SPIS TREŚCI. Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj: Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczenia typów wód rzek...

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj: Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczenia typów wód rzek... Małgorzata Barszczyńska, Danuta Kubacka: Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne na wody rzek Polski... Tomasz Walczykiewicz, Celina Rataj: Sposoby osiągnięcia celów Ramowej Dyrektywy Wodnej: Realizacja programów działań... Bogusław Kazimierski: Ochrona i monitoring wód podziemnych w Polsce... Bogusław Kazimierski, Ewa Pilichowska-Kazimierska: Renaturalizacja stosunków wodnych obszarów chronionych przykład Puszczy Kampinoskiej... Jan Boć, Agnieszka Moryl: Kształtowanie się regulacji prawnej dotyczącej składowania odpadów w górotworze... Iwona Jelonek: Analiza zanieczyszczeń związanych z opadem pyłów atmosferycznych na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego (wstępne wyniki badań)... Dorota Wolicka: Wykorzystanie mikroflory autochtonicznej w bioremediacji in situ terenu skażonego produktami ropopochodnymi... Małgorzata Gonera: Geoochrona konserwatorska w realiach rzeczywistości rynkowej

2 Zagadnienia geoochrony prezentowane podczas Pierwszego Polskiego Kongresu Geologicznego czerwca 2008 roku w Krakowie Redaktor zeszytu Małgorzata Gonera Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

3

4 I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I N A U K Dwumiesiêcznik R. LXIV (64) 2008 Zeszyt 5 (Wrzesieñ PaŸdziernik) O R G A N PA Ñ S T W O W E J R A D Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y Member of K R A K Ó W

5 W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Piotr Profus Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Redakcja naukowa zeszytu: Małgorzata Gonera Zespół redakcyjny: Antoni Amirowicz, Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając Adres Redakcji: Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Dofinansowanie ze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej Dofinansowanie ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w Zoological Record (W. Brytania) ISSN Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o Kraków, ul. Bosacka 6 Nakład 900 egz.

6 Przekazujemy naszym Czytelnikom tematyczny zeszyt Chrońmy Przyrodę Ojczystą, który prezentuje zagadnienia geoochrony. Były one przedstawiane podczas sesji Geoochrony Pierwszego Kongresu Geologicznego (26 28 czerwca 2008 r., Kraków). Czytelnikom należy się wyjaśnienie, w jakim znaczeniu sformułowania, takie jak dziedzictwo geologiczne i geoochrona zostały potraktowane na użytek Kongresu. Dziedzictwem geologicznym określono powietrze, wody, oraz ogół skał wraz z glebami. Te trzy składowe środowiska przyrodniczego są podstawą podtrzymującą życie biologiczne. Ta ich rola oraz geneza daje wymienionym elementom legitymację do używania nazwy dziedzictwa geologicznego. W tym znaczeniu jest ono dobrem powszechnym niezawężonym do żadnej antropocentrycznej rangi czy statusu; przykładowo takiego, jak obiekty dziedzictwa geologicznego sensu UNESCO. Zagadnienia prezentowane w ramach sesji geoochrony dotyczyły różnorakich działań człowieka, podejmowanych w dbałości o tak rozumiane dziedzictwo geologiczne. Dbałość o to dziedzictwo natury motywowana jest dwojako. Pewne jego elementy człowiek zabezpiecza ze względu na swój interes gospodarczo-zdrowotny (geoochrona środowiskowa), a zabezpieczanie innych elementów dziedzictwa geologicznego motywowane jest wymogiem zachowania określonych walorów krajobrazowo-wizualnych otoczenia oraz potrzebą używania pewnych obiektów dla celów edukacyjnych bądź poznawczych (geoochrona konserwatorska). Wymienione tryby realizacji geoochrony opierają się na odrębnych podstawach prawnych. Geoochrona środowiskowa jest realizowana poprzez ustawę o ochronie środowiska oraz szereg stowarzyszonych z nią ustaw (m.in. prawo wodne, prawo geologiczne, ustawa o gruntach, ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym). Geoochronie konserwatorskiej służy jedna, zainicjowana w 1932 roku, ustawa o ochronie przyrody, ostatnio nowelizowana w

7 Dorobek, jakim może się wykazać każdy z wymienionych trybów geoochrony wykazuje znamienny punkt zwrotny fakt akcesji Polski do Wspólnoty Europejskiej. Stan realizacji ochrony dziedzictwa geologicznego przed oraz po owym punkcie zwrotnym kształtuje się zgoła odmiennie dla każdego z wymienionych kierunków geoochrony. Prawodawstwo i praktyczne działania związane z geoochroną środowiskową są realizowane z zaangażowaniem znaczących środków i przy ogólnej aprobacie społecznej. Geoochrona środowiskowa, mimo bezustannej antropopresji na środowisko przyrodnicze, uzyskuje niekwestionowane, spektakularne sukcesy: w sposobie gospodarki surowcami, poprawie jakości wód, powietrza, geochemicznego stanu gruntów. W działalności związanej z geoochroną konserwatorską nie odnotowuje się podobnego ożywienia. Tutaj działania skupiają się obecnie głównie na edukacyjno-turystycznym użytkowaniu bogatego zestawu obiektów i obszarów, dla których ochronę prawną ustanowiono jeszcze w czasach obowiązywania gospodarki centralnie kierowanej. Szansa na postęp w geoochronie konserwatorskiej związana jest z pozyskaniem dla tego programu gospodarzy terenów: rzecznych i drogowych oraz obszarów górniczych co będzie jednak wymagać realnego zaangażowania państwa w ten dział geoochrony. Małgorzata Gonera 6

8 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (5): 7 27, Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczenia typów wód rzek TOMASZ WALCZYKIEWICZ, CELINA RATAJ Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Kraków Kraków, ul. Piotra Borowego 14 tomasz.walczykiewicz@imgw.pl Wstęp Ramową Dyrektywę Wodną (RDW) opublikowano w dniu 22 grudnia 2000 roku w dzienniku UE 2000/60/WE (Water Framework Directive 2000/60/EC) (Dyrektywa 2000). Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, dla hydrologów, hydrografów i specjalistów od gospodarki wodnej, wiąże się z koniecznością udziału merytorycznego we wdrażaniu postanowień RDW. Podstawowym celem Dyrektywy jest osiągnięcie dobrego stanu i dobrego potencjału wód do roku Dla osiągnięcia tego celu, konieczne jest przestrzeganie wskazanego w Dyrektywie harmonogramu prac. Istotnym aspektem jest uwzględnianie w pracach wytycznych metodycznych ujętych w przewodnikach przygotowanych pod nadzorem Komisji Europejskiej w ramach Wspólnej Strategii Wdrażania RDW. Określono w nich między innymi, jakie informacje należy formułować w postaci map o określonej skali, treści, strukturze i sposobie dokumentowania, wraz ze wskazaniem dostępu do nich. Harmonogram prac zawiera dziesięć podstawowych etapów, które należy wykonać do 2015 roku. Realizacja poszczególnych etapów jest związana z koniecznością przedstawiania Komisji Europejskiej stanu zaawansowania prac. Pierwszy raport został opracowany i oddany do Komisji Europejskiej w 2004 roku, a drugi w 2005 roku (Projekt Raportu 2005a, b). Fundamentalnym i wyjściowym zadaniem, z punktu widzenia charakterystyki wód powierzchniowych, było wyzna- 7

