ZAPRZESTANIE PALENIA TYTONIU A SUBIEKTYWNE POCZUCIE ZDROWIA OSÓB W STARSZYM WIEKU SMOKING CESSATION AND SUBJECTIVE HEALTH STATUS AMONG OLD PEOPLE

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2007, 76, 3, MAŁGORZATA SUWAŁA, WOJCIECH DRYGAS, ANDRZEJ GERSTENKORN ZAPRZESTANIE PALENIA TYTONIU A SUBIEKTYWNE POCZUCIE ZDROWIA OSÓB W STARSZYM WIEKU SMOKING CESSATION AND SUBJECTIVE HEALTH STATUS AMONG OLD PEOPLE Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej Uniwersytet Medyczny w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. med. Wojciech Drygas Streszczenie Wstęp. Ryzyko wystąpienia wielu chorób oraz zgonu z powodu nowotworów, chorób układu krążenia i oddechowego jest większe u osób palących w porównaniu z niepalącymi. Szacuje się, że wśród osób palących jedna na trzy umrze przedwcześnie z powodu powikłań wywołanych paleniem tytoniu. Rzucenie palenia, nawet w wieku powyżej 65 lat, zmniejsza znacznie ryzyko zgonu i chorób przewlekłych, zwiększa oczekiwaną długość życia. Celem badania było poznanie wpływu zaprzestania palenia na subiektywne poczucie zdrowia. Materiał i metody. Badaniem objęto 828-osobową próbę losową w wieku 65 i więcej lat z populacji wielkomiejskiej Łodzi. Wyniki. 87,4% byłych palaczy tytoniu, stanowiących 10,7% badanych, rzuciło palenie przed ukończeniem 65. roku życia. Średni wiek zaprzestania palenia wynosił 45,9 ± 15,8 lat, a średni staż palenia 26,9 ± 15,0 lat. Ocena stanu zdrowia przy użyciu wzrokowej skali analogowej (WSA) wypadła korzystniej w grupie palących niż byłych palaczy (63,4 vs 57,7; p < 0,04). Palące kobiety istotnie lepiej oceniły swój stan zdrowia niż byłe palaczki (66,1 vs 53,1; p < 0, 03). Wnioski. Długość okresu niepalenia nie wpływała istotnie na ocenę stanu zdrowia przy użyciu ASW. Jedynie ⅓ byłych palaczy oceniła swój stan zdrowia jako raczej zły lub zły, pomimo znacznej częstości występowania takich czynników ryzyka, jak: nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, otyłość, zaburzenia lipidowe. SŁOWA KLUCZOWE: palenie tytoniu, eks-palacze, ludzie starzy. Summary Introduction. The risk of numerous diseases development as well as death due to cancer, coronary and pulmonary diseases, is higher among smokers than non-smokers. It is estimated that one in three smokers will die prematurely of complicatio caused by smoking tobacco. Quitting smoking, even by patients over 65 years old, diminishes the risk of death and chronic diseases coiderably as well as increases life expectancy rate. Aim. The research aim was to find out how smoking cessation influences subjective health status. Material and methods. The research included a random trial of 828 people aged 65 and over from urban population. Results. 87.4% of ex-tobacco smokers, who made up 10.7% of the group, quit smoking before turning 65 years. The average age of smoking cessation was 45.9 ± 15.8 years and the average smoking period was 26.9 ± 15.0 years. The health evaluation with the use of visual analog scale (VAS) was better among smokers than ex-smokers (63.4 vs 57.7; p < 0.04). Smoking women assessed their health status coiderably better than ex-smoking women (66.1 vs 53.1; p < 0.03). Conclusio. The non-smoking period length did not influence the VSA health status assessment substantially. Only ⅓ of ex-smokers assessed their health status as rather poor or poor, despite the frequent presence of such risk factors as hyperteion, type 2 diabetes, obesity and