra N ie l s e n e t C h r i s t e n s e n, szczeciny grzbietow e; 4. M. libra, zbiornik nasienny. W Polsce gatunek ten znany jest z okolic Świecia na Pojezierzu Pom orskim, gdzie w ystępow ał w staw ie (M o s z y ń s k i 1934). N otow any z wielu krajów Europy, jednak w s z ę d z ie jest rzadki (M o s z y ń s k a 1962). 4. Limnodrilus profundicola (Y e k r il, 1871) ( = L im nodrilus helveticus P i g u e t, 1913; B r i n k i i u r s t 1966) Nieliczne okazy tego bardzo rzadkiego gatunku znalazłem wśród szczątków organicznych w Cybinie. Ząbek dystalny szczecin brzusznych i grzbietowych u znalezionych okazów jest wyraźnie krótszy od proksymalnego. Oba ząbki są zaokrąglone. Podobnie zbudowane szczeciny miały według S o k o l s k i e j (1961) osobniki pochodzące z Kamczatki. Z opisów podawanych przez innych autorów (Oe k a - n o v s k a j a 1962; B r in k h t j r s t 1963; L a a k s o 1968) wynika, że ząbek dystalny jest dłuższy od proksymalnego, lub oba ząbki są równej długości. Gatunek ten odznacza się więc dużą zmiennością proporcji szczecin. Długość ta k charakterystycznych dla tego gatunku oskórkowych pochewek

4 102 K. Kasprzak 4 na prąciu (penis) wahała się w granicach 113,4-226,8 p., szerokość 27,0-48,6 g; stosunek szerokości do długości 1 : 4,2-1 : 5,1. Według danych Ce k a n o v s k i e j (1962) wymiary te są nieco większe i wynoszą: długość od 198 do 234 g, szerokość 41 u, jednak stosunek waha się w granicach 1 : 4-1 : 5. W Polsce L. profundicola znany był jedynie z piaszczystego dna W arty pod Poznaniem (M o s z y ń s k i 1933). L a a k s o (1969a i 1969b) w ym ienia go z Finlandii, zaliczając do zespołu gatunków a-oligohalinow ych, w ytrzym ujących stężenie soli w ynoszące 3-6 / 00. Lumbriculidae 5. Btylodrilus heringianus Cl a p a r ^ d e, Ten interesujący pod względem ekologicznym gatunek znalazłem w mokradle (ph 6,5) porośniętym obficie przez turzyce, przylegającym do Jeziora Kierskiego oraz wśród opadłych liści olch w mokradle nad Cybiną. Temperatura wody w tym ostatnim środowisku 14 I 1970 wynosiła 2,9 C, p H 7,5. Znalezione przeze mnie okazy miały stosunkowo krótkie prącia o długości p.. W Polsce gatunek ten znany był dotychczas z Tatr, gdzie w ystępow ał na w ysokości m n.p.m. w Staw ach Gąsienicowych (H k a b e 1939). Z innych części Karpat podaje go Ce r n o s v it o v (1928). N ajw yżej położone stanowisko tego gatunku zanotowano w Czechosłowacji, gdzie stwierdzono go na w ysokości 2154 m n.p.m. ( H r a b e 1939). I z o s im o v (1962) zwraca uw agę, że gatunek ten zam ieszkuje w ody nagrzewające się w różnym stopniu, ale głów nie zasiedla w ody zim ne. Podobne dane przytacza C e k a n o v s k a j a (1965), w ym ieniając go z jezior L adoga i Onega. L a a k s o (1967, 1969a i 1969b) podaje go z Finlandii, zaliczając do zespołu gatunków a-oligohalinow ych. Gatunek bardzo szeroko rozprzestrzeniony. 6. Enchytraeus albidus H e n l e, Enchytraeidae Liczne okazy tego pospolitego w Polsce gatunku znajdowałem w ziemi ogrodowej. Daje się on bardzo dobrze hodować na torfie w kwaśnym środowisku (ph 5,5-6).. Zwój nadgardzielowy (ganglion suprapharyngeum, rys. 21 i 22) u znalezionych przeze mnie okazów jest równo zaokrąglony, względnie lekko z tyłu wcięty. Ampuła zbiornika nasiennego (rys. 5) duża, silnie umięśniona. Przewód wyprowadzający wąski i na całej długości pokryty grubą warstwą zlanych gruczołów. N i e l s e n i Ch r i s t e n s e n (1959) zwracają uwagę, że kształt i wielkość am puły są bardzo zmienne. Gruby, silnie poplątany nasieniowód sięga zazwyczaj do X Y II segmentu; rzadziej spotykałem okazy, u których nasieniowód sięgał do X X segmentu.