9 T. Walczykiewicz i C. Rataj czenie typów wód, w tym typów rzek stanowiących, według RDW, jedną z czterech kategorii: rzeki, jeziora, wody przejściowe, wody przybrzeżne. Prace te stanowiły element drugiego etapu wdrażania RDW i polegały na opracowaniu polskiego podejścia do wyznaczenia typów w oparciu o założenia zawarte w wytycznych metodycznych. W ramach tego etapu wyznaczono jednolite części rzek, z uwzględnieniem części silnie zmienionych i sztucznych. Po określeniu znaczących oddziaływań antropogenicznych i ich skutków, wyznaczono części wód zagrożone niespełnieniem celów Dyrektywy (Barszczyńska, Kubacka 2008). Podstawy metodyczne wyznaczania typów i jednolitych części rzek Zgodnie z wytycznymi, rzeki przedstawiono w postaci warstw GIS, jako obiekty liniowe. Pozostałe kategorie wód powierzchniowych są warstwami poligonowymi. RDW zaleca tworzenie map w skali co najmniej 1: W Polsce dostępne są mapy numeryczne w skali 1: i te mapy wykorzystano. Wartość progową wielkości zlewni dla rzek które uwzględniono w analizach, ustalono zgodnie z RDW na poziomie 10 km 2 i taką wartość w Polsce przyjęto jako obowiązującą. Są jednak pewne wyjątki, które dotyczyły sztucznych części wód pełniących ważną rolę gospodarczą, o powierzchni zlewni mniejszej niż wartość progowa. Również niektóre potoki tatrzańskie mają powierzchnię zlewni mniejszą niż 10 km 2, ich nieuwzględnienie zakłóciłoby rzeczywisty charakter krajobrazowy rzek Polski. Każda z kategorii wód powierzchniowych ma system typologiczny A lub B określony w załączniku II do RDW (Dyrektywa 2000). Dla kategorii rzeki, typy określono według abiotycznego systemu A, ponieważ ówczesny stan i zakres danych dotyczący biologii cieków nie pozwolił na analizy uwzględniające elementy systemu B (Czoch i in. 2005). W typologii pozostałych kategorii wód zastosowano system B, który wzbogacony był o szereg informacji z zakresu parametrów fizycznych i chemicznych wód, co w konsekwencji umożliwiło określenia populacji biologicznej i jej składu. 8

10 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek Przyjęty dla rzek abiotyczny system typologiczny A, zakładał konieczność wprowadzania szeregu informacji o rzekach. Do najważniejszych z nich należały: jednoznaczny kod dla jednolitej części wód (JCWP) na poziomie krajowym i UE oraz nazwa JCWP; kod dorzecza głównego; ekoregion zawierający daną część wód; uwzględnienie jednolitych części wód sztucznych i silnie zmienionych; typ cieków; wydzielenie JCWP, klasyfikowanych wg kategorii: o niezagrożone spełnieniem dobrego stanu do 2015 roku; o potencjalnie zagrożone spełnieniem dobrego stanu do 2015 roku; o zagrożone spełnieniem dobrego stanu do 2015 roku. Jednoznaczny kod UE to kod 24 znakowy, zawierający między innymi zakodowane informacje o kategorii wód, o nazwie kraju, głównym dorzeczu, typie cieku. Najistotniejszym elementem kodu na poziomie UE jest unikalny kod właściwy JCWP. W Polsce w systemie kodowania JCWP oparto się na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP), wykonanej w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW 2005) której system kodowania jest stosowany w wielu krajach UE. Jest to system hierarchiczny umożliwiający szybkie odnalezienie odcinka cieku i szeregowanie zlewni w porządku hydrograficznym. MPHP to warstwy poligonowe zawierające informacje o zlewni danego cieku bądź jego fragmentu oraz warstwy liniowe odcinków cieków. Zarówno warstwa poligonowa, jak i liniowa dla wybranego odcinka cieku, mają ten sam kod. W skład MPHP wchodzi odcinków. Kod dorzecza głównego to kod 4-znakowy, uzgodniony na poziomie UE dla zlewni transgranicznych. Dla głównych zlewni w całości leżących w obrębie kraju, poszczególne państwa same ustalały kody. RDW zaleca wykorzystanie podziału Europy na ekoregiony wg Illies a (Dyrektywa 2000). W założeniu twórców Dyrektywy, umożliwia on ocenę stanu ekologicznego porównywalną w całej Europie, ponieważ ekoregiony obejmują obszary 9

11 T. Walczykiewicz i C. Rataj względnie homogeniczne ze względu na klimat, topografię, użytkowanie terenu i naturalną roślinność. Zgodnie z tym podziałem, obszar Polski leży na terenie czterech ekoregionów: 9 (Wyżyny Centralne), 10 (Karpaty), 14 (Niziny Centralne), 16 (Niziny Wschodnie). Według zastosowanego systemu A, parametrami obligatoryjnymi przy ustalaniu typów cieków były: Wielkość zlewni cieków - przyjęto cztery klasy wielkości zlewni cieków (tab. 1) Wysokość bezwzględna (n.p.m.) rozróżniono trzy klasy wysokości bezwzględnej (zał. II RDW): >800 m n.p.m m n.p.m. <200 m n.p.m. Typ podłoża rodzaj geologicznego podłoża zlewni rzek wyznaczono w oparciu o trzy podstawowe typy warunków abiotycznych, stymulujących biologiczny charakter cieku: krzemianowy (np. granity, gnejsy i inne skały magmowe i metamorficzne zawierające krzemiany); węglanowy (kreda, wapienie); organiczny (np. torfy). Tabela 1. Podział cieków według kryterium wielkości powierzchni zlewni. Table 1. Classification of watercourse by size of catchment area criterion. Obszar zlewni Powierzchnia obszaru [km 2 ] Nazwa cieku Mały Potok i strumień Średni Mała rzeka Duży Średnia rzeka Bardzo duży > Wielka rzeka Na obszarze Polski, podział na ekoregiony wg Illies a (Dyrektywa 2000) nie w pełni odpowiada zróżnicowaniu środowiska geograficznego, dlatego też w procesie wyznaczania typów wód rzek uwzględniono podział Polski na regiony geograficzne wg Kondrackiego (Kondracki 2001), co było kolejnym kryterium uwzględnionym przy ustalaniu typów cieków. 10