lipid disorder. KEY WORDS: smoking, ex-smokers, elderly people. Wstęp W 2000 r. zmarło na świecie 2,1 miliona palaczy w wieku 70 lat i więcej [1]. Najczęstszą przyczyną śmierci osób palących były choroby sercowo-naczyniowe. Osoby w podeszłym wieku rzadziej niż młodsi pacjenci palą tytoń, a ryzyko względne zachorowania związane z paleniem jest u nich mniejsze. Jednak badania epidemiologiczne wykazały w tej grupie wiekowej wyraźny związek między paleniem tytoniu a chorobą wieńcową, udarem mózgu i chorobą tętnic obwodowych [2, 3, 4]. Palenie tytoniu współwystępujące z innymi czynnikami ryzyka zwiększa niekorzystny wpływ każdego z nich. W ostatnich latach, m.in. dzięki dużemu postępowi medycyny udało się znacznie wydłużyć średni czas życia człowieka. Liczba osób, które przekroczyły 65 rok życia, wzrasta na całym świecie, w Polsce stanowią one blisko 13% populacji. Średni czas przeżycia osoby 60-letniej wynosi co najmniej 15 lat. Szacuje się, że choroby odtytoniowe odbierają palaczom powyżej 70. roku życia około 8 lat życia [5]. Celowe i ważne jest poznanie wpływu zaprzestania palenia tytoniu na subiektywne poczucie zdrowia i jego obiektywny stan u osób powyżej 65. roku życia w zależności od cech społeczno-demograficznych.

2 238 Małgorzata Suwała i inni Materiał i metody Badanie przeprowadzono w ramach Programu CINDI WHO (Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention Programme) w 2002 roku. Objęto nim próbę losową ludności w wieku 65 i więcej lat zamieszkującej na terenie dzielnicy Łódź Górna. Do wyłonienia próby zastosowano schemat losowania warstwowego (wg 5-letnich grup wieku) proporcjonalnie do liczby ludności w każdej kategorii wiekowej. W odpowiedzi na pisemne imienne zaproszenie na badanie zgłosiło się 57,4% osób, co pozwoliło na uzyskanie danych od 828 osób, w tym 288 mężczyzn i 540 kobiet. Średni wiek badanych wynosił 71,5 ± 5,1 lat. Grupa byłych palaczy tytoniu liczyła 111 osób: 78 mężczyzn (70,3%) i 33 kobiety (29,7%). Cechy demograficzno-społeczne grupy byłych palaczy zestawiono w tabeli 1. Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz wywiadu, zawierający między innymi zestaw pytań na temat palenia tytoniu. Badanych kwalifikowano do grup palaczy tytoniu (regularnych lub okazjonalnych) i byłych palaczy zgodnie z kryteriami WHO dla tych kategorii. Dla pomiaru samooceny stanu zdrowia wykorzystano wzrokową skalę analogową (WSA), na której badany zaznaczał graficznie (samoocena) poziom swojego stanu zdrowia w zakresie od 0 do 100, gdzie 0 oznaczało najgorszy wyobrażalny stan zdrowia, a 100 najlepszy możliwy. Do grupy osób z nadciśnieniem tętniczym (HA) kwalifikowano osoby z ciśnieniem skurczowym 140 mm Hg i/lub ciśnieniem rozkurczowym 90 mm Hg lub osoby, które miały prawidłowy wynik pomiaru ciśnienia, ale w wywiadzie podały, że aktualnie przyjmują leki na HA. Za osoby z cukrzycą typu 2 lub hiperglikemią uznano te osoby, które w wywiadzie podały, że chorują na tę chorobę lub pomiar poziomu glukozy był 100 mg/dl. Otyłość oceniano na podstawie Body Mass Index (BMI) 30, a otyłość centralną na podstawie obwodu talii: mężczyźni 100 cm, kobiety 89 cm (wg wytycznych American Heart Association i American College of Cardiology z 2006 r.). W opracowaniu statystycznym materiału wykorzystano test Manna-Witneya w celu porównania wartości przeciętnych zmiennych ilościowych. Dla porównania częstości występowania zmiennych jakościowych wykorzystano test niezależności Chi² oraz