ŹRÓDŁA PRAWA PO 1795 R.

Transkrypt

1 ŹRÓDŁA PRAWA PO 1795 R. konspekt opracowany na podstawie: 1) J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, Lexis Nexis 2003, s , , ) S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998, (opracowanie pomocnicze) Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku. CZĘŚĆ I. ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE ZABORÓW Akty konstytuujące ustrój wyszczególnienie 1. Księstwo Warszawskie: konstytucja 1807 r. 2. Królestwo Polskie: konstytucja 1815 r.; statut organiczny 1832 r. 3. Królestwo Galicji i Lodomerii: dyplom 1860 i patent 1861 XIX w.: wzrastająca rola czasopism prawniczych: Kongresówka Themis Polska ( , , ) i Gazeta Sądowa Warszawska ( ); Lwów Przegląd Sądowy i Administracyjny ( ) zwany od 1892 Przegląd Prawa i Administracji, od 1972 na Uniwersytecie Warszawskim Dzienniki ustaw: Księstwo Warszawskie: Dziennik Praw Królestwo Polskie: Dziennik Praw Królestwa Polskiego Kraj Nadwiślański: od 1875 Zbiór Praw Zabór Pruski: Gesetzsammlung für die königlich-preußischen Staaten Bundes-Gesetzblatt ; po 1871 Reischsgesetzblatt Zabór Austriacki: Galicja przed autonomią: 1817 zbiór od 1772 w: Statutum Regni Galiciae et Lodomeriae cum Bukovina (łacina i niemiecki); Prowincjonalny Zbiór Praw, Powszechny Dziennik Praw Krajowych Galicja w dobie autonomii: Dziennik Praw i Rozporządzeń Krajowych Królestwa Galicji (polski, niemiecki, ukraiński) Dziennik Cesarstwa: Dziennik Praw i Rządowy Cesarstwa Austriackiego --> Dziennik Powszechny Praw Państwa i Rządu --> Dziennik Ustaw Państwa dla Królestw i Krajów w Radzie Państwa Reprezentowanych w tłumaczeniach, także na polski Wolne Miasto Kraków: Dziennik Praw Wolnego Miasta Krakowa

2 1846 Dziennik Rządowy Rzeczypospolitej Polskiej Prawo sądowe wiek wielkich kodyfikacji - potrzeba zmian prawa, potrzeba kodyfikacji, wprowadzenia równości wobec prawa, oświeceniowe idee zbudowane na zasadzie racjonalności - wpływ zmian gospodarczych; oświeceniowa idea prawa natury o charakterze areligijnym, racjonalnego na wzór procesów fizycznych i biologicznych prawo natury bezwzględne nienaruszalne: nienaruszalność własności, dotrzymywanie umów, wynagrodzenie szkody, karalność czynów niedozwolonych prawo natury względne uwzględnia prawo miejscowe, jeśli jest zgodne z prawem bezwzględnym prawo stanowione miało być zgodne z powyższymi - XIX w. dominacja idei szkoły historycznej (historyczny rozwój prawa) - zmiany w edukacji prawniczej Idea kodyfikacji w epoce Oświecenia 1/ tworzenie prawa od nowa (łagodniej zwolennicy względnego prawa natury) 2/ prawo w służbie dobru i szczęściu ogólnemu (niebezpieczeństwo drobiazgowych regulacji) 3/ niewzruszalna sprawiedliwość, wolność i równość 4/ ujednolicanie prawa 5/ prawo zupełne, kompletne, bez luk 6/ zwięzłość prawa, rezygnacja z kazuistyki 7/ przepisy ścisłe i precyzyjne 8/ rozgraniczenie prawa publicznego i prywatnego 9/ prawo prywatne: cywilne, handlowe, pracy; osobne kodeksy karne i cywilne materialne i procesowe Doktryna prawa cywilnego - pozytywizm ustawowy (szkoła egzegezy): Francja w XIX w. - pozytywizm naukowy (Niemcy): w oparciu o naukę, ponieważ do 1896 brak było jednolitego kodeksu - doktryna szkoły historycznej F.K. von Savigny - nurt socjalny pod wpływem rozwoju gospodarki kapitalistycznej i trudną sytuacją robotników (antyindywidualistyczny i antyliberany); prawo pracy, regulacje administracyjne; duża rola orzecznictwa, w sprzeczności z abstrakcyjnymi koncepcjami pozytywistów - kon. XIX w. naturalizm prawniczy w miejsce pozytywizmu:

3 a/ jurysprudencja interesów (Rudolf Ihering) --> metoda teleologiczna w wykładni, dalej zmodyfikowane przez pojęcie interesu w przypadku luki prawnej (domniemanie woli ustawodawcy) b/ szkoła wolnego prawa w razie luki precedensy sędziego Doktryna prawa karnego a/ kierunek humanitarny (Oświecenie) - postulaty kodyfikacji, prawo powszechne i jednolite, równość wobec prawa; nullum crimen sine lege poenali anteriori (formalna definicja przestępstwa), pełna subiektywizacja odpowiedzialności (zerwanie z odpowiedzialnością obiektywną za skutek) oraz indywidualizacja (zerwanie z odpowiedzialnością zbiorową); racjonalizacja utylitarna (prewencja indywidualna i generalna) a nie metafizyczna czy na zasadzie odwetu; zniesienie kar mutylacyjnych i kary śmierci (Józefina, Franciszkana, Landrecht) b/ szkoła klasyczna kwestie normatywne; analiza obowiązującego prawa, brak zainteresowania materialnymi źródłami prawa; Anzelm Feuerbach; Edmund Krzymuski; ścisła systematyka i terminologia w kodeksach; przestępstwo to zjawisko prawne a nie społeczne; odpowiedzialność karna oparta na teorii autonomii woli --> podstawą wina sprawcy; racjonalizacja odwetowa kary Kant teoria odwetu etycznego Hegel teoria odwetu dialektycznego Feuerbach teoria przymusu psychologicznego Bentham teoria zapobiegania ogólnego i szczególnego (prewencji ogólnej i szczególnej) c/ doktryny pozytywistyczne prawa karnego! zerwanie z Kantem i Heglem tryumf nauk szczegółowych wzrastająca przestępczość szkoła antropologiczna 70 XIX Włochy (Cezare Lombroso); psychiatria, przestępstwo to zjawisko przyrodnicze, przestępca z urodzenia, dziedziczenie popędu do zbrodni, cechy fizyczne; pojęcie winy zastąpione niebezpieczeństwem społecznym ; konieczność prewencji szybko obalona koncepcja szkoła socjologiczna od 70 XIX w.; F. von Liszt; Julian Makarewicz i Wacław Makowski; przestępstwo to zjawisko społeczne; odrzucenie indeterminizmu, determinizm społeczny; nie czyn a osoba podlega karaniu; kara to nie jest sprawiedliwa odpłata ale dostosowanie do osoby przestępcy; środki zabezpieczające oparte na osobowości sprawcy; kodeks niemiecki 1871, polski 1932