12 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek Według tego podziału, obszar Polski leży na terenie czterech prowincji Europy Zachodniej (Niż Środkowoeuropejski, Masyw Czeski, Wyżyny Polskie, Karpaty wraz z Podkarpaciem) oraz trzech prowincji Europy Wschodniej (Karpaty Wschodnie, Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie oraz Wyżyny Ukraińskie). Na terenie Polski wyróżniono w sumie 25 podprowincji (Kondracki 2001). Na podstawie wymienionych założeń oraz przyjętych kryteriów i parametrów, określono typy cieków w Polsce. Początkowo wydzielono około 120 typów rzek. Po kolejnych analizach ostatecznie ustalono 26 abiotycznych typów powierzchniowych wód płynących (tab. 2). W przyszłości powinny one zostać zweryfikowane parametrami biologicznymi. W regionie Karpat i Sudetów, na obszarach położonych powyżej 800 m n.p.m., występują cieki o charakterze potoków górskich, o podłożu krystalicznym, zbudowanym przez skały krzemianowe (typ 1 i typ 3), a w regionie Karpat dodatkowo także na skałach węglanowych (typ 2). Na obszarach wyżynnych ( m n.p.m.) zróżnicowanie geologii podłoża oraz wielkości cieków jest znacznie większe. Obok małych cieków wyżynnych, o powierzchni zlewni km 2, wyróżnionych ze względu na różne typy podłoża: na skałach krzemianowych (typ 4 i 11) piaskowcach (typ 5 i 12), lessach (typ 6), czy skałach węglanowych (typ 7), występują tu także rzeki znacznie większe. Wśród rzek o powierzchni zlewni km 2, wyróżnione zostały 4 typy: rzeki na skałach krzemianowych i piaskowcach (typ 8 i 13), na utworach fliszowych (typ 14) oraz na lessach i skałach węglanowych (typ 9). Rzeki średnie o powierzchni zlewni km 2, zostały wydzielone jako dwa typy, niezróżnicowane pod względem geologii, a jedynie pod względem położenia geograficznego (typ 10 i 15). Na obszarach nizinnych położonych poniżej 200 m n.p.m., reprezentowane są wszystkie typy wielkościowe rzek: zarówno cieki małe na lessach (typ 16), na utworach staroglacjalnych (typ 17) i młodoglacjalnych (typ 18), jak i rzeki średnie płynące na tych podłożach (typ 19 i 20) oraz rzeki wielkie o powierzchni zlewni > km 2, wydzielone jako typ 21. Odcinki przyujściowe cieków pod wpływem wód słonych zostały zgrupowane w jeden, niezróżnicowany wielkościowo typ (typ 22). Dodatkowo wyróżnione zostały cztery typy cieków, których funk- 11

13 T. Walczykiewicz i C. Rataj Tabela 2. Typy cieków w Polsce wg klasyfikacji abiotycznej. Table 2. Types of watercourses in Poland according to the abiotic system. Potok i strumień km 2 Mała rzeka km 2 Średnia rzeka km 2 Wielka rzeka >10000 km 2 Charakterystyka krajobrazu i podłoża Krajobraz górski wysokość >800 m n.p.m. EKOREGION 10 KARPATY: 514 Centralne Karpaty Zachodnie Skały krzemianowe (granity, gnejsy, inne wulkaniczne i metamorficzne 1 zawierające krzemiany) Skały węglanowe 2 Krajobraz górski wysokość >800 m n.p.m. EKOREGION 9 WYŻYNY CENTRALNE: 332 Sudety i Przedgórze Sudeckie Skały krzemianowe i skały metamorficzne z węglanami (marmurami) 3 Krajobraz wyżynny wysokość m n.p.m. EKOREGION 9 WYŻYNY CENTRALNE: 332 Sudety i Przedgórze Sudeckie EKOREGION 14 RÓWNINY CENTRALNE: 341 Wyżyna Śląsko-Krakowska, 342 Wyżyna Małopolska Skały krzemianowe (granity, gnejsy, inne wulkaniczne i metamorficzne 4 zawierające krzemiany) 8 Piaskowce 5 Lessy, utwory lessopodobne, kreda 6 Skały węglanowe (kreda, wapienie, dolomity)

14 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek Krajobraz wyżynny wysokość m n.p.m. EKOREGION 10 KARPATY: 514 Centralne Karpaty Zachodnie, 513 Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, 522 Beskidy Wschodnie EKOREGION 16 RÓWNINY WSCHODNIE: 343 Wyżyna Lubelsko-Lwowska, 512 Północne Podkarpacie, 521 Podkarpacie Wschodnie Skały krzemianowe (granity, gnejsy, inne wulkaniczne i metamorficzne zawierające krzemiany) Flisz karpacki (piaskowce, zlepieńce, łupki) Lessy, utwory lessopodobne 6 9 Skały węglanowe 7 15 Krajobraz nizinny wysokość <200 m n.p.m. EKOREGION 14 RÓWNINY CENTRALNE: 313 Pobrzeża Południowobałtyckie, 314 Pojezierza Pomorskie, 315 Pojezierza Wielkopolskie, 317 Niziny Sasko-Łużyckie, 318 Niziny Środkowopolskie, EKOREGION 16 RÓWNINY WSCHODNIE: 313 Pobrzeża Południowobałtyckie, Pojezierze Iławskie, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, 318 Niziny Środkowopolskie, 841 Pobrzeża Wschodniobałtyckie, 842 Pojezierza Wschodniobałtyckie, 843 Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, 845 Polesie, 851 Wyżyna Wołyńsko-Podolska, 512 Północne Podkarpacie, 13

15 T. Walczykiewicz i C. Rataj Tab. 2. c.d Lessy, utwory lessopodobne o dużej miąższości 16 Zdenudowane równiny peryglacjalne, sandry, piaszczyste terasy rzeczne, gliny 17 piaszczyste Żwiry polodowcowe, piaski ze żwirami na obszarach staroglacjalnych, moreny i wysoczyzny młodoglacjalne, utwory lessowe, lessopodobne o małej miąższości 18 (na żwirach i piaskach), terasy rzeczne Odcinki przyujściowe cieków pod wpływem wód słonych NIEZALEŻNE OD EKOREGIONÓW Cieki na obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych (nizinne i wyżynne potoki organiczne oraz średnie i duże rzeki płynące w dolinach zatorfionych) Cieki łączące jeziora 25 Cieki w dolinach wielkich rzek 26 14

16 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek cjonowanie ekologiczne jest niezależne od ekoregionów: cieki na obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych (typ 23 nizinne i wyżynne potoki organiczne, typ 24 średnie i duże rzeki płynące w dolinach zatorfionych), cieki łączące jeziora (typ 25) oraz cieki w dolinach wielkich rzek (typ 26). Wyznaczono rzeki, które mogą być referencyjne dla poszczególnych typów wód (tab. 3). W kilku przypadkach nie udało się wybrać miejsc, które spełniałyby warunki stawiane rzekom referencyjnym, a dla niektórych rzek wybór miejsc budzi poważne wątpliwości. Szczegółowe badania warunków referencyjnych pozwolą ostatecznie wybrać rzeki referencyjne. Badania takie będą wykonane w 2009 roku. Dla typów cieków sporządzono charakterystyki nazwane metryczkami (przykład w tab. 4). Każda metryczka zawiera informacje dotyczące: lokalizacji cieku, utworów powierzchniowych, opisu morfologicznego, charakterystyki abiotycznej i biologicznej. Zaprezentowano również zdjęcie poglądowe fragmentu cieku. Ze względu na aktualny stan wiedzy i stopień zaawansowania prac badawczych, dotychczas nie dla wszystkich cieków sporządzono metryczki, ponadto nie wszystkie metryczki zawierają pełny zestaw informacji. Podjęcie kompleksowych badań warunków referencyjnych, pozwoli na pełną charakterystykę i zweryfikuje ostatecznie typy cieków w Polsce. Doświadczenia wypływające z praktycznego wyznaczania typów i części wód Wszystkie cieki opatrzono charakterystykami (Czoch i in. 2005), na które składał się: jednoznaczny kod i nazwa dla JCWP, kod dorzecza głównego, kod ekoregionu, atrybut sztucznej lub silnie zmienionej części wód, typ cieków, atrybut JCWP zagrożenia bądź niezagrożenia spełnienia dobrego stanu wód do 2015 roku. Przy wydzielaniu typów cieków kierowano się następującymi zasadami: wydzielenie części cieku wraz z przypisaniem atrybutów rozpoczyna się i kończy w węźle cieku, charakterystyki cieku dokonuje się według dominującego w zlewni parametru, 15