5 5 Skąposzczety (Oligochaeła) Wielkopolski 103» Liczba segmentów u większości dojrzałych płciowo okazów wynosiła 60-70; w populacji hodowanej znajdowałem osobniki niedojrzałe o tej samej liczbie segmentów. N i e l s e n i C h r i s t e n s e n (1959) podają liczbę segmentów R y s. 5. Enchytraeus albidus H e n l e, z b io r n ik n a s ie n n y. M o s z y ń s k i (1929) uważa, że jest to forma przewodnia dla ziem uprawnych. Zwraca jednak uwagę, że gatunek ten spotykany jest także w środowiskach am fibiotycznych i odporny na bezpośredni w pływ w ody morskiej (M o s z y ń s k i 1930). 7. Mesenchytraeus armatus L e v i n s e n, 1884 Nieliczne osobniki znalazłem w mokradle (ph 7,5) nad Cybiną razem ze Stylodrilus heringianus C la p. Liczbą i wielkością charakterystycznych dla tego gatunku szczecin grzbietowych Y -Y II segmentu okazy z Cybiny różnią się nieco od opisu podanego przez N i e l s e n a i C h r i s t e n s e n a (1959), według których w segmentach V -V II liczba szczecin grzbietowych waha się w granicach 1-2. Wyniki pomiarów szczecin przednich segmentów ciała zestawiłem w tabeli 1. W Polsce gatunek dosyć pospolity, żyjący na torfowiskach i w ilgotnych łąkach (M o s z y ń s k a 1962).

6 104 K. Kasprzak 6 T abela 1. C harakterystyka szczecin przednich segm entów ciała u Mesenchytraeus arm atus L e v i n s e n Segm ent II III IV V VI VII V III IX Szczeciny grzbietow e Szczeciny ) brzuszne J liczba długość - 65,3-105,9-107,3-107, ,5 (w p) -1 10,2-1 18,9 grubość _ 4,4 _ 8,7 8,7 - _ 5,8 (w p) -1 0,2-1 0,2 lo t>r ^ - i GO liczba Cernosvitoviella atrata ( B r e t s c h e r, 1903) Dwa okazy znalazłem w mokradle wśród szczątków Sphagnum sp. (ph 6) oraz w gruboziarnistym piasku (ph 7) nad Jeziorem Kierskim razem z Enchytraeus buchholzi Y e j d. R ys. 6. Cernosvitoviella atrata (B r e t s c h e r ), zbiornik nasienny. Liczba esowatych szczecin w pęczkach grzbietowych na segmentach przedsiodełkowych wynosi z reguły 6, 7, 8, w pęczkach brzusznych 7, 8, rzadziej 5, 6 lub 9. Wyraźnie wykształcony nodulus położony jest dystalnie. Gruczoły skórne uporządkowane są w 3 poprzeczne rzędy w każdym segmencie. Celomocyty duże, wrzecionowate, z wyraźnymi białymi ziarnistościami. Zwój nadgardzielowy (rys. 23) z ty łu bardzo silnie wcięty. Ampuła zbiornika nasiennego (rys. 6) okrągła, nie połączona z przełykiem, bardzo wyraźnie odgraniczona

7 7 Skąposzczety (Oligochaeta) Wielkopolski 105 od długiego, silnie umięśnionego, pozbawionego zupełnie gruczołów przewodu wyprowadzającego. Liczba segmentów 27. Według N i e l s e n a i C h r i s t e n s e n a (1959) gatunek ten odznacza się bardzo zmiennym kształtem zbiorników nasiennych oraz liczbą szczecin, która może sięgać 10. Gatunek przez C e r n o s v it o v a (1928) podany z Tatr, z dna strum ienia górskiego na w ysokości 1950 m n.p.m. N ie l s e n i C h r i s t e n s e n (1961) wym ieniają go z północnej Szwecji. 9. Lumbricillus kaloensis N i e l s e n et C h r i s t e n s e n, 1959 Bardzo nieliczne okazy tego gatunku znalazłem wśród szczątków organicznych w Warcie i Cybinie. Ponadto na gatunek ten natrafiłem w Wielkiej Wsi (10 IX 1968), gdzie występował razem z Tubifex costatus ( C la p.) na plaży Zatoki Puckiej pod rozrzuconymi cegłami. Pęczki szczecin segmentów przedsiodełkowych zawierają najczęściej 5, 4, rzadziej 3 esowato wygięte szczeciny. U okazów z Wielkiej Wsi liczba tych R ys. 7. Lum bricillus kaloensis N i e l s e n et C h r i s t e n s e n, zbiornik nasienny. szczecin sięgała 7. W segmentach zasiodełkowych występuje na ogół po 3-5 szczecin w pęczku. Gruczoły skórne uporządkowane są w każdym segmencie w poprzecznych rzędów. W przednich segmentach (II-IV ) liczba tych rzędów jest znacznie mniejsza, z reguły 5-7. Gruczoły septalne pierwszej i d ru giej pary połączone są ze sobą po stronie grzbietowej, trzecia para jest wolna. Płaty brzuszne tych gruczołów są dobrze wykształcone. Zwój nadgardzielowy z tyłu lekko wcięty. Siodełko obejmuje segmenty X II-X III. Zbiornik nasienny (rys. 7) składa się z wrzecionowatej ampuły, bardzo słabo odgraniczonej od krótkiego przewodu wyprowadzającego. Przy otworze zewnętrznym znajduje się rozetka kilku