4 kierunek normatywny kon. XIX w.-i poł. XX w.; Karol Ludwik Binding i Ernest Beling; przeciwko nurtom antropologicznym i socjologicznym; przestępstwo naruszenie posłuchu wobec państwa; ustawodawstwo jako samodzielny byt normatywny, nieważne są kwestie pozaprawne powrót do szkoły klasycznej; teoria czynu zgodnie z formalnymi przesłankami Kodyfikacje: Austria Prawo cywilne 1797 Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski uchylenie prawa polskiego, elementy prawa natury 1811 ABGB Kodeks Cywilny Austriacki autor Franciszek Zeiller, wyraz kompromisu, słabszy od Kodeksu Napoleona i nie wywarł wpływu na inne prawodawstwa; brak kazuistyki, wysoki poziom techniki legislacyjnej; wpływ prawa rzymskiego (systematyka) i prawa natury: równość podmiotów prawa, pełna własność, swoboda umów; nowelizacje w latach Prawo karne 1768 Teresiana (przestarzała, bez wpływów oświeceniowych, łagodniejsza od Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r.) 1787 Józefina Powszechny kodeks karny o zbrodniach i karach (doktryna humanitarna, wysoki poziom techniki legislacyjnej, bez kazuistyki, prosty język; cz. I przestępstwa kryminalne popełniane tylko umyślnie, cz. II przestępstwa polityczne lżejsze, podlegające władzom administracyjnym; pierwszy kodeks z formalną definicją przesptępstwa; subiektywizm, indywidualizm; podżegacz odpowiada niezależnie od sprawcy, usiłowania karane jak dokonanie; nulla poena sine lege, zniesienie kary śmierci, podane minimum i maksimum kary, są także kary hańbiące) 1796 Ustawa Karna Zachodniogalicyjska (zawiera także przepisy procesowe, ale brak przestępstw policyjnych, wysoki poziom techniki prawodawczej, zasada powszechności, równości) 1803 Franciszkana oparta w wielu miejscach na Józefinie; prawo materialne i procesowe; przedawnienie karania, szeroko traktowana zdrada główna, przestępstwa przeciwko religii ponownie jako zbrodnie; kara śmierci; 1852 kodeks karny w zasadzie obszerna nowelizacja kodeksu z 1803; zbrodnie, występki i wykroczenia; ustawodawstwo absolutystyczne ale wielokrotnie nowelizowany; obowiązywanie: w Polsce do 1932, w Austrii do 1974 Prawo cywilne procesowe 1781 Powszechna Ordynacja Sądowa (sądy cywilne, sprawy sporne, od 1784 w Galicji) 1796/7 Ustawa sądowa dla Galicji Zachodniej (od 1807 też w Galicji Wschodniej); zawiera postępowania szczególne (upadłościowe, wekslowe, górnicze); umożliwia pieniactwo

5 1873 ustawa o postępowaniu w sprawach drobiazgowych przyspieszenie i uproszczenie (Klein) 1895 ustawa o procesie cywilnym, 1896 poszerzona o postępowanie egzekucyjne Prawo karne procesowe unifikacja i kodyfikacja w Teresianie (razem z prawem materialnym) 1787 ustawa postępowanie w sprawach policyjnych 1788 Powszechna Ordynacja Sądowa postępowania w sprawach karnych; umocnienie inkwizycyjności połączenie z materialnym w Ustawie Karnej Zachodniogalicyjskiej i Franciszkanie 1850 ustawa o postępowaniu karnym nowoczesna, za wzorcem francuskim proces mieszany 1853 zastąpienie ustawą nawiązującą do Franciszkany 1873 nowa procedura karna (Glaser) Kodyfikacje: Prusy i II Rzesza Niemiecka Prawo prywatne 1794 Allgemeines Landrecht für die Preußischen Staaten Landrecht Pruski; konserwatywny zbiór materialnego prawa sądowego i politycznego, kazuistyczny i bez systematyki, ponad paragrafów (z łącznie 19187); wpływ prawa rzymskiego; silne prawo własności obok własności podzielonej; swoboda umów; rozwód; 1797 bezwzględne obowiązywanie teren II i III zaboru, ale zachowane niektóre odrębności 1848 ogólnoniemiecka ordynacja wekslowa 1868 ustawa o spółdzielniach 1870 prawo autorskie na dziełach literackich 1871 kodeks handlowy 1876 prawo autorskie na dziełach sztuk plastycznych 1896 BGB kodeks cywilny niemiecki (wejście w życie w 1900 r.); wyodrębniona część ogólna będąca wynikiem pandektystyki (Bernard Windschein); znakomita technika prawna ale trudny język; zasada równości, swobody umów, brak uwzględniania elementów pozaprawnych; uelastyczniające klauzule generalne; 1897 kodeks handlowy 1897 ustawa hipoteczna 1901 prawo autorskie Prawo karne 1794 Landrecht kazuistyczny, słaba technika prawodawcza, niewyrażona zasada równości, kara zależy od pozycji społecznej sprawcy, formalna definicja przestępstwa; zasada akcesoryjności podżegacza i pomocnika; w zakresie kar teoria odstraszania; nulla poena sine lege; kara śmierci; utrzymane karcenie domowe; 1851 kodeks karny pruski, opiera się na francuskim z 1810 i bawarskim z 1813, wysoki poziom techniki legislacyjnej; formalna definicja przestępstwa; formalna równość wobec prawa; zbrodnie, występki, wykroczenia (a kodeksem francuskim)