17 T. Walczykiewicz i C. Rataj Tabela 3. Części wód mogące spełnić warunki definicji bardzo dobrego i dobrego stanu ekologicznego. Table 3. Water bodies fulfilling conditions for good and very good ecological status definition. Lp. Typ wód Proponowana jako rzeka referencyjna część wód 1. Potok tatrzański krzemianowy Białka Tatrzańska, Rybi Potok (zlewnia Dunajca) 2. Potok tatrzański węglanowy Biały Potok 3. Potok sudecki Kamienna dla Karkonoszy (zlewnia Bobru), Morawka dla Masywu Śnieżnika (zlewnia Nysy Kłodzkiej) 4. Potok wyżynny krzemianowy z substratem gruboziarnistym zachodni Srebrnik, Jamna (zlewnia Bobru) 5. Potok wyżynny krzemianowy z substratem drobnoziarnistym zachodni Czerwieniec, Kamiennik (zlewnia Kaczawy) 6. Potok wyżynny węglanowy z substratem drobnoziarnistym Potok Muszkowicki (zlewnia Oławy) 7. Potok wyżynny węglanowy z substratem gruboziarnistym Chrośnicki Potok (zlewnia Bobru), Morawka (zlewnia Nysy Kłodzkiej) 8. Mała rzeka wyżynna krzemianowa - zachodnia Kamienica (zlewnia Bobru) 9. Mała rzeka wyżynna węglanowa Wieprz 10. Średnia rzeka wyżynna zachodnia Bóbr 11. Potok wyżynny krzemianowy z substratem gruboziarnistym wschodni Wielka Puszcza (zlewnia Skawy) 16

18 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek 12. Potok fliszowy 13. Mała rzeka wyżynna krzemianowa wschodnia Białka Tatrzańska (zlewnia Dunajca) 14. Mała rzeka fliszowa Hoczewka 15. Średnia rzeka wyżynna wschodnia San Dynów, Dunajec poniżej Rożnowa 16. Potok nizinny lessowo-gliniasty Ślęza 17. Potok nizinny piaszczysty Grabowa 18. Potok nizinny żwirowy Lubsza 19. Rzeka nizinna piaszczysto-gliniasta Nysa Łużycka, Widawa, Ślęza, Oława, odcinki Regi, Parsęty, Gwdy 20. Rzeka nizinna żwirowa Kwisa 21. Wielka rzeka nizinna Warta poniżej Gorzowa; Narew od dopływu Biebrzy, Wisła koło Wilgi 22. Rzeki przyujściowe pod wpływem wód słonych dolny bieg Regi, Czerwona 23. Potoki na obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych Krakowianka (zlewnia Widawy), Postomia, Mała Panew 24. Rzeki na obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych Biebrza 25. Rzeki łączące jeziora Płonia od jez. Miedwie do jez. Żelewo 26. Cieki w dolinach wielkich rzek 17

19 T. Walczykiewicz i C. Rataj Tabela 4. Przykładowa metryczka typu cieku. Table 4. The example of water body type reference condition table. 5. Potok wyżynny krzemianowy z substratem drobnoziarnistym Lokalizacja EKOREGION 9 i 14: WYŻYNY CENTRALNE i RÓWNINY CENTRALNE Podprowincje 332 Sudety i Przedgórze Sudeckie; 341 Wyżyna Śląsko-Krakowska w dorzeczu Odry (Ekoregion 14) 342 Wyżyna Małopolska w dorzeczu Odry (Ekoregion 14) Utwory powierzchniowe Piaskowce Fotografia poglądowa Czerwieniec (dpł. Kaczawy), Rzeszówek (JB. IMGW, 2004). 18

20 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek Opis morfologiczny Dolina synklinalna lub skrzynkowa (U), bieg kręty, a nawet lekko meandrujący (Sl 1,25 1,5). Dno bogate w sedymenty drobnoziarniste, lokalnie mogą występować kamienie. Często łachy piaszczyste lub piaszczysto-żwirowe. Profil podłużny wyrównany, regularne sekwencje bystrze-ploso. Brzegi płaskie lub na zewnętrznych łukach podcięte. Duża zmienność głębokości. Charakterystyka abiotyczna Wielkość zlewni: km 2 ; wysokość: m n.p.m. Spadki zlewni: 5 10 Spadek koryta: 3 20 Prąd wody: na plosach powolny, laminarny, na bystrzach turbulencyjny. Substrat dna: piasek, żwiry (najczęściej otoczone), także kamienie oraz detrytus. Przewodnie wartości fizyczno-chemiczne: Przewodnictwo [μs/cm]: ph 6,0 7,0 twardość węglanowa [ dh] <1 5 twardość ogólna [ dh]

21 T. Walczykiewicz i C. Rataj Tab. 4 c.d. Charakterystyka biologiczna Makrozoobentos Umiarkowana różnorodność gatunkowa, gatunki stenotermiczne, tlenolubne, dobrze dostosowane do szybkiego prądu. Wśród grup pokarmowych duża liczba gatunków rozdrabniaczy i zbieraczy. W strefowości podłużnej typ odpowiada metaritronowi. Wybór gatunków specyficznych dla typu Ephemeroptera: Ephemera danica Plecoptera: Leuctra nigra, Leuctra sp., Nemura variegata, Protonemura humeralis Trichopera: Micrasema sp., Sericostoma sp., Odontocerum albicorne, Plectrocnemia conspersa Crustacea: Gammarus pulex Zalecany okres badań: wiosna Makrofity i fitobentos Roślinność naczyniowa: głównie Callitriche sp. (na niezacienionych stanowiskach) Mchy ze zbiorowiska Scapanietum undulatae. Fitobentos (do uzupełnienia) Zalecany okres badań fitobentosu: Nie ma uzasadnienia dla badań makrofitów i fitoplanktonu Ichtiofauna Uboga w gatunki, reprezentowana przez gatunki reofilne, litofilne: Salmo trutta fario, Phoxinus phoxinus oraz psammofilne Barbatula barbatula, rzadziej Cottus gobio. Często larwy Lampetra planeri. Przy zdominowaniu struktury dna przez piasek ichtiofauna podobna jak w nizinnych potokach piaszczystych. Zalecany okres badań: lato Uwagi Słabo zbuforowane, z tendencją tendencję do zakwaszania, podobnie jak nizinne potoki piaszczyste. Przykład Czerwieniec, Kamiennik, Bystrzyk, Prusicki Potok (Góry i Pogórze Kaczawskie), Czerwony Potok (Góry Stołowe) Rzeka referencyjna Propozycja Czerwieniec, Kamiennik, Czerwony Potok Makrozoobentos Czerwony Potok (Michejda 1954) 20