8 106 K. Kasprzak dużych, nie zlanych ze sobą gruczołów dodatkowych. Nasienie w ampule rozrzucone bezładnie. Stosunek szerokości do długości lejka nasieniowodu równa się najczęściej 1 : 1,5, rzadziej 1 : 2. Według danych innych autorów wynika, że u okazów pochodzących z Danii i Finlandii gruczoły dodatkowe tworzące rozetkę złożoną z 4 gruczołów przy otworze zewnętrznym zbiornika nasiennego są nierównej wielkości (N i e l s e n i Ch r i s t e n s e n.1959; T y n e n i N u r m i n e n 1969) oraz że stosunek szerokości do długości lejka nasieniowodu waha się w granicach 1 : 2-1 : 3 (N i e l s e n i C h r i s t e n s e n 1959; N u r m i n e n 1964 i 1965a) Achaeta camerani (C o g n e t t i, ) * Kilka okazów znalazłem w ziemi (ph 7) wśród olch nad Cybiną. We wszystkich segmentach ciała brak u tego gatunku grzbietowych i brzusznych woreczków szczecinkowych. Przewód wyprowadzający nefrydium położony jest terminalnie. Siodełko, obejmujące segmenty X ll-'/a X III, pokryte jest przez komórki gruczołowe, uporządkowane w około 18 wyraźnych rzędów. 10 R ys Zbiorniki nasienne: 8 Achaeta camerani (C o g n e t t i), 9 M arianina argentea (M i c h a e l s e n ), 10 M. communis N i e l s e n et C h r i s t e n s e n. Zbiornik nasienny (rys. 8), występujący tylko w V segmencie, składa się z bardzo krótkiego przewodu wyprowadzającego, łączącego się z wrzecionowatą ampułą, przy końcu owalnie rozszerzoną. Lejek nasieniowodu cylindryczny, 2 razy tak długi jak szeroki, nasieniowód cienki i stosunkowo krótki.

9 9 Skąposzczety (Oligochaeta) Wielkopolski 107 G atunek z n a n y z Włoch. (M i c h a e l s e n ), z D anii i Anglii (N i e l s e n i Ci i b i s t e n s e n 1959). 11. Achaeta eiseni V e j d o v s k y, 1877 Okazy tego gatunku znalazłem w ziemi (ph 7) wśród zarośli olch nad Cybiną, razem z Fridericia galba (H o f f m.) i Achaeta camerani (C o g.). Grzbietowe i brzuszne woreczki szczecinkowe występują. Woreczki grzbietowe segmentów przedsiodełkowych są wyraźnie mniejsze niż w segmentach zasiodełkowych. Gruczoły skórne segmentów przedniej części ciała uporządkowane w 5-8 poprzecznych rzędów w każdym segmencie. Wyraźnie wykształcone siodełko obejmuje segmenty X II 1/2 X III. Liczne gruczoły uporządkowane są w około 25 poprzecznych rzędów. Według N i e l s e n a i Ch r i s t e n s e n a (1959) liczba segmentów może sięgać 35. W Polsce gatunek ten znany jest z Puszczy Białowieskiej i N iziny Sandomierskiej (M o s z y ń s k a 1 962) oraz z Tatr (M o s z y ń s k i i M o s z y ń s k a 1 957). 12. Henlea perpusilla F r i e n d, 1911 Jeden okaz tego gatunku znalazłem nad Cybiną w piaszczystej glebie (ph 7) porośniętej obficie roślinnością zielną, razem z Marionina communis N i ę l. et Ch r i s t., Fridericia bisetosa (L e v.), F. maculata I s s e l i F. galba ( H o f f m.). Szczeciny (rys. 2) proste, niekiedy lekko wygięte o nieznacznie zakrzywionej podstawie. W segmentach przedsiodełkowych z reguły po 4, rzadziej 3 lub 2 szczeciny w pęczku. Pęczki na segmentach zasiodełkowych mają po 3 szczeciny. Długość szczecin brzusznych pęczka Y II segmentu wynosiła: 29,0 ;jl, 29,0 g, 36,3 g, 37,7 g; w segmencie X I: 43,5 g. Zwój nadgardzielowy (rys. 18) wydłużony, z tyłu wyraźnie wcięty. Brak kieszeni jelitowych przy rozszerzeniu żołądkowym na granicy Y II i Y III segm entu, charakterystycznych dla większości gatunków rodzaju Henlea M i c h a e l s e n. Gruczoły septalne nie są połączone ze sobą po stronie grzbietowej. Trzecia para tych gruczołów silniej wydłużona od pozostałych. Wyraźnie wykształcone siodełko obejmuje segmenty 1/2 X I-1/2 X III. Pokryte jest przez duże komórki gruczołowe, uporządkowane w poprzeczne rzędy. K rótki przewód wyprowadzający zbiornika nasiennego (rys. 11) słabo oddzielony od wrzecionowatej ampuły, łączącej się z przełykiem długim przewodem wewnętrznym. Przewody wewnętrzne obu zbiorników nasiennych zlewają się z tyłu V segmentu w mały owalny zbiornik, wypełniony przez nasienie. Przy otworze zewnętrznym zbiornika nasiennego występują drobne komórki, ale nie wiadomo czy należy je wiązać z gruczołami dodatkowymi zbiornika nasiennego. Lejek nasieniowodu 1,5 raza tak długi jak szeroki, nasieniowód stosunkowo długi i cienki. Przewody wewnętrzne zbiorników nasiennych nie zawsze tworzą zbiornik