test dla dwóch średnich z małych prób i test dla dwóch frakcji z dużych prób. Wyniki Wśród badanych osób w wieku 65 i więcej lat byli palacze tytoniu stanowili 10,7%. Ich wiek zawierał się w przedziale < > lat, przy czym 45,9% to osoby w wieku lat, a 54,1% w wieku lat. Średni wiek badanych w tej grupie wynosił 70,8 ± 4,5 lat (kobiet 70,1 ± 4,0; mężczyzn 71,1 ± 4,7). Byli palacze tytoniu byli istotnie statystycznie starsi od regularnych palaczy (70,8 ± 4,5 vs 68,4 ± 4,3; p < 0,01). Znamiennie częściej byłymi palaczami byli mężczyźni niż kobiety (27,1% vs 6,1%; p < 0,001, C = 0,28). Średni wiek rozpoczynania palenia w tej grupie wynosił 19,3 ± 4,6, a średni staż palenia to 26,9 ± 15,0 lat. Kobiety nie różniły się istotnie od mężczyzn pod względem czasu trwania w uzależnieniu od nikotyny. Charakterystykę byłych palaczy zawiera tabela 1. Tab. 1. Charakterystyka grupy badanej wg wybranych cech demograficznych i historii palenia tytoniu Table 1. Studied group profile according to specific demografic features and smoking history Byli palacze tytoniu Mężczyźni Kobiety Istotność N = 111 n = 77 n = 34 Wiek 71,1 ± 4,7 70,4 ± 4,0 Liczba lat nauki 10,6 ± 5,5 12,1 ± 4,5 p < 0,05 Osoby samotne * (frakcja) 0,103 0,606 p < 0,001 Wiek rozpoczynania palenia 18,4 ± 3,6 21,6 ± 5,7 p < 0,001 Staż palenia 27,5 ± 15,5 25,6 ± 14,0 Max. staż palenia (lata) Wiek rzucenia palenia 45,5 ± 15,8 47,1 ± 15,7 *panny/kawalerowie, wdowy/wdowcy, rozwiedzeni nieistotne statystycznie Dokładnie ⅓ badanych (33,3%) byłych palaczy zaprzestała palenia przed ukończeniem 40. roku życia, a 18,9% badanych uczyniło to pomiędzy 40. a 50. rokiem życia. Wynika z tego, że do 50. roku życia rozstała się z paleniem około połowa (52,3%) uprzednio palących. Osiągając wiek 65 lat zaprzestanie palenia miało za sobą 87,4% badanych, jednak 12,6% wcześniejszych palaczy zaniechało palenia po przekroczeniu tego wieku, uznawanego za próg starości. Swój stan zdrowia jako dobry lub dość dobry oceniło 33,3% byłych palaczy, 36,0% jako średni ( ani dobry ani zły ), a 30,7% jako raczej zły lub zdecydowanie zły (tab. 2). Tab. 2. Samoocena stanu zdrowia byłych i aktualnych palaczy tytoniu Table 2. Subjective health status of ex-smokers and current smokers Samoocena stanu zdrowia Prosta skala ustna (odp. w %): dobry lub dość dobry ani dobry ani zły raczej zły lub zły Wzrokowa Skala Analogowa (WSA) Razem Kobiety Mężczyźni nieistotne statystycznie Byli palacze 33,3 36,0 30,7 57,7 ± 19,8 53,1 ± 18,8 59,7 ± 20,1 Aktualnie palący 48,1 25,3 36,6 63,4 ± 18,2 66,1 ± 16,7 60,2 ± 19,4 Istotność statystyczna p < 0,05 p < 0,04 p < 0,03

3 Zaprzestanie palenia tytoniu a subiektywne poczucie zdrowia osób w starszym wieku 239 Na samoocenę stanu zdrowia nie miała istotnego wpływu długość okresu niepalenia. Samoocena stanu zdrowia pogarszała się wraz z wiekiem badanych. Osoby palące tytoń w przeszłości istotnie rzadziej w porównaniu z aktualnymi palaczami określali własne zdrowie jako dobre lub dość dobre. Różnice w częstości oceny stanu zdrowia wśród byłych palaczy i palących określane jako przeciętne ( ani dobre ani złe ) oraz złe lub raczej złe okazały się nieistotne (p > 0,05). Byli palacze wykorzystując WSA do oceny stanu zdrowia uzyskali średni wynik 57,7 ± 19,8, co oznacza, że ocenili swój stan zdrowia nieznacznie powyżej wartości przeciętnej. Kobiety gorzej oceniły swój stan zdrowia od mężczyzn (53,1 vs 59,7), jednak różnica ta nie była istotna statystycznie. Subiektywna