22 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek jeśli minimum 1/3 odcinka jest sztuczna przyjmuje się, że cały odcinek jest sztuczny, jeśli minimum 1/3 odcinka jest silnie zmieniona przyjmuje się, że cały odcinek jest silnie zmieniony. Jak wspomniano wcześniej, podstawą wyznaczania typów cieków była numeryczna mapa podziału hydrograficznego Polski (MPHP), podział kraju na regiony hydrograficzne, metryczki typów, zestawienia liczbowo-opisowe oraz analogowa mapa litologii utworów powierzchniowych (w skali 1: ). Z powodu braku map numerycznych, nie było możliwe automatyczne wykonanie mapy typów cieków. Możliwości analityczne systemu GIS nie mogły więc zostać wykorzystane. W konsekwencji analizowano wybrany fragment cieku z mapy numerycznej MPHP i jednocześnie analizowano ten sam fragment na kilku mapach tradycyjnych oraz zestawieniach liczbowo-opisowych. Jednocześnie analizowano wiele elementów pochodzących z różnych zbiorów podejmując ostateczną decyzję o przypisaniu cieku do danego typu (ryc. 1). Dla cieków sztucznych nie określano typu. Dalszy etap prac dotyczył wyznaczenia JCWP z nadaniem im unikalnych kodów i nazw. W pierwszej kolejności wydzielono JCWP sztuczne i silnie zmienione (tab. 5, ryc. 2). Sztucznymi oznacza się część wód powierzchniowych powstałą na skutek działalności człowieka. Silnie zmienionymi wodami oznacza się część wód powierzchniowych, których charakter został w znacznym stopniu zmieniony na skutek fizycznego oddziaływania człowieka. Przyjmuje się, że fizyczne oddziaływanie człowieka to: uciążliwa ekologicznie zabudowa podłużna, różne przegrody poprzeczne szczególnie pozbawiane przepławek dla ryb, obwałowania i konsolidacja w JCWP innych tego typu obiektów hydrotechnicznych. Podstawowym celem według RDW dla sztucznych i silnie zmienionych części wód jest osiągniecie przez nie dobrego potencjału ekologicznego do 2015 roku. Bazą do wydzielenia pozostałych JCWP stały się warstwy GIS, które tworzono wdrażając inne dyrektywy związane z wodą (np. 76/160/EWG dotycząca jakości wody w kąpieliskach Dyrektywa 1976, 75/440/EWG odnosząca się do jakości wody przeznaczonej do picia przez ludzi Dyrektywa 1975). O wydzieleniu JCWP decydowała przede wszystkim lokalizacja 21

23 T. Walczykiewicz i C. Rataj Ryc. 1. Typy cieków w Polsce (wykorzystano dane z KZGW). Fig. 1. Types of watercourses in Poland (data from KZGW were used). 22

24 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek Tabela 5. Zestawienie silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce Table 5. The aggregation of heavily modified and artificial water bodies in Poland. Obszar Dorzecza Liczba części wód sztuczne silnie zmienione Wisła Odra Suma Ryc. 2. Rozmieszczenie silnie zmienionych i sztucznych JCWP (wykorzystano dane z KZGW). Fig. 2. Location of heavily modified and artificial river water bodies (data from KZGW were used). obszarów chronionych takich jak: ujęcia wody pitnej z zasobów wód powierzchniowych, ujęcia wody pitnej z zasobów wód podziemnych, kąpieliska, cieki,w których możliwe jest bytowanie 23

25 T. Walczykiewicz i C. Rataj Tabela 6. Typy i liczby JCWP. Table 6. Types and amounts of river water bodies. Kod typu cieku Liczba jednolitych części wód

26 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek Tabela 7. Liczba jednolitych części wód wszystkich kategorii. Table 7. Amount of water bodies all categories. Części wód dla kategorii Obszar Dorzecza Wisły Obszar Dorzecza Odry Łączna liczba Cieki Jeziora Wody przejściowe Wody przybrzeżne Wody podziemne ryb karpiowatych, cieki, w których możliwe jest bytowanie ryb łososiowatych, obszary NATURA O wydzieleniu JCWP decydowało również: zagospodarowanie terenu (CORINE Land Cover 2000), lokalizacja dużych miast, sztuczne i silnie zmienione odcinki cieków. Podsumowanie Z całej liczby 4508 JCWP (tab. 6), najwięcej wydzielono cieków o typie 17 jest to potok nizinny piaszczysty, czyli ciek płynący po utworach peryglacjalnych. Ostatecznie w granicach Polski wydzielono jednolite części wód wszystkich kategorii, zgodnie z danymi zawartymi w tabeli 7. Na całym obszarze Polski wydzielono 26 typów rzek, a w ich obrębie jednolitych części wód. Całkowita liczba części wód (cieków) Obszaru Dorzecza Wisły wynosi i zajmuje obszar km 2. W Obszarze Dorzecza Wisły określono 23 typy rzek. Całkowita liczba jednolitych części wód Obszaru Dorzecza Odry wynosi 1 702, stwierdzono tu występowanie 20 typów cieków na km 2 powierzchni dorzecza. Rozpoczęte prace nad ustaleniem warunków referencyjnych wymagają kontynuacji i być może przyczynią się do zmniejszenia liczby typów cieków, co może doprowadzić do weryfikacji liczby JCWP, a przez to usprawni monitoring stanu ilościowego i jakościowego wód w Polsce. Przy określaniu typów i wydzielaniu części wód rzek duże znaczenie ma wiedza na temat budowy, struktury i dominującego charakteru ich podłoża. 25

27 T. Walczykiewicz i C. Rataj SUMMARY Walczykiewicz T., Rataj C. The Water Framework Directive: Geological Aspects of Determining River Water Types. Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 7 27, A key Directive of the European Union concerning water protection and specifying water policy is a Directive of the European Parliament and Council of 23 October 2000, known as the Water Framework Directive (WFD 2000/60/EC). The chief objective of the Water Framework Directive is to achieve good water status by To achieve this objective, it is necessary to observe the work timetable indicated in the Directive, as well as the methodological guidance contained in the handbooks. The initial task was to determine surface water types from four categories rivers, lakes, transitional waters, coastal waters. Each of the categories has its own typological system. For the river category, types were determined according to the abiotic system A, assuming the necessity of identifying separate water bodies (WB), as well as entering such information about them as: unique code and name, parent river basin code, ecoregion code, water body type, assessment of whether the water body is artificial or heavily modified, assessment of the extent of risk to the achievement of the main objective of the WFD namely, good water status by Obligatory parameters in determining water body types were: size of catchment area, absolute altitude (above sea level), geological category. To determine the water body type, a selected fragment of the water body was analyzed on a numerical map of the hydrographic division of Poland (MPHP), as well as on traditional maps: geological and topographic. Also used were numeric description tables and water body type reference condition tables specially prepared for this purpose. For artificial water bodies, no type determination was made. In the entire territory of Poland, 26 river types were identified, and within them, 4508 water bodies. Work has begun on establishment of reference conditions for all water body types. This work is to be continued, which could contribute to a reduction in the number of water body types, which in consequence will lead to verification of the number of water body (WB), which will increase efficiency in monitoring of the quantitative and qualitative status of water bodies in Poland. 26

