Spis treści UŹRÓDEŁ ŚLADAMI CYWILIZACJI

Transkrypt

1

2 Spis treści UŹRÓDEŁ Słowianie pobratymcy w słowie... 4 Stań się! Pory roku w poezji Biblia. Książka nad książkami Uczę się ciebie, człowieku Jak będzie wyglądał człowiek w przyszłości? ŚLADAMI CYWILIZACJI Wiele zawdzięczamy starożytnym Muzeum Serwis O garnkach Czas, krawiec kulawy Pismo i pamięć Siedem cudów świata starożytnego Zbudowani, sklocowani Prospekt Betonowa rozmowa Schematy Wykaz najważniejszych zagadnień i kształconych umiejętności ćwiczenie trudniejsze ćwiczenie wymagające samodzielnego docierania do informacji informacja, którą trzeba zapamiętać wskazówki ułatwiające wykonanie zadania

3

4 54 UŹRÓDEŁ Jak będzie wyglądał człowiek wprzyszłości?

5 Jak będzie wyglądał człowiek w przyszłości? Zapisz, do którego tekstu kultury nawiązuje fragment komiksu Tytus, Romek ia Tomek

6 56 UŹRÓDEŁ 2. Napisz teksty, które mogłyby się znajdować w Rajskim Muzeum przy podanych eksponatach. Wykorzystaj treści z komiksu oraz wiadomości spoza tekstu. ADAM I EWA JABŁKO WĄŻ GLINA 3. Stwórz tekst informacyjno-reklamowy dotyczący wystawy Jak będzie wyglądał człowiek w przyszłości?, który mógłby zostać umieszczony w prasie codziennej.

7 Jak będzie wyglądał człowiek w przyszłości? 57 Tekst informacyjno-reklamowy powinien zawierać rzetelną informację i wpływać na decyzję odbiorcy, np. zachęcić do obejrzenia wystawy. W tego typu tekście nie powinno zabraknąć informacji o: tematyce i charakterze wystawy, miejscu, godzinach otwarcia i cenach biletu, programie wystawy, najciekawszych eksponatach i atrakcjach, które sprawiają, że warto odwiedzić tę wystawę. 4. Przeczytaj na głos poniższe wyrazy, silniej akcentując podkreśloną sylabę. rajski ulepił mieszkańcy inteligencja zacząłby muzeum rozwijałby Ameryka galaktyka nauczylibyście podziwialibyście CO TO JEST AKCENT? Akcent wyrazowy to silniejsze wymówienie jednej sylaby w wyrazie. Akcent wyrazowy pada na: przedostatnią sylabę jest to akcent charakterystyczny dla języka polskiego, np. za-pro-wa-dzić, po-wsta-nie, czło-wiek; trzecią sylabę od końca w czasownikach w 1. i 2. os. lm. w czasie przeszłym, np. ry-so-wa-liś-cie, w czasownikach w trybie przypuszczającym w 1., 2., 3. os. lp. i 3. lm., np. ry-so-wał-by, w niektórych liczebnikach złożonych, np. czte-ry-sta, w wyrazach obcych zakończonych na -yka, -ika,np.ma-te-ma-ty-ka, bo-ta-ni-ka, w niektórych wyrazach obcych, np. u-ni-wer-sy-tet, o-pe-ra; czwartą sylabę od końca w czasownikach w trybie przypuszczającym w 1. i 2. os. lm., np. ry-so-wa-li-by-ście; ostatnią sylabę w skrótowcach, np. PKP (pe-ka-pe), RP (er-pe), w rzeczownikach jednosylabowych z cząstkami typu anty-, ekstra-, super-, kontr-, eks-, wice-, arcy-, np.wi-ce-miss, su-per-sam, w niektórych wyrazach obcych, np. me-nu, a-te-lier.

8 58 UŹRÓDEŁ 5. Podane wyrazy zapisz w odpowiednich rubrykach tabeli, biorąc pod uwagę staranną ich wymowę. ogółem osiemset szukaliście szukalibyśmy powiedzielibyśmy powiedział akcent na przedostatniej sylabie akcent na trzeciej sylabie od końca akcent na czwartej sylabie od końca 6. a) Przeczytaj uważnie poniższy tekst. Wczoraj mówiliśmy o prehistorii i antropologii. Obejrzeliśmy zdjęcia czaszek i naskalnych rysunków ludzi jaskiniowych. Dowiedzieliśmy się, że pierwszym człowiekiem w Europie był prawdopodobnie człowiek neandertalski. Neandertalczyk pojawił się około ośmiuset tysięcy lat temu. Szczątki tego tajemniczego człowieka odkryto w Niemczech w 1856 roku w parowie Neander stąd nazwa: neandertalczyk. Żył w jaskiniach, opanował technikę wytwarzania narzędzi krzemiennych, używał ognia. Chcieliśmy się dowiedzieć czegoś więcej o jego wędrówkach, tym bardziej że w naszej okolicy znajdują się jaskinie, w których znaleziono niedawno szczątki ludzkie. Zorganizowalibyśmy tam wycieczkę, ale jaskinie nie są jeszcze dostępne dla turystów, toteż na razie postanowiliśmy zbierać informacje. b) Z każdego zdania wypisz po jednym wyrazie z akcentem na przedostatniej sylabie. Podziel wyrazy na sylaby i podkreśl sylaby akcentowane. wczo-raj, c) W każdym z podanych zdań znajduje się wyraz, w którym akcentuje się trzecią sylabę od końca. Zapisz go i podkreśl sylabę akcentowaną d) W jednym z wyrazów ostatniego zdania akcent pada na czwartą sylabę od końca. Zapisz ten wyraz. Wymów go z prawidłowym akcentem. e) Przeczytaj tekst na głos, akcentując wyrazy zgodnie z normą wzorcową.

9 Wiele zawdzięczamy starożytnym 59 Wiele zawdzięczamy starożytnym 1. Na podstawie ilustracji zapisz, co zawdzięczamy starożytnym W dowolnych źródłach odszukaj informacje o innych osiągnięciach starożytnych, które przetrwały do dziś, i zapisz co najmniej dwa z nich.

10 60 ŚLADAMI CYWILIZACJI Co to jest frazeologizm? Frazeologizm utartepołączeniewyrazowe,np.drzeć koty, czyli spierać się, kłócić się, albo syzyfowa praca praca ciężka i bezcelowa, niedająca żadnych wyników. Wyrażenia takie są niepodzielne znaczeniowo i zrozumiałe tylko jako całość. Niektóre źródła frazeologizmów: mitologia męki Tantala Tantal, król Lidii, za nadużycia wobec bogów został ukarany wiecznym głodem i pragnieniem. Nie mógł ugasić pragnienia ani zaspokoić głodu, mimo że stał w wodzie, a nad nim zwieszała się gałąź pełna owoców. Dziś wyrażenie to oznacza dręczące, niezaspokojone pragnienie czegoś. Biblia umywać ręce Poncjusz Piłat w czasie procesu Jezusa poprosił o misę z wodą i publicznie obmył ręce, co miało oznaczać, że nie ponosi odpowiedzialności za śmierć niewinnego. Dziś zwrot ten oznacza: nie chcieć się mieszać do czegoś, zrzucić z siebie odpowiedzialność. literatura walczyć z wiatrakami w utworze Cervantesa Don Kichot tytułowy bohater stacza walkę z wiatrakami, które bierze za olbrzymy. Dziś zwrot ten oznacza bezsensowną walkę z urojonym przeciwnikiem. historia pyrrusowe zwycięstwo Pyrrus, król Epiru, pokonał Rzymian pod Ausculum w 279 r. p.n.e., okupując zwycięstwo tak ogromnymi stratami, że nie był w stanie w jakikolwiek sposób go wykorzystać. Dziś wyrażenie to oznacza zwycięstwo osiągnięte zbyt wysokim kosztem. inne źródła palić za sobą mosty zwrot pochodzący z dziedziny wojskowości: armia wycofująca się z jakiegoś obszaru niszczyła wszystkie mosty, by utrudnić przeciwnikowi marsz. Dziś zwrot ten oznacza: zerwać z czymś nieodwołalnie, uniemożliwić sobie powrót do czegoś. 3. Podkreśl zdanie, w którym nieprawidłowo użyto frazeologizmu. Dziś skończyły się dla mnie męki Tantala lekarz stwierdził, że jestem zdrowy i mogę jeść wszystko, co zechcę. Wojtek to odpowiedzialny uczeń. Zawsze umywa ręce od wszystkiego. Ala chce uporządkować nasz pokój. Moim zdaniem to walka z wiatrakami.

11 Wiele zawdzięczamy starożytnym a) Przyporządkuj frazeologizmy do ich znaczeń. W razie wątpliwości skorzystaj ze słowników. 1. róg obfitości 2. drakońskie prawa 3. egipskie ciemności 4. zmienić się w słup soli 5. oczekiwać manny z nieba 6. pięta Achillesa 7. nić Ariadny 8. puszka Pandory 9. stajnia Augiasza 10. paniczny lęk 11. między bajki włożyć 12. znaleźć się między Scyllą a Charybdą 13. syzyfowa praca 14. węzeł gordyjski 15. zakazany owoc 16. koń trojański 17. strzała Amora 18. prometejski czyn 19. ziemia obiecana 20. salomonowa mądrość 21. syn marnotrawny 22. ikarowe loty 23. wzrok bazyliszka 24. Arka Noego uznać coś za nieprawdopodobne znaleźć się w sytuacji bez wyjścia ogromny strach, niepokój wielki nieporządek daremny trud, bezcelowa praca bogactwo, dobrobyt, dostatek sposób wyjścia z trudnej sytuacji źródło niekończących się nieszczęść złe, nieżyczliwe spojrzenie słaby punkt, czyjaś słaba strona surowe, bezwzględne prawa trudny do rozwiązania problem nie podejmować działań, licząc na cud nagle się zatrzymać, znieruchomieć azyl, bezpieczeństwo nieprzenikniona ciemność heroiczne działanie miłość kraina szczęśliwości wielka mądrość człowiek, który zawinił, ale się opamiętał podstęp, zdobycz przynosząca zgubę śmiałe działania prowadzące do katastrofy rzecz niedozwolona b) Podaj źródło frazeologizmów. Przy związkach pochodzących z mitologii zapisz M, z Biblii B, a z literatury L.

12 62 ŚLADAMI CYWILIZACJI 5. Opisz jakąś trudną sytuację, z której udało ci się wybrnąć. Wykorzystaj frazeologizmy: dojść po nitce do kłębka, znaleźć się w labiryncie, nić Ariadny. Instrukcja jest tekstem użytkowym. Pisze się ją, aby poinformować odbiorcę o tym, jak postępować w określonej sytuacji, w jaki sposób coś zrobić itp. Powinna być zwięzła, jasna i jednoznaczna. Jednym z wynalazków starożytnych Greków jest kamera obskura, czyli proste urządzenie, dzięki któremu uzyskiwano pomniejszony i odwrócony obraz obserwowanego przedmiotu. Oto instrukcja wykonania kamery obskury. 1. Z czarnego kartonu wykonaj pudełko o wymiarach podanych w centymetrach: W przedniej ściance wytnij niewielki otwór. 3. Zamiast tylnej ścianki przylep kalkę techniczną lub pergamin. 4. Skieruj otwór na jasno oświetlone przedmioty, a na matowej kalce uzyskasz ich odwrócony i pomniejszony obraz.

13 Wiele zawdzięczamy starożytnym Na podstawie poniższych rysunków napisz instrukcję zbudowania i obsługi żurawia urządzenia stosowanego przez starożytnych Egipcjan do nawadniania kanałów i ogrodów. Pisząc instrukcję, należy: dokładnie opisać każdy etap pracy, precyzyjnie formułować polecenia, pamiętać o podaniu opisu czynności w takim porządku, w jakim należy je wykonać.

14 64 ŚLADAMI CYWILIZACJI 7. a) Przeczytaj tekst Julio Cortazara Jak płakać. Podkreśl fragmenty, które są typowe dla instrukcji. Jak płakać. Instrukcja Nie bacząc na przyczyny, skupmy się na prawidłowym sposobie płakania, pod czym należy rozumieć podchlipywanie ani niewywołujące większego poruszenia, ani niebędące afrontem* dla uśmiechu przez swą równoległość i tępe podobieństwo. Zwykle przeciętne chlipanie polega na skurczu twarzy i dźwięku, któremu towarzyszą łzy i smarki, te ostatnie dopiero pod koniec, bowiem płacz kończy się, kiedy energicznie wysiąkać nos. Aby płakać, skieruj wyobraźnię na siebie samego, a jeżeli ci się to nie uda, ponieważ nabrałeś zwyczaju wierzenia w świat zewnętrzny, pomyśl o kaczce, którąoblazłymrówki,albootychzatokachwcieśniniemagellana,doktórychnie wpływa nigdy nikt. Przechodząc do płaczu jako takiego, należy efektownie zakryć twarz obiema rękami, dłonie do wewnątrz. Dzieciom poleca się płakanie w rękaw kurteczki, najlepiej w rogu pokoju. Średni czas trwania płaczu trzy minuty. Julio Cortazar, Opowieści o kronopiach i famach i inne historie, tłumaczenie: Zofia Chądzyńska SŁOWNICZEK afront obraźliwe, lekceważące zachowanie się wobec kogoś, wyrządzenie komuś przykrości w sposób ostentacyjny, zwykle w obecności wielu osób b) Ustal, czy tekst Jak płakać można nazwać tekstem użytkowym. Uzasadnij swoją wypowiedź. Podkreśl sformułowania z ramki, którymi mógłbyś określić ten tekst. formy czasowników typowe dla instrukcji wyszukane środki poetyckie utwór liryczny nietypowe skojarzenia nagromadzenie wyrazów wskazujących następstwo czasowe nagromadzenie metafor obecność narratora nieskomplikowany język instrukcji przywołanie obrazów działających na wyobraźnię tekst wyłącznie użytkowy c) Objaśnij w kilku zdaniach, w jaki sposób Julio Cortazar w tekście Jak płakać wykorzystał formę instrukcji.

15 Wiele zawdzięczamy starożytnym Wybierz jedną z propozycji, a następnie sporządź dowcipną instrukcję w formie pisemnej lub graficznej. Jak uspokoić płaczące dziecko. Jak się śmiać. Jak unikać kłopotów. Jak robić dobre wrażenie. CZYM SIĘ RÓŻNI WYRAZ PODSTAWOWY OD POCHODNEGO? wyraz podstawowy formant wyraz pochodny młyn -arz młyn-arz aktor -ka aktor-ka pole -ny pol-ny Wyraz podstawowy to taki wyraz, od którego utworzono wyraz pochodny. Podstawa słowotwórcza to część wyrazu przeniesiona z wyrazu podstawowego do pochodnego. Formant jest cząstką słowotwórczą, która dodana do podstawy słowotwórczej tworzy wyraz pochodny. Na przykład od wyrazu podstawowego góra możemy, dodając formanty: -al, -ka, -ny, -ski, utworzyćwyrazy pochodne: góral, górka, górny, górski. Wyraz pochodny składa się z podstawy słowotwórczej i formantu. Podstawą słowotwórczą jest część wyrazu pozostała po oddzieleniu formantu.

16 66 ŚLADAMI CYWILIZACJI 9. Od czasowników mówić i czytać utwórz rzeczowniki pochodne oznaczające czynność, jej wykonawcę i miejsce. wykonawca czynności... miejsce wykonywania czynności... wykonywana czynność Do podanych rzeczowników pochodnych dopisz czasowniki podstawowe. podziw