10 108 K. Kasprzak 10 z tyłu V segmentu, ale mogą zlewać się ze sobą we wspólny przewód, łączący się z przełykiem po grzbietowej strome na granicy Y i VI segmentu (N i e l s e n i C h r i s t e n s e n 1959). Liczba szczecin według tych autorów waha się w gra- R y s. 11. Henlea perpu silla F r i e n d, z b io r n ik i n a s ie n n e i p ie r w s z a p a r a g r u c z o łó w s e p ta ln y o h. nicach 2-8. N u r m i n e n (1965a) zwraca uwagę, że komórki gruczołowe siodełka u tego gatunku mogą być rozmieszczone nieregularnie. Liczba segmentów 31. Zam ieszkuje głów nie łąki oraz brzegi w ód ( N u r m in e n 1967b). N a Spitzbergenie nieliozne okazy znaleziono w glebie wilgotnej łąki arktycznej oraz wśród korzeni roślin na skałach ( N u r m in e n 1966). Zam ieszkuje zw ykle środowisko lekko kwaśne o ph 6,6 (N u r m in e n 1965c). G atunek znany z Finlandii, północnej N orwegii, Szwecji ( N u r m in e n 1965b, 1965c), Spitzbergenu (N u r m i n e n 1965a i 1966) i W łoch (N ie l s e n i C h r i s t e n s e n 1961, 1963). 13. Henlea similis N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, 1959 Szczególnie licznie zamieszkuje małe mokradło z bieżącą wodą (ph 7) przy Jeziorze Maltańskim w Poznaniu. Razem z nim licznie występowały Nais elinguis M u l l., Marionina riparia B r e t. i Enchytraeus buchholzi V e j d. W strumieniu Szklarka w Poznaniu, wśród rozkładających się roślin, gatunek ten występował razem z Marionina riparia B r e t., Tubifex tubifex (M u l l.), Rhyacodrilus coccineus (V e j d.) i Aulodrilus pluriseta (P i g u e t ).

11 11 Skąposzczety (Oliqochaeta) Wielkopolski 109 Szczeciny zazwyczaj lekko łukowato wygięte, o proksymalnym końcu niekiedy hakowato zgiętym. W segmentach przedsiodełkowych spotyka się po 5-6, rzadziej 7-8 szczecin w pęczku. Ogólną liczbę szczecin określa wzór: 3, 4,5, 6, 7, 8 : 3, 4, 5, 6, 7-5, 6 : 4, 5, 6. Długość szczecin w segmentach przednich (IY-V) waha się w granicach 23,2-40,6 g. Gruczoły skórne w większym skupieniu występują na płacie głowowym.!na pozostałych segmentach gruczołów tych jest znacznie mniej. Uporządkowane są one w 2-3 wyraźne, poprzeczne rzędy. W segmentach zasiodełkowych gruczoły skórne rozrzucone są mniej regularnie. Przy rozszerzeniu żołądkowym na granicy VII i V III segmentu występują dwie wydłużone kieszenie jelitowe (rys. 13). Zajmują one cały segment V III, sięgając do dysepimentu V II/V III. 15 R y s Henlea sim ilis N i e l s e n e t C h k i s t e n s e n : 12 n e f r y d iu m, 13 k ie s z e n io je lito w e. W V I segmencie widoczna jest jedna para gruszkowatych przydatków jelitowych. Silnie wykształcona tkanka chloragogenowa brunatnego koloru w y stępuje od V II segmentu, pokrywając także grubą warstwą kieszenie jelitowe. Dobrze widoczne pulsujące rozszerzenia naczynia grzbietowego wykształcone są w segmencie V II i V III. Przewód wyprowadzający nefrydium (rys. 12) przesunięty znacznie do przodu i umieszczony po stronie brzusznej części post

12 110 K. Kasprzak 12 septalnej nefrydium. Celomocyty dyskoidalne o średnicy 21,7-27,6[x. W segmentach IY, Y i VI występują trzy pary owalnych gruczołów septalnych, połączonych ze sobą po stronie grzbietowej. Płat brzuszny gruczołów septalnych występuje w segmentach V i VI. Siodełko obejmuje segmenty 1/ a X l-v gx III. Przewód wyprowadzający zbiornika nasiennego (rys. 14) średniej długości, słabo oddzielony od wrzecionowato rozdętej ampuły i pozbawiony gruczołów dodatkowych przy otworze zewnętrznym. Lejek nasieniowodu około 2 razy tak długi jak szeroki, cylindrycznego kształtu. Yasieniowód stosunkowo cienki i krótki. /< R y s. 14. Henlea sim ilis N i e l s e n e t C h r i s t e n s e n, z b io r n ik i n a s ie n n e. Liczba segmentów 27-34; spotykałem również okazy o liczbie segmentów Gatunek znany z D anii (N ie l s e n i C h r i s t e n s e n 1959) i z tundry Spitzbergenu (N u r - m i n e n 1965a, 1966).