28 Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek PIŚMIENNICTWO Barszczyńska M., Kubacka D Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne na wody rzek Polski. Chrońmy Przyr. Ojcz. 64, 5: CORINE Land Cover landuse/clc-download. Czoch K., Łasut E., Rataj C., Walczykiewicz T Metodyka wyznaczania typów i części wód z zastosowaniem techniki GIS, Typologia i warunki referencyjne wód powierzchniowych. IMGW. Warszawa. Dyrektywa Dyrektywa 75/440/EWG z dnia 16 czerwca 1975 r. dotycząca wymaganej jakości wód powierzchniowych przeznaczonych do poboru wody pitnej (Dz.Urz. WE, L 194, z ). Dyrektywa Dyrektywa 76/160/EWG z dnia 8 grudnia 1975 r. dotycząca jakości wody w kąpieliskach (Dz.Urz. WE, L 31, z ). Dyrektywa Dyrektywa 2000/60/WE z dnia 23 października 2000 ustanawiającą ramy wspólnego działania w dziedzinie polityki wodnej (Ramowa Dyrektywa Wodna) (Dz.Urz. WE, L 327 z ). IMGW Atlas podziału hydrograficznego Polski, część 2, Zestawienia zlewni, Warszawa Kondracki J Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Projekt raportu 2005a. Projekt raportu dla Obszaru Dorzecza Odry, 2005, maszynopis w IMGW. Projekt raportu 2005b. Projekt raportu dla Obszaru Dorzecza Wisły, 2005, maszynopis w IMGW. 27

29 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (5): 28 42, Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne na wody rzek Polski MAŁGORZATA BARSZCZYŃSKA, DANUTA KUBACKA Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Kraków, ul. Piotra Borowego 14 malgorzata.barszczynska@imgw.pl Wstęp Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) (Dyrektywa 2000) wprowadza pojęcie jednolitej części wód powierzchniowych (body of surface water), w skrócie JCWP, oznaczające oddzielny i znaczący element wód powierzchniowych takich jak: jezioro, zbiornik, strumień, rzeka lub kanał, część strumienia, rzeki lub kanału, wody przejściowe lub pas wód przybrzeżnych. Głównym celem RDW jest osiągnięcie przez Państwa Członkowskie dobrego stanu ekologicznego i chemicznego wszystkich jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych do roku Na jednym z początkowych etapów wdrażania RDW niezbędne więc było określenie stanu wyjściowego środowiska wodnego. Zadanie to zostało zrealizowane na zlecenie Ministra Środowiska przez konsorcjum w składzie: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW), Państwowy Instytut Geologiczny i Instytut Ochrony Środowiska (Opracowanie 2007). Z uwagi na ograniczony zakres dostępnych danych oraz czas przeznaczony do przeprowadzenia analiz podjęto decyzję, aby ocenę stanu przeprowadzić w oparciu o połączone sąsiednie JCWP, które nazwano scalonymi częściami wód powierzchniowych (SCWP). Na obszarze Polski wyznaczono 1065 SCWP. Procesu ich wyznaczenia dokonały regionalne zarządy gospodarki wodnej. Ogólnie, opracowane w ramach Wspólnej 28

30 Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne Strategii Wdrażania RDW 1, wytyczne metodyczne, zalecają zastosowane przy analizie presji i oddziaływań schematu analitycznego DPSIR (ryc. 1). Dane potrzebne do wyznaczenia znaczących oddziaływań antropogenicznych Dane, które mogą być podstawą do określania znaczących oddziaływań antropogenicznych (presji) na środowisko wodne wód powierzchniowych, można pogrupować następująco: wyniki monitoringów dane te odzwierciedlają stan ilościowy, fizykochemiczny, biologiczny i morfologiczny wód; formy użytkowania terenu, np. grunty orne, sady, łąki i pastwiska, obszary chronione, wysypiska, tereny uprzemysłowione, miasta dane te przedstawiają oddziaływania obszarowe; gospodarka wodno-ściekowa dane te związane są z osadnictwem; pobory i zrzuty dokonywane przez różnego typu użytkowników dane te przedstawiają oddziaływania punktowe; obiekty hydrotechniczne, tj. zbiorniki retencyjne, stopnie wodne, wały przeciwpowodziowe, kanały przerzutowe, zabudowa podłużna oraz obszary zmeliorowane dane te przedstawiają oddziaływania zaburzające naturalną hydrologię oraz morfologię cieków; oddziaływania związane ze składowaniem substancji niebezpiecznych, które mogą przenikać do środowiska wodnego. Dane o stanie ilościowym wód powierzchniowych pochodziły z baz danych prowadzonych przez IMGW na rzecz Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, dane o stanie fizykochemicznym z różnego rodzaju monitoringów środowiska prowadzonych na rzecz Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ); jest on również dysponentem mapy cyfrowej obrazującej użytkowanie terenu (CORINE Land Cover 2000). Dane związane 1 Dokumenty dotyczące Wspólnej Strategii Wdrażania RDW można znaleźć na stronie internetowej Komisji Europejskiej water/water-framework/objectives/implementation_en.htm 29

31 M. Barszczyńska i D. Kubacka Ryc. 1. Schemat analityczny DPSIR (Driver czynnik sprawczy, Pressure presja, State stan, Impact oddziaływanie, Response reakcja) do oceny SCWP (scalonych części wód powierzchniowych). Fig. 1. The schema of DPSIR (Driver, Pressure, State, Impact, Response) for SCWPs (aggregated surface water bodies) evaluation. z rzeczywistym użytkowaniem wód (pobory i zrzuty ścieków) pochodziły z baz danych PŁATNIK prowadzonych w urzędach marszałkowskich, natomiast dane o zabudowie cieków pochodziły z regionalnych zarządów gospodarki wodnej i/lub wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych. Niekorzystne oddziaływania na środowisko wodne były rozpatrywane w kontekście ochrony wód ze względu na ich przeznaczenie (ryc. 2). Wszystkie zjawiska dotyczące presji przedstawiono za pomocą systemu informacji geograficznej (GIS). Oznacza to, że wszystkie dane mają postać zbiorów elektronicznych, tzw. warstw, zawierających zarówno informację o położeniu, jak i informację opisową jakościową (dane tekstowe) lub ilościową (dane liczbowe). Zbiory danych wyświetlić można na ekranie komputera lub wydrukować jako mapę, używając specjalnego oprogramowania (Longley i in. 2006). Pewna część danych stanowi tło, są to: granice państwa, województw, gmin i miast, po- 30