ocena stanu zdrowia przy użyciu WSA wypadła korzystniej w grupie palących niż byłych palaczy. Zarówno wszyscy palący, jak i palące kobiety istotnie wyżej ocenili swój stan zdrowia niż byli palacze (ogółem: 63,4 vs 57,7; p < 0,04; kobiety: 66,1 vs 53,1; p < 0,03). Jedynie ocena mężczyzn nie różniła się istotnie w rozpatrywanych grupach (60,2 vs 59,7) (tab. 2.). Długość abstynencji tytoniowej nie wpływała istotnie na średnie wartości WSA. Tylko u byłych palaczy o stażu krótszym niż 5 lat przeciętna wartość WSA istotnie różniła się u mężczyzn i kobiet (66,3 ± 2,5 vs 53,3 ± 11,6; p < 0,03) (ryc. 1.). Ryc. 1. Ocena subiektywnego stanu zdrowia byłych palaczy tytoniu wg długości niepalenia na podstawie wzrokowej skali analogowej (WSA). Fig. 1. Ex-smokers subjective health evaluation according to nomoking period length based on visual analog scale. Obiektywna ocena stanu zdrowia dawnych palaczy, dokonana głównie na podstawie oceny czynników ryzyka chorób układu krążenia nie wypada pomyślnie. U 72,1% badanych rozpoznano nadciśnienie tętnicze, blisko połowa ma cholesterol frakcji LDL powyżej 130 mg/dl, a 45,1% choruje na cukrzycę lub ma poziom glukozy powyżej 100 mg/dl. Około ¼ ex-palaczy jest otyła, a otyłość centralna dotyczy 40% mężczyzn i niemal 60% kobiet. Tak duża częstość występowania głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego mogła przyczynić się do wystąpienia u 20,8% byłych palaczy zawału serca. Takie czynniki ryzyka chorób układu krążenia jak HA, cukrzyca i otyłość (głównie kobiet) występowały istotnie częściej w grupie byłych palaczy niż aktualnie palących (tab. 3.). Tab. 3. Wybrane parametry stanu zdrowia byłych i aktualnych palaczy tytoniu Table 3. Selected parameters of ex-smokers and current smokers health status Byli Aktualnie Istotność Parametr palacze palący statystyczna Wiek (lata) 70,8 ± 5,5 68,4 ± 4,3 p < 0,01 Cukrzyca lub hiperglikemia (%) 45,1 28,4 p < 0,05 Otyłość (%) 24,3 12,8 p < 0,05 BMI 27,7 ± 5,3 24,9 ± 5,5 p < 0,001 Obwód talii 100 cm mężczyźni 40,0 34,8 Obwód talii 89 cm kobiety 58,1 35,9 Nadciśnienie tętnicze (%) 72,1 60,0 T-chol. 200 mg/dl (%) 10,9 11,1 Chol LDL >130 mg/dl (%) 46,7 51,2 Przebyty zawał (%) 20,8 10,4 p < 0,001 Pobyty w szpitalu w ostatnim roku (%) 28,8 14,4 p < 0,05 nieistotne statystycznie Omówienie Liczne działania na rzecz ograniczenia palenia tytoniu w Polsce podejmowane w ostatnich latach, przyniosły wymierne sukcesy, jednak nikotynizm stanowi nadal ważny problem medyczno-społeczny zarówno w populacji osób dorosłych, jak i starszych. Problemowi palenia tytoniu przez osoby w wieku 65 i więcej lat poświęcono dotychczas mało uwagi. Być może z tego powodu, że osoby starsze rzadziej niż młodsze palą tytoń, a ryzyko względne zachorowania związane z paleniem jest u nich mniejsze. Jednak palenie tytoniu, przez osoby w starszym wieku, wiąże się z większym ryzykiem wielu chorób, a także z ryzykiem zgonu z powodu nowotworów, chorób układu krążenia i oddechowego, choć częstość palenia maleje wraz z wiekiem [4, 6]. Nieliczne badania na temat palenia tytoniu przez osoby starsze pozwoliły określić częstość zjawiska w tej populacji, poddać analizie czynniki wpływające na wieloletnie trwanie w uzależnieniu oraz ocenić skutki zdrowotne [7, 8]. Prezentowane wyniki badania CINDI stwarzają możliwość retrospektywnego spojrzenia na problem palenia tytoniu przez pryzmat osób, którym w różnym wieku udało się skutecznie zaprzestać palenia.