13 13 Skąposzczety (Oligochaeta) Wielkopolski Marionina libra N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, 1959 ' Nieliczne okazy znalazłem wśród rozkładających się roślin w Warcie oraz wśród organicznych szczątków w Cybinie, razem z licznymi okazami Tubifex tubifex (M u l l.), Limnodrilus profundicola (V e r r il ) i L. udekemianus Cl a p. Szczeciny (rys. 3) proste, nierównej długości, ułożone w pęczku w formie wachlarza. W segmentach przedsiodełkowych występują po 3 szczeciny w pęczku, w segmentach zasiodełkowych spotyka się po 2 szczeciny. Dwie pierwsze pary gruczołów septalnych małe, owalne, trzecia para jest większa i wyraźnie wydłużona. Gruczoły nie łączą się ze sobą po stronie grzbietowej. Zwój nadgardzielowy (rys. 19) z tyłu zaokrąglony. Zbiorniki nasienne (rys. 4) nie są połączone z przełykiem. Ampuła zbiorników owalna, wyraźnie odgraniczona od przewodu wyprowadzającego, pokrytego przez drobne komórki z silnie łam iącymi światło ziarnistościami. Liczba segmentów 28. Gatunek opisany z D anii; liczba szczecin może sięgać 5, zm ienny jest także kształt am puły zbiornika nasiennego. N u r m in e k (1965a) podaje go z tundry Spitzbergenu. 15. Marionina communis N i e l s e n e t Ch r i s t e n s e n, 1959 Licznie występował w wilgotnej ziemi (ph 7-7,5) wśród korzeni roślin nad Cybiną. Szczeciny proste, z lekko zakrzywionym proksymalnym końcem, nierównej długości w pęczku. Długość szczecin grzbietowych w VI segmencie wynosi 23,2 g, w X IX 29,0 g; długość szczecin brzusznych w VII segmencie 24,7 g, w X III 27,6 g. Dwie pierwsze pary gruczołów septalnych (rys. 15) owalne, ostatnia para wyraźnie większa i silniej wydłużona. Gruczoły nie łączą się ze sobą po stronie grzbietowej. Zwój nadgardzielowy (rys. 20) silnie wydłużony, z wyraźnym wcięciem na tylnej krawędzi. Mocno wyodrębnione siodełko, obejmujące segmenty X II-1 /2 X III, pokryte przez drobne komórki gruczołowe, uporządkowane w poprzeczne rzędy. Wrzecionowata am puła zbiornika n a siennego (rys. 10 i 15) łączy się z przełykiem krótkim przewodem wewnętrznym. Stosunkowo długi przewód wyprowadzający zbiornika nasiennego niewyraźnie oddzielony od ampuły. Przy otworze zewnętrznym zbiornika nasiennego w y stępuje zwarta masa gruczołowa oraz jeden gruczoł wyraźnie odgraniczony. Lejek nasieniowodu cylindryczny, rzadziej groszkowaty, 2 razy tak długi jak szeroki; według N i e l s e n a i Ch r i s t e n s e n a (1959) 1,5 raza tak długi jak szeroki. Liczba segmentów Gatunek opisany z D anii, przez N u r m in e n a (1967) znaleziony w Finlandii Marionina argentea (M i c h a e l s e n, ) Okazy tego gatunku znalazłem w piaszczystej glebie (ph 7) wśród korzeni roślin oraz pod opadłymi liśćmi olch nad Cybiną. Licznie występował także w mokradle nad Jeziorem Maltańskim razem z Nais elinguis M u l l., Marionina

14 112 K. Kasprzak 14! ' '- 'A >

15 15 Skąposzczety (Oligochaeta) Wielkopolski 113 riparia B r e t. i Henlea similis N i e l. et Ch r i s t, oraz w mokradle (ph 6,5) nad Jeziorem Kierskim. Wszystkie pęczki zawierają po 2 proste szczeciny z proksymalnym końcem hakowato zgiętym pod kątem prostym. W segmencie I I brak pęczków grzbietowych. Długość szczecin waha się w granicach 30,5-34,8 p.: Owalne celomocyty, nadające zwierzęciu charakterystyczną białą barwę, zgrupowane są przede wszystkim w segmentach zasiodełkowych. W płynie jamy ciała segmentów przedsiodełkowych jest ich znacznie mniej. Celomocyty zawierają bardzo dużo ziarnistości. Średnica celomocytów 11,0-20,3 g. Gruczoły skórne szczególnie gęsto występują na płacie głowowym. W pozostałych segmentach przedniej części ciała uporządkowane są na ogół w 1-3 poprzeczne rzędy. Dwie pierwsze pary gruczołów septalnych (rys. 16) owalne, silnie zwarte i zlane ze sobą po 4%. R ys. 16. M arionina argentea (M i c h a e l s e n ), gruczoły s e p ta ln e. stronie grzbietowej. Gruczoły trzeciej pary bardzo silnie wydłużone i nie połączone ze sobą grzbietowo. Zwój nadgardzielowy (rys. 17) z tyłu lekko wcięty. Siodełko dobrze wykształcone, zazwyczaj obejmuje segmenty X II-l/2 X III, rzadziej X II- X III. Ampuły zbiorników nasiennych (rys. 9) owalne, łączące się z przełykiem krótkim przewodem wewnętrznym. Przewód wyprowadzający zbiornika n a siennego około 1,5 raza tak długi jak średnica ampuły, cienki, na całej długości pokryty grubą warstwą gruczołów towarzyszących. Brak dodatkowych gruczołów przy otworze zewnętrznym. Lejek nasieniowodu cylindryczny, zwężający się ku końcowi, Nasieniowód średniej długości, bardzo cienki. Liczba segmentów Według N i e l s e n a i Ci i r i s t e n s e n a (1959) liczba segmentów waha się u tego gatunku w granicach 19-26, zwykle 22. Znajdowano także okazy o liczbie segmentów do 30 (M i c h a e l s e n 1900). T y n e n i N u r m i n e n (1969) w swoim kluczu nie zaznaczają na rysunku dodatkowych gruczołów przy otworze zbiór- R ys. 15. M arionina communis N ie l s e n et C h r is t e n s e n, zbiorniki nasienne i gruczoły septalne.