32 Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne Ryc. 2. Przeznaczenie wód na obszarze Polski (wykorzystano dane KZGW). Fig. 2. The appropriation of water in area of Poland (data from KZGW were used). dział na jednolite i scalone części wód oraz ich zlewnie, regiony wodne, dorzecza, przebieg cieków. Sposób pozyskiwania danych i ich uzupełnianie dla potrzeb analizy Dane potrzebne do analiz są gromadzone w różnej formie. Część informacji dostępna jest w postaci warstw map cyfrowych. Dane opisujące elementy mapy nie zawsze są kompletne. Większość niezbędnych informacji ma postać tabelaryczną i aby je zlokalizować na mapie, trzeba korzystać z różnych opisów, co jest kłopotliwe, ponieważ opisy te nie są jednoznaczne. 31

33 M. Barszczyńska i D. Kubacka Inną formą pozyskania danych w trakcie realizacji pracy było rozesłanie do odpowiednich instytucji wydrukowanych arkuszy map z prośbą o ręczne naniesienie obiektów i opisanie ich w tabelach. Materiał ten posłużył do utworzenia nowych warstw map cyfrowych. W trakcie ujednolicania zgromadzonego zestawu danych pojawiły się problemy natury technicznej i merytorycznej. Należało wykonać różne konwersje formatów danych, transformacje odwzorowań kartograficznych oraz przekształcić wiele wydrukowanych map do postaci cyfrowej. Problemem utrudniającym przeprowadzanie analiz był brak spójności zestawów danych geometrycznych pochodzących z różnych źródeł, brak jednolitości kodowania i nazewnictwa. Często informacja atrybutowa była niekompletna albo sprzeczna. Wszystkie powyższe braki i niejednoznaczności próbowano uzupełniać lub korygować indywidualnie. W większości przypadków niemożliwe było automatyczne przeprowadzenie tych zmian. O pracochłonności świadczyć może liczba zgromadzonych danych; na mapach zlokalizowano i wprowadzono dane dla obiektów. Metody określania stanu wód i ryzyka nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego Z przedstawionego powyżej zestawu danych widać jak wiele różnych elementów może mieć wpływ na stan wód. Rozważano wpływ różnorodnej działalności człowieka, głównie związanej z wykorzystaniem terenu dla celów osadnictwa, działalności gospodarczej i rolniczej, przekształceniami rzek i ich otoczenia związanymi z zabudową cieków i ich regulacją, a także wykorzystaniem wody do różnych celów. Stan ilościowy, fizykochemiczny i biologiczny wód powierzchniowych określano na podstawie wyników monitoringów. Osobno oceniano fizykochemiczny stan wód, jakość wód przeznaczonych do celów wodociągowych, do celów kąpieliskowych, do bytowania ryb, jak też stopień ich zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Wyniki monitoringu ilościowego posłużyły do oceny stopnia zaburzenia naturalnego przepływu wody w rzekach. Szczególny wpływ na naturalny reżim hydrologiczny mają sztuczne zbiorniki wodne. 32

34 Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne Stopień zmian koryt rzek i ich dolin (zmiany morfologiczne) oceniano na podstawie danych o wszelkiego rodzaju zabudowie, w tym podłużnej i poprzecznej związanej z rzeką (np. regulacje w postaci stopni lub umocnienia brzegów) i jej otoczeniem (np. wały przeciwpowodziowe). Wpływ antropopresji na SCWP oceniano według stanu dla roku Badano też tendencje zmian w celu oszacowania czy SCWP będą zagrożone nieosiągnięciem celów RDW w perspektywie roku W dalszej części artykułu w sposób bardziej szczegółowy przedstawiono metodykę identyfikacji presji na środowisko wodne. Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych Według schematu DPSIR (por. ryc. 1) za główne czynniki sprawcze, które mają niekorzystny wpływ na stan wód uznano: warunki demograficzne, wykorzystanie wód do celów komunalnych i przemysłowych, sposób rolniczego wykorzystania gruntów oraz wielkość hodowli zwierząt i poziom nawożenia mineralnego. Przy określaniu presji na środowisko wodne wykorzystano tzw. metodę Wielowymiarowej Analizy Porównawczej (WAP). Zastosowanie metody WAP pozwala na porównywanie i porządkowanie obiektów opisanych za pomocą wielu cech diagnostycznych. Obiektami są jednostki badania (w tym przypadku były to SCWP), cechami właściwości jednostek badania: tu przyjęto dane statystyczne z GUS-owskiego Banku Danych Regionalnych (BDR GUS 2005). Do uszeregowania scalonych części wód pod względem poziomu badanego zjawiska wykorzystano tzw. taksonomiczną metodę wzorcową. W metodzie tej, uporządkowanie obiektów następuje na podstawie miary podobieństwa (odległości) każdego obiektu do obiektu wzorcowego, zdefiniowanego jako zestaw najkorzystniejszych z punktu widzenia badanego zjawiska wartości cech. W przypadku prowadzonej analizy, za wzorzec uznano zestaw wartości cech charakteryzujących najmniejsze zagrożenie ze strony czynników sprawczych. Istniejący stan zagospodarowania i zaludnienia obrazowały dane z BDR z roku 2005 (BDR GUS 2005). Potrzebna była 33

35 M. Barszczyńska i D. Kubacka także prognoza na rok Taka prognoza została przygotowana dla gmin przez zespół Instytutu Rozwoju Miast. Przy ostatecznych obliczeniach wzięto pod uwagę 18 wskaźników odnoszących się do gospodarki komunalnej, przemysłu, rolnictwa i obszarów chronionych. Obliczono je dla lat: 2005 i 2015 dla wszystkich SCWP. Identyfikacja stanu fizykochemicznego i biologicznego w scalonych częściach wód Podstawę identyfikacji fizykochemicznego i biologicznego stanu wód stanowiły wyniki monitoringu jakościowego rzek z 2005 roku, natomiast do śledzenia kierunku zachodzących zmian posłużyły dane monitoringowe z 2000 roku. Stan wód SCWP pod względem fizykochemicznym i biologicznym oceniano biorąc pod uwagę wyniki pomiarów: dla wód płynących, dla wód wykorzystywanych do celów wodociągowych, dla wód przeznaczonych do bytowania ryb, dla wód narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego, dla wód kąpieliskowych. W ocenie stanu chemicznego i biologicznego wynikiem końcowym jest stopień przekroczenia norm dla 21 wybranych wskaźników (Rozporządzenie 2004). Przyjęto, że przekroczenie norm nie większe niż 30% pozwala wnioskować o dobrym stanie fizykochemicznym i biologicznym wód. Bardziej zaostrzone normy obowiązują dla wody przeznaczonej dla celów wodociągowych. Szczególnie ostre kryteria nałożone są na następujące wskaźniki wody: temperaturę, odczyn ph, tlen rozpuszczony, wskaźniki mikrobiologiczne (Dyrektywa 1975). Przeprowadzono również ocenę wód, które są przydatne do bytowania ryb. Dyrektywy europejskie wprowadzają pojęcia tzw. wód łososiowych i karpiowych. Określenie wody łososiowe oznacza wody, w których żyją lub będą mogły żyć ryby z gatunków takich jak łosoś Salmo salar, pstrąg Salmo trutta, lipień Thymallus thymallus i sieja Coregonus sp., zaś określenie wody karpiowe oznacza wody, w których żyją lub będą mogły żyć ryby karpiowate (Cyprinidae) lub inne, np. szczupak Esox lucius, okoń Perca fluviatilis i węgorz Anguilla anguilla. Przy ocenie wód brano pod uwagę wskaźniki istotne dla życia ryb (Dyrektywa 1978). 34