6 1871 kodeks karny ogólnoniemiecki trójpodział przestępstw, wzór 1851 r.; na ziemiach polskich do 1932 r. Prawo cywilne procesowe 1793 Powszechna ordynacja sądowa dla Państw Pruskich inkwizycyjne, pisemne, skomplikowane, głębokie nowelizacje 1815, 1833, 1846 z ograniczeniem zasady śledczej i pisemności 1877 procedura cywilna, zreformowana w 1892 w oparciu o kodeks francuski z 1806 Prawo karne procesowe 1805 Pruska Ordynacja Kryminalna po 1848 zreformowana pod wpływem kodyfikacji francuskiej z 1808 r procedura karna nowoczesny proces mieszany Kodyfikacje: Księstwo Warszawskie prawo cywilne wprowadzono kodyfikacje francuskie: Kodeks Napoleona z 1804 (kodeks mistrzowski, systematyka wg prawa rzymskiego, laickie małżeństwo krytykowane przez Kościół; wykładnia teleologiczna), Kodeks Handlowy z 1807, kodeks procedury cywilnej z 1806 r. prawo karne 1807 przywrócenie dawnego prawa karnego, posiłkowo Landrecht z 1794 r łagodzenie surowego Landrechtu, kara pozbawienia praw politycznych oraz śmierci cywilnej w Galicji Zachodniej utrzymanie Franciszkany Kodyfikacje: Królestwo Polskie 1817 utworzenie Ogólnej Komisji Prawodawczej, deputacja: cywilna, karna, procesowa prawo cywilne 1818 ustawa hipoteczna wysoki poziom merytoryczny i formalny, nawiązuje do polskich przepisów przedrozbiorowych 1825 Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego 521 art.; w miejsce I i III księgi Kodeksu Napoleona prawo osobowe małżeńskie charakter mieszany (wyznaniowa forma zawarcia, właściwe sądy świeckie), lepsza sytuacja dzieci pozamałżeńskich, zniesienie instytucji śmierci cywilnej; 1836 prawo o małżeństwie pełna forma wyznaniowa 1869 prawo autorskie 1867 prawo patentowe prawo karne

7 1818 kodeks karzący wzory pruski, francuski, zwłaszcza austriacki; rodzima terminologia prawnicza; brak formalnej równości; trójpodział przestępstw (model francuski); formalna definicja przestępstwa osłabiona zasadą analogii; wina umyślna (zamiar pośredni i bezpośredni; lekkomyślność) i nieumyślna (niedbalstwo); zbrodnie tylko umyślne; bezkarność: brak bezprawności działania i brak winy; bezprawność: obrona konieczna i stan wyższej konieczności; winę uchyla niepoczytalność; usiłowania karane jak dokonanie; nulla poena sine lege, złagodzenie kar; kara śmierci, kara chłosty; kara śmierci cywilnej; bardzo ciężkie więzienie warowne z przymusem pracy; po 1831 wprowadzono karę konfiskaty majątku i zesłania na Syberię 1847 kodeks kar głównych i poprawczych oparty na analogicznym rosyjskim; kazuistyka; formalna definicja przestępstwa ale także analogia; przestępstwa z działania i zaniechania, umyślne i nieumyślne; katalog okoliczności obciążających i łagodzących; karanie teoria odstraszania, kary główne (np. kara śmierci, 7 stopni kary ciężkich robót, kary zesłania) i poprawcze (np. osiedlenie na Syberii; tutaj uwzględniany stan społeczny sprawcy); słabszy poziom kodyfikacyjny od Kodeksu karzącego 1876 wprowadzono rosyjski kodeks karny z 1866, nowelizujący rosyjski kodeks z 1845 r.; liczne przestępstwa polityczne 1915 wprowadzenie w Guberni Warszawskiej nowoczesnego kodeksu karnego tzw. Tagancewa z 1903 r. (część ogólna i szczegółowa); szkoła klasyczna; nullum crimen sine lege poenali anteriori; trójpodział przestępstw; kazuistyka w części szczegółowej; nowoczesny podział na dolus directus i dolus eventualis, wina nieumyślna to lekkomyślność i niedbalstwo; zbrodnia tylko umyślna; karane usiłowanie prawo cywilne procesowe obowiązuje kodeks francuski z 1806 r wprowadzenie kodeksu rosyjskiego z 1864 prawo cywilne procesowe po 1815 r. obowiązują kodeksy pruski i austriacki 1875 wprowadzenie kodeksu rosyjskiego z 1864 Kodyfikacje: prawo rosyjskie prace M. Sperańskiego tomów Pełnego Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego , później dalsze 2 pełne zwody 1835 Swod Zakonow Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego 15 tomów, na podstawie Pełnego Zwodu 1840 na ziemiach zabużańskich wprowadzenie X tomu Zwodu Praw w miejsce III Statutu Litewskiego prawo karne osobne kodeksy 1845 i 1903