4 240 Małgorzata Suwała i inni Z badań przeprowadzonych przez Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów Centrum Onkologii-Itytutu w Warszawie we współpracy z TNS OBOP na reprezentatywnej próbie Polaków wynika, że w 2004 roku byli palacze tytoniu stanowili 46% mężczyzn i 11% kobiet w grupie wieku 60 i więcej lat. W prezentowanym badaniu CINDI podgrupa byłych palaczy w wieku lat wynosiła 28,6% u mężczyzn i 6,5% u kobiet. Zbliżone wyniki uzyskano w ogólnopolskim, reprezentatywnym badaniu NATPOL PLUS (2002 r.). I tak w tej grupie wiekowej odsetek kobiet, które zaprzestały palenia wynosił 6,5%, a u mężczyzn 36,0% (dane niepublikowane). Przeprowadzone badanie potwierdza znaną prawidłowość, że kobiety rzadziej i trudniej rzucają palenie, a więc ex-palaczami częściej są mężczyźni niż kobiety. Wśród uzyskanych wyników zwraca uwagę długi staż palenia tytoniu, średnio około 27 lat. Pomimo że kobiety później rozpoczynały palenie w porównaniu z mężczyznami (mając średnio 22 lata), to okres trwania palenia u obydwu płci nie różnił się istotnie. Analizując wiek zaprzestania palenia warto zwrócić uwagę na fakt, że blisko co druga badana osoba przestała palić pomiędzy 40. a 65. rokiem życia. Jednocześnie wyniki badania pokazują, że blisko 13% palących decyduje się na zaprzestanie palenia po przekroczeniu progu starości, czyli 65. roku życia. Rzucenie palenia w tym wieku może okazać się niełatwe, ale możliwe. Osoby starsze palące nawet więcej niż 20 papierosów dziennie są w stanie rzucić palenie łatwiej niż osoby młodsze [9, 10]. Wśród czynników sprzyjających rzuceniu palenia przez osoby w wieku lat wymienia się hospitalizację, posiadanie niepalącego współmałżonka/ki oraz silnej motywacji do rzucenia palenia. Uzyskanie trwałej abstynencji nikotynowej u osób starszych staje się bardziej prawdopodobne również wówczas, gdy dana osoba nie próbowała wcześniej rzucić palenia (nie ma złych doświadczeń w rzucaniu palenia) lub ma za sobą dłuższe okresy niepalenia, tj. miesiąc i dłużej [5]. Większość rzucających palenie utrzymuje abstynencję aż do śmierci [10]. Samoocena stanu zdrowia byłych palaczy przy użyciu WSA w porównaniu z nadal palącymi wskazuje, że ci ostatni nieznacznie lepiej ocenili swój stanu zdrowia. Nawet długi okres abstynencji nikotynowej 20 i więcej lat nie wpłynął na uzyskanie istotnie wyższych wartości WSA. Warto jednak zwrócić uwagę, że występowanie ocen mówiących o złym i raczej złym zdrowiu nie występuje w grupie byłych palaczy istotnie częściej niż u palaczy. Dlaczego byli palacze nie oceniają lepiej niż palący swojego stanu zdrowia? Wśród domniemanych głównych przyczyn tego zjawiska wymienić można wyższy średni wiek badanych byłych palaczy w stosunku do aktualnie palących (70,8 ± 5,5 vs 68,4 ± 4,3; p < 0,01). Wcześniejsze badania wykazały, że liczba negatywnych samoocen stanu zdrowia znamiennie wzrasta w miarę starzenia się [11]. Badaną grupę aktualnych palaczy określić można terminem niedobitki, ponieważ wiadomo, że inteywne i wieloletnie palenie powoduje choroby prowadzące głównie do przedwczesnej umieralności. Osoby te rzadziej dożywają wieku podeszłego niż byli palacze lub niepalący nigdy [12]. Po drugie, w grupie byłych palaczy odnotowano odmienną strukturę wg wykształcenia, z większym udziałem osób z wyższym wykształceniem, a więc, można założyć, z większą świadomością zdrowotną i krytyczniej oceniających własny stan zdrowia. Należy również pamiętać, że obok czynników zdrowotnych na samoocenę stanu zdrowia silnie wpływają uwarunkowania psychospołeczne, takie jak: aktywność życiowa, sprawność fizyczna, satysfakcja z życia, sytuacja ekonomiczna, samotność, obawa o przyszłość [11]. Większość z tych uwarunkowań nie była przedmiotem badania, ale warto zwrócić uwagę, że aż 60% kobiet byłych palaczek było osobami samotnymi, co mogło wpłynąć na istotnie niższe wartości WSA w tej grupie. Na wartości WSA wpłynął również, a może przede wszystkim, obiektywny stan zdrowia badanych. Obiektywna ocena stanu zdrowia byłych palaczy, przeprowadzona głównie pod kątem zagrożenia chorobami układu sercowo-naczyniowego, wypadła dla nich mniej korzystnie niż ich samoocena stanu zdrowia. W grupie byłych palaczy główne czynniki ryzyka chorób układu krążenia występują z podobną lub nawet wyższą częstością niż u osób nadal palących. Zaobserwowany istotnie wyższy odsetek osób otyłych wśród byłych palaczy można wiązać z tym, że u palących obserwuje się szybszy metabolizm i większy wydatek energetyczny związany z wysiłkiem fizycznym oraz zmniejszone łaknienie [13]. Może to również tłumaczyć wyższe wartości ciśnienia tętniczego w porównywanych grupach. Należy pamiętać, że wyniki badania pokazują jedynie, jak często dany czynnik ryzyka w danej podgrupie badanych występował, lecz nie mówią o jego nasileniu. Pomimo że HA występowało częściej u byłych palaczy, to terapia hipoteyjna u palących daje gorsze wyniki i wymaga stosowania większej liczby preparatów, doprowadzając do polipragmazji [14, 15]. Podobnie w przypadku palaczy chorych na cukrzycę umieralność ze wszystkich przyczyn oraz ryzyko wystąpienia powikłań makro- i mikronaczyniowych są zwiększone, pogarsza się kontrola cukrzycy i nasila iulinooporność [16]. Chociaż ryzyko zgonu w grupie byłych palaczy jest wyższe w porównaniu z osobami nigdy niepalącymi i zależy od inteywności palenia [12], to u osób w podeszłym wieku zaprzestanie palenia zmniejsza również ryzyko wystąpienia nowotworu u obu płci, zaś korzystny wpływ na układ krążenia obserwuje się już po roku [17]. Korzyścią jest także istotne wydłużenie trwania życia, na przykład rozstanie z paleniem w wieku 60 lat przywraca 3 lata z wcześniejszych ujętych dziesięciu oczekiwanej długości życia [18].

5 Zaprzestanie palenia tytoniu a subiektywne poczucie zdrowia osób w starszym wieku 241 Podsumowanie 1. Wśród starszych mieszkańców środowiska wielkomiejskiego byli palacze tytoniu stanowili 10,7%. Średni wiek rzucenia palenia wynosił 45,9 ± 15,8 lat. Byłymi palaczami istotnie częściej byli mężczyźni niż kobiety. 2. Byli palacze w wieku lat niemal w 70% ocenili swój stan zdrowia jako ani dobry ani zły lub dobry, a według wzrokowej skali analogowej (WSA) do pomiaru subiektywnego poczucia zdrowia uzyskali średni wynik 57,7 ± 19,8. Długość abstynencji tytoniowej nie wpływała istotnie na średnie wartości WSA. 3. Osoby starsze aktualnie palące tytoń istotnie wyżej oceniły swój stan zdrowia niż byli palacze w tym samym wieku (63,4 vs 57,7; p < 0,04). 4. W grupie byłych palaczy częściej niż u palących stwierdzono otyłość, cukrzycę lub hiperglikemię oraz nadciśnienie tętnicze. Piśmiennictwo 1. Ezzati M., Lopez A.D.: Regional, disease specific of smokingattributable mortality in Tob. Control, 2004, 13, Aronow W.S., Herzig A.H., Etienne F. et al: 41-month followup of risk factors correlated with new coronary events in 708 elderyu patients. J. Am. Geriatr. Soc.,1989, 37, LaCroix A. Z., Lang J., Scherr P. et al: Smoking and mortality among older men and women in three communities. N. Engl. J. Med., 1991, Lloyd-Jones D.M., Larson M.G., Beiser A. et al: Lifetime risk of developing coronary heart disease. Lancet, 1999, 353, Dale L.C., Olsen D.A., Patten C. A., Schroeder D.F. et al: Predictors of smoking cessation among elderly smokers treated for nicotine dependence. Tob. Control, 1997, 6, Kannel W.B.: Cardiovascular risk factors in the elderly. Coron. Artery Dis., 1997, 8, Suwała M., Gerstenkorn A., Kaczmarczyk-Chałas K., Drygas W.: Palenie tytoniu u osób w starszym wieku. Badanie Programu CINDI WHO. Prz. Lek., 2005, 62, sup. 3, Zdrojewski T, Bandosz P., Szpakowski., Konarski R. i wsp.: Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol. Pol., 2004, 61, 4, Wajngarten M.: Choroba wieńcowa u osób w podeszłym wieku. Medical Press, Gdańsk Whitson H., Heflin M., Burchett B.: Patter and predictors a smoking cessation in an elderly cohort. J. Am. Geriatr. Soc., 2006, 54, Bień B.: Wpływ pozaontogenetycznych uwarunkowań starzenia na zdrowotną i psychosocjalną sytuację ludzi starych: 15-letnie przekrojowo-sekwencyjne badania kohortowe ludzi starych w Białymstoku. AM, Białystok Vollset S.E., Tverdal A., Gjessing H.: Smoking and deaths between years of age in women and men. Ann. Intern. Med., 2006, 144, Suwała M., Gerstenkorn A.: Rola żywienia w terapii antynikotynowej. Now. Lek., 1998, 67, Gaciong Z.: Palenie tytoniu a nadciśnienie tętnicze. Nadciśnienie Tętnicze, Zeszyty Servier, 15, Goldman J., Klinger M.: Effects of smoking on the course of Essentials hyperteion: a follow up study of a group composed predominantly of women. Med. Sci. Monit., 2001, 7, Sherman J.J.: Wpływ palenia tytoniu i jego zaprzestania na chorych na cukrzycę. Diabet. Dypl., 2006, 3, 2, Greenland P., Smith S.C. Jr., Grundy S.M.: Improving coronary heart disease risk assessment in asymptomatic people: role of traditional risk factors and non-invasive cardiovascular tests. Circulation, 2001, 104, Doll R., Peto R., Boreham J., Sutherland I: Mortality in relation to smoking: 50 years observatio on male British doctors: BMJ, 2004, 328, Adres korespondencyjny: Łódź, ul. Żeligowskiego 7/9, agerst@go2.pl