36 Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne Pewna część wód w Polsce została uznana za narażoną na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Przy ocenie brano pod uwagę wody, które pobiera się lub zamierza się pobierać dla potrzeb zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia oraz wody, w których można zmniejszyć stopień eutrofizacji poprzez zmniejszenie dawek dostarczanego azotu. Wody do celów kąpieliskowych oceniano na podstawie badań monitoringowych przeprowadzanych przez wojewódzkie stacje sanitarno-epidemiologiczne. Program badań oraz normy dopuszczalne w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia (Rozporządzenie 2002) różnią się od norm unijnych. Polskie rozporządzenie dopuszcza wyższe wartości stężeń olejów mineralnych i nie wymaga badań enterowirusów, natomiast normy unijne (Dyrektywa 1976) są łagodniejsze w kwestii dopuszczalnej liczby bakterii coli typu kałowego i enterokoków. Badano również tendencję zmian fizykochemicznego stanu wód. Ze względu na istotne różnice w zakresie przeprowadzanych badań, tendencję określono na podstawie wyników monitoringu z lat: 2000 i Dla roku 2000 wykonano ocenę wg tych samych zasad jak dla roku 2005, a następnie porównano wyniki. Przy ostatecznej ocenie trendu zmian, uwzględniono najważniejsze wskaźniki: BZT5, azotany, azot ogólny, fosfor ogólny, substancje rozpuszczone. Za nieistotne uznano zmiany mniejsze niż 10%. Identyfikacja stanu hydromorfologicznego SCWP oceniano na podstawie stanu ilościowego wód powierzchniowych oraz stanu przekształcenia koryt rzecznych ze względu na zabudowę. Do oceny zastosowano szereg wskaźników obliczonych dla SCWP i charakteryzujących niekorzystny wpływ na stan hydromorfologiczny: istniejących zbiorników wyrównawczych, gospodarki wodnej (pobory wody, straty wody lub przerzuty wody), obwałowań, budowli piętrzących zaburzających naturalne spadki cieków, uregulowanych odcinków cieków i innej zabudowy podłużnej, obszarów zmeliorowanych, energetyki wodnej (Nachlik red. 2004). Stan ilościowy wód powierzchniowych oceniano biorąc pod uwagę jednocześnie wielkości przepływów średnich charaktery- 35

37 M. Barszczyńska i D. Kubacka stycznych dla danego cieku oraz wielkości wahań przepływów w ciągu roku i w wieloleciu. Parametry te wyznaczają tzw. reżim hydrologiczny. Jest on niekorzystny, gdy przepływy są zbyt niskie, zbyt wysokie w stosunku do średnich lub nie wykazują naturalnych wahań w ciągu roku. W przekrojach zamykających SCWP, dla których stwierdzono występowanie czynników sprawczych, obliczono wartości: średniego przepływu z wielolecia z całego dostępnego zakresu czasowego oraz średniego przepływu z wielolecia Obliczenia oparto na wynikach pomiarów przepływu uzyskanych z Bazy Danych Hydrologicznych IMGW, bądź obliczono z wielkości opadu atmosferycznego na danym terenie, stosując odpowiednie wzory empiryczne. W oparciu o te dane oraz szereg innych obliczeń, za niekorzystne dla stanu ilościowego wód powierzchniowych uznano: przekroczenie ponad 3% średniego odpływu z wielolecia z SCWP, spowodowane pracą zbiorników retencyjnych; straty wody ponad 5% średniego przepływu z wielolecia, spowodowane głównie nawodnieniami, poborami wody na potrzeby stawów rybnych, przerzutami wody do innych SCWP; obniżenie lub podniesienie się średniego przepływu z wielolecia w stosunku do wielolecia o więcej niż 25%. Niekorzystne zmiany w morfologii cieków identyfikowano, gdy w SCWP: ponad 30% brzegów cieków jest obwałowanych; sumaryczna wysokość budowli piętrzących przekracza ponad 15% sumę spadków cieków; ponad 30% długości cieków jest uregulowanych; obszary zmeliorowane stanowią więcej niż 30%; sumaryczna moc jednostek energetycznych odniesiona do całkowitej długości cieków przekracza wartość 0,0125 (dla małych elektrowni wodnych). Przewidywany stan na rok 2015 oceniano na podstawie planowanych do realizacji obiektów gospodarki wodnej, w tym głównie zbiorników retencyjnych, melioracji, zabudowy poprzecznej i podłużnej. Ze względu na brak pewności, które inwestycje będą realizowane postanowiono nie uwzględniać współczynni- 36

38 Ramowa Dyrektywa Wodna: Znaczące oddziaływania antropogeniczne ków korygujących, umożliwiających przeprowadzenie analizy wariantowej w ocenie zmian hydromorfologicznych. Analiza i ocena Analizy statystyczne. Dla danych statystycznych potrzebne było przeprowadzenie zaawansowanych analiz z zastosowaniem technologii GIS, przeliczających dane odnoszące się do obszarów gmin na obszary przypisane do SCWP, gdyż granice tych obszarówz reguły nie pokrywają się. Te wyliczenia były punktem wyjścia do analizy taksonomicznej odległości od wzorca i klasyfikacji SCWP pod kątem zagrożenia ze strony czynników sprawczych. Na postawie wyliczonych wskaźników zakwalifikowano gminy, a następnie SCWP do jednej z 5 klas stopnia zagrożenia ze strony czynników sprawczych (ryc. 3). Ocena stanu fizykochemicznego i biologicznego wód. Wyniki dokonanej oceny wykazały, że cele środowiskowe osiąga 285 SCWP, potencjalnie zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych jest 208 SCWP, zagrożonych jest 555 SCWP, dla 15 SCWP przedstawiono propozycje ich podziału na część zagrożoną i niezagrożoną, a dla 2 SCWP nie było możliwe podanie oceny. Ocena hydrologiczna. Dla roku 2005 wyznaczono 300 SCWP zagrożonych pod względem hydrologicznym. Oszacowano, że w roku 2015 zagrożonych będzie o 14 SCWP więcej, z powodu realizacji budowy kolejnych zbiorników retencyjnych. Ocena morfologiczna. Ostatecznie, ze względu na występujące zmiany w korycie rzecznym i jego otoczeniu, za zagrożoną uznano: SCWP, dla której wartość progowa została przekroczona dla minimum dwóch wskaźników; SCWP, dla której wartość progowa została przekroczona tylko dla jednego wskaźnika, ale w stopniu znaczącym (ocena ekspercka); SCWP, na której obszarze zidentyfikowano sztuczny zbiornik wodny, najczęściej stanowiący kompleks budowli hydrotechnicznych np. zbiornik, zapora, śluza, urządzenia przelewowe, elektrownia, derywacja. Wynikiem analiz było wyznaczenie 387 SCWP zagrożonych pod względem morfologicznym w roku 2005 oraz prognoza uwzględniająca 405 SCWP zagrożonych w roku