8 CZĘŚĆ II. ŹRÓDŁA PRAWA PO 1918 R. Akty konstytuujące ustrój wyszczególnienie 1918, 22 XI dekret o najwyższej władzy reprezentującej Rzeczypospolitej Polskiej 1919, 20 II Mała Konstytucja 1921, 17 III Konstytucja Marcowa 1926, 2 II Nowela Sierpniowa 1935, 23 IV Konstytucja Kwietniowa 1952, 22 VII Konstytucja tzw. stalinowska 1976 Nowelizacja konstytucji z 1952 r. Reforma prawa sądowego; Działalność Komisji Kodyfikacyjnej - wielość systemów prawnych w 1918 r. - zadanie unifikacji, kodyfikacji - nieskuteczność parlamentu --> po 1926 rozporządzenia prezydenta, po 1935 dekrety prezydenta - idea Komisji Kodyfikacyjnej; powołanie 3 VI 1919 (prezydent, 3x wiceprezydent, 40 członków; późniejsze modyfikacje satruktur); mianuje Naczelnik Państwa, po 1922 prezydent - Ksawery Fierich ; Bolesław Pohorecki Prawo karne 11 VII 1932 kodeks karny (prace: Juliusz Makarewicz, Wacław Makowski, Aleksander Mogilnicki, Emil Rappaport) 19 III 1928 kodeks postępowania karnego (prace: Edmund Krzymuski, A. Mogilnicki, E. Rappaport) Prawo cywilne problemy rozbieżność prawa pozytywnego i poglądów doktryny Prawo materialne Uchwalone akty prawne 1924 prawo wekslowe i czekowe 1924 ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych (prawo patentowe) 1926 ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji 1926 prawo międzynarodowe prywatne i prawo prywatne międzydzielnicowe (projekt z 1921 r.) 1926 prawo autorskie (Fryderyk Zoll) 1933 kodeks handlowy 1933 kodeks zobowiązań (Ernest Till, Roman Longchamsp de Berier, Maurycy Allerhand, Aleksander Doliński, Kamil Stefko, Ignacy Koschembar- Łyskowski) Prawo materialne Prace niezakończone przed 1939 r projekt osobowego prawa małżeńskiego Karol Lutostański (świecki) 1937 projekt prawa małżeńskiego majątkowego

9 1938 projekt prawa o stosunkach między rodzicami a dziećmi (Stanisław Gołąb) 1937 projekt prawa rzeczowego (Fryderyk Zoll, Jan Wasilkowski) początkowe stadia prac nad prawem spadkowym wstrzymanie prac nad częścią ogólną prawa cywilnego Prawo procesowe 1930 kodeks postępowania cywilnego (wszedł w życie 1 I 1933 r.) 1932 przepisy o postępowaniu egzekucyjnym 1934 prawo upadłościowe i o postępowaniu układowym niezakończone prace nad postępowaniem niespornym - pozytywna ocena działania Komisji