16 1 14 K. Kasprzak 16 nika nasiennego. Potwierdzają to moje obserwacje. Innego zdania są natomiast U i e l s e n i C h r i s t e n s e n (1959). Według nich przy otworze zewnętrznym znajduje się obrączka drobnych gruczołów dodatkowych, których jednak nie zaznaczono na rysunku zbiorników nasiennych. Gatunek ten w edług C e k a n o v s k i e j (1962) żyje w rzekach i jeziorach, pod kam ieniam i i w przybrzeżnym piasku. Zam ieszkuje także słone bagna ( N u k m in e n 1967b) i arktyczne R ys Zwoje nadgardzielow e: 17 M arionina argentea (M i c h a e l s e n ), 18 Henlea perpusilla F k i e n d, 19 M arionina libra N i e l s e n et C h r i s t e n s e n, 20 M. communis N i e l s e n et C h r i s t e n s e n, 21 i 22 Enchytraeus albidus H e n l e, 23 Cernosvitoviella ałrata (B r e t s o h e r ). R ys. 24. F ridericia bisetosa (L e v i n s e n ), gruczoł dodatkow y przy otw orze zew nętrznym zbiornika nasiennego.

17 17 Skąposzczety (Oligochaeta) Wielkopolski 115 łąki na Spitzbergenie (N u r m in e n 1965a, 1966) oraz kwaśne środowiska (ph 5,6) na W yspach A landzkich (N u r m in e n 1965c). L a s s e r r e (1967) podaje go z w ybrzeży Oceanu A tlantyckiego koło Roscoff Fridericia perńeri (V e j d o v s k y, ) Ten rzadki w Polsce gatunek znalazłem razem z licznymi okazami Fridericia galba ( H o f f m.), Achaeta eiseni Y e j d. i A. camerani (C o g.) w ziemi wśród opadłych liści (ph 7) nad Cybiną. Duże kieszenie zbiorników nasiennych (rys. 28) są zlane z ampułą i silnie wyciągnięte wzdłuż przewodu wyprowadzającego. Przy otworze zewnętrznym zbiornika nasiennego brak gruczołu dodatkowego. W Polsce znany był dotychczas tylko z Pobrzeża B ałtyku i Pojezierza Pom orskiego (M o s z y ń s k a 1962). W edług M o s z y ń s k ie g o i M o s z y ń s k i e j (1957) gatunek ten zam ieszkuje mokre łąki i torfowiska, gdzie w ystępuje wśród korzeni roślin i mchów. W Norwegii znaleziony został w suchej glebie porośniętej przez Juniperus sp. (N u r m in e n 1965b). W ytrzym uje także znaczne zakwaszenie środowiska, przy ph 5,6-6,4 ( N u r m in e n 1965c) Fridericia maculata I s s e l, Bardzo nieliczne okazy znalazłem w ziemi porośniętej przez olchy (ph 7) nad Cybiną. W szystkie pęczki zawierają po 2 szczeciny z proksymalnym końcem wyraźnie hakowato zgiętym. Długość szczecin waha się w granicach g. Na płacie głowowym gruczoły skórne bardzo liczne, rozrzucone, w pozostałych segmentach uporządkowane w 3-6 poprzecznych rzędów. Kieszenie zbiornika nasiennego (rys. 25) podobne do kieszeni F. perrieri ( Y e j d.), ale wyraźnie mniejsze. Pęcherzyka nasiennego brak. Liczba segmentów Gatunek znany jest z w ielu stanowisk w D anii (N i e l s e n i Ch r i s t e n s e n 1959). W e W łoszech został znaleziony w D olom itach na w ysokości 1900 m n.p.m. (N ie l s e n i C h r is t e n s e n 1963). 19. Fridericia paroniana I s s e l, 1904 Jeden okaz znalazłem w piaszczystej glebie (ph 7) nad Cybiną. Kieszenie zbiornika nasiennego (rys. 27), nieco wydłużone i wyraźnie oddzielone od ampuły. Pęcherzyka nasiennego brak. W edług N u r m in e n a (1967b) licznie w ystępuje na łąkach leśnych. Autor zwraca uwagę, że w środowisku tym dom inującym składnikiem w faunie skąposzczetów s ą gatunki rodzaju F ridericia M i c h a e l s e n.

18 1 16 K. Kasprzak 18 Gatunek znany z tundry Spitzbergenu, gdzie został znaleziony wśród zarośli A lnus incana ( N u r m in e n 1965b), oraz z południowej Finlandii (N u r m in e n 1967a) R ys A m puly zbiorników nasiennych: 25 F ridericia maculała I s s e l, 26 F. bisetosa (L e v i n s e n ), 27 F. paroniana I s s e l, 28 F. perrieri (V e j d o v s k y ) Fridericia bisetosa (L e v i n s e n, ) Jeden z najpospolitszych gatunków w Wielkopolsce. Najczęściej spotykałem go w środowisku o ph 7; rzadziej i mniej liczebnie zasiedlał środowiska kwaśne (ph 5,5). Kieszenie zbiornika nasiennego (rys. 26) owalne, niekiedy bardzo słabo wyciągnięte wzdłuż przewodu wyprowadzającego. Przy otworze zewnętrznym zbiornika nasiennego występuje jeden duży gruczoł dodatkowy (rys. 24). Jest to gatunek eurytopow y, którem u odpow iadają środowiska bardzo różnorodne, zarówno pod względem zaw artości próchnicy jak i w ody (M o s z y ń s k i i M o s z y ń s k a 1957).

19 id Skąposzczety (Oligochaeta) Wielkopolski 117 M o s z y ń s k i ( ) u w a ż a, że j e s t o n, o b o k Enchytraeus albidus H e n l e i E. buchholzi V e j d., p r z e w o d n ią f o r m ą d l a z ie m u p r a w n y o b o r a z c h a r a k t e r y s t y c z n y m g a tu n k ie m n a s u c h y c h łą k a c h. Ze względu na duże podobieństwo Frideńcia perrieri ( V e j d.), F. maculata I s s e l, F. paroniana I s s e l i F. bisetosa ( L e v.) podaję poniżej klucz, oparty na najbardziej charakterystycznych cechach, które różnią te gatunki między sobą bardzo wyraźnie. 1. Gruczołu dodatkowego przy zewnętrznym otworze zbiornika nasiennego brak... Frideńcia perrieri. Gruczoł dodatkowy przy zewnętrznym otworze zbiornika nasiennnego 2. Pęcherzyk nasienny dobrze rozwinięty...i.. Frideńcia bisetosa. Pęcherzyk nasienny drobny lub brak Kieszenie zbiornika nasiennego zlane z ampułą frideńcia maculata. Kieszenie zbiornika nasiennego oddzielone od ampuły Frideńcia paroniana In stytu t Zoologiczny PA N Oddział w Poznaniu Poznań, ul. Świerczewskiego 19 PIŚM IENNICTW O B r in k h u r s t E. O Ta xonom ical Studies on the Tubificidae (A nnelida, Oligochaeta). In t. E ev. H ydrobiol., Leipzig, 48: 1-89, 59 ff., 6 tt. B r in k h u r s t E Taxonom ical Studies on the Tubificidae (Annelida, Oligochaeta). Int. E ev. H ydrobiol., Leipzig, 51: , 6 ff., 2 tt. C e k a n o v s k a j a 0. Y V odnye m alocsetinkovye cervi fauny SSSE. Opred. po faunie SSSE, 78. M oskva-leningrad, 411 pp., 256 ff., 2 tt. C e k a n o v s k a j a O. Y M aloscetinkovye cervi ozer Karelii. W pracy: Fauna ozer Karelii. M oskva-leningrad, pp , 6 ff., 1 t. C e r n o s v it o v L D ie Oligochaetenfauna der Karpathen. Zool. Jb. Syst., Jena, 55: 1-28, 4 ff., 1 t. H r a b e S Vodni Oligochaeta z V ysokych Tater. V est. Ces. Zool. Spol., Praha, , 6-7 : , 14 ff., 2 tt. I zo sim o v V. V M aloscetinkovye cervi sem ejstva Lumbriculidae. W pracy: M aloscetinkovye cervi i planarii ozera Bajkal. Trudy lim n. Inst., M oskva-leningrad, 1(21): 1-126, 60 ff., 1 t. L a a k s o M Eecords of aquatic Oligochaeta from Finland. Ann. zool. fenn., H elsinki, 4: , 2 tt.

20 118 K. Kasprzak 20 L a a k s o M The botom fauna in the surroundings of H elsinki. II. Records of N aididae and Tubificidae (Oligochaeta) and Spionidae (Polychaeta). Ann. zool. fenn., Helsinki, 5: L a a k s o M. 1969a. Oligochaeta from brackish w ater near Tvarm inne, south-w est Finland. A nn. zool. fenn., H elsinki, 6: , 2 ff., 21 tt. L a a k so M. 1969b. N ew records of aquatic Oligochaeta from Finland. Ann. zool. fenn., H elsinki, 6: , 2 ff., 1 t. L a s s e r r e P Oligochetes marins des cótes de France. II. Roscoff, Penpoull, Etangs saum atres de Concarneau: System atique, Ecologie. Cali. biol. mar., 8: , 3 ff., 3 tt. M ic iia e l s e n W Oligochaeta. D as Tierreich, 10. Berlin, 575 pp., 13 ff. M o s z y ń s k a M Skąposzczety (Oligochaeta). K at. fauny P ol., X I, 2. W arszawa, 69 pp., 1 1. M o s z y ń s k i A W pływ warunków ekologicznych na w ystępow anie wjtzonkowców (Enchytraeidae). K osm os A, Lwów, 53: , 2 ff., 12 tt. M o s z y ń s k i A R śpartition quantitative des Enchytraeidae dans diffórents m ilieux. Ann. Mus. zool. poi., W arszawa, 9: , 7 ff., 18 tt. M o s z y ń s k i A Skąposzczety (Oligochaeta) m iasta Poznania. Kosm os A, Lwów, 57: , 1 t. M o s z y ń s k i A Skąposzczety (Oligochaeta) Pom orza. Pr. Kom. m at. przyr. Pozn. T P N, (B), Poznań, 7: M o s z y ń s k i A., M o s z y ń s k a M Skąposzczety (Oligochaeta) Polski i niektórych krajów sąsiednich. Pr. Kom. m at. przyr. Pozn. T P N, Poznań, 18: , 20 tt. N i e l s e n C. O., C h r i s t e n s e n B The Enchytraeidae critical revision and taxonom y of European species. N at. jutland., Aarhus, 8-9 : 1-160, 177 ff., 11 tt. N i e l s e n C. O., C h r i s t e n s e n B The Enchytraeidae critical revision and taxonom y of European species. Supplem ent 1. N at. jutland., Aarhus, 10: 1-2 3, 2 0 ff., 2 tt. N i e l s e n C. O., C h i r s t e n s e n B The Enohytraeidae critical revision and taxonom y of European species. Supplem ent 2. N at. jutland., Aarhus, 10: 1-19, 19 ff., 1 t. N u r m i n e n M Lum bricillus fennicus sp. n. and som e other Enchytraeids (Oligochaeta) from Finland. A nn. zool. fenn., H elsinki, 1: , 4 ff., 1 t. N u r m i n e n M. 1965a. E nchytraeid and Lum bricid records (Oligochaeta) from Spitsbergen. Ann. zool. fenn., H elsinki, 2: 1-10, 10 ff., 1 t. N u r m in e n M. 1965b. E nchytraeids (Oligochaeta) from northern N orw ay and western L ap land. A nn. zool. fenn., H elsinki, 2: 11-15, 6 ff., 1 t. N u r m i n e n M. 1965c. Prelim inary notes on the E nchytraeids (Oligochaeta) of the A hvenanm aa Islands, South Finland. Ann. zool. fenn., H elsinki, 2: N u r m i n e n M Further notes on the E nchytraeids (Oligochaeta) of Spitsbergen. Ann. zool. fenn., H elsinki, 3: N u r m i n e n M a. E cology of E nchytraeids (Oligochaeta) in Finnish coniferous forest, soil. Ann. zool. fenn., H elsinki, 4: , 13 ff., 2 tt. N u r m in e n M. 1967b. F aunistic notes on N orth-european Enchytraeids (Oligochaeta). Ann. zool. fenn., H elsinki, 4: , 6 ff., 11 tt. S o k o l s k a j a H. L M ateriały po faune presnovodnyh m aloscetinkovyh cervej Kamćatki. B ull. Soc. N at. Moscou, M oskva, 66, 1: 54-68, 6 ff., 1 t. T y n e n M. J., N u r m i n e n M A k ey to the European littoral Enchytraeidae (Oligochaeta). A nn. zool. fenn., H elsinki, 6: , 41 ff. U d e H Oligochaeta. D ie Tierw elt D eutschlands, 15. Jena, 132 pp., 165 ff.

21 21 Skąposzczety (Oligochaeta) Wielkopolski 119 PE3KDME [3arjiaBHe: MaxepHajiti k n3yhemuo MajionjeTHHKOBbix nepbeń (Oligochaeta) Bejin- KOnOJlbCKOH HH3MCHHOCTH] A btopom nphboflfltca nahhbie Kacaiomwecfl 33 bhrob ManomeTHHKOBbix xepbeii (Oligochaeta) HafifleHHbix b pehtpajibhoń nacth BejiHKonojibCKOH HH3MeHH0CTH, H3 KOTopbix 10 nphboflhtcs fljia IIoJibiuM BnepBbie: Cernosvitoviella atrata (B r e t s c h e r ), Achaeta camerani (C o g n e t t i), Lumbricillus kaloenis N i e l s e n e t Ch r i s t e n s e n, Henlea perpusilla F r i e n d, TI. similis N i e l s e n e t Ch r i s t e n s e n, Marionina libra N i e l s e n e t Ch r i s t e n s e n, M. communis N i e l s e n e t Ch r i s t e n s e n, M. argentea (M i c h a e l s e n ), Fridericia maculata I s s e l ii F. paroniana I s s e l. IIpHHHMaa BO BHHMaHHe Gojlblliyio H3MeHHHBOCTL TaKCOHOMMTeCKHX nph3h3 KOB MHorax bhrob, abtop naet onhcahha onhpaiomnech Ha co6ctbehhbix HadjnoneHHflx. SUMMARY [Title: Contribution to the knowledge of Oligochaeta of the Great-Poland] The author informs of 33 species of Oligochaeta found in Great-Poland. In this number 1 0 species: Cernosvitoviella atrata (B r e t s c h e r ), Achaeta camerani (C o g n e t t i), Lumbricillus kaloensis N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, Henlea perpusilla F r i e n d, H. similis N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, Marionina libra N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, M. communis N i e l s e n et Ch r i s t e n s e n, M. argentea (M i c h a e l s e n ), Fridericia maculata I s s e l and F. paroniana I s s e l, are new for Poland. The author describes less know details of structure of some species.

22 Redaktor pracy dr J. D. Plisko Państwowe W ydawnictwo Naukowe Warszawa 1972 Nakład egz. Ark. wyd. 1,5 druk. 1 s/8- Papier druk. sat. kl. II I 80 g, B I. Cena zł 10. Nr zam. 900/71 F-9 Wrocławska Drukarnia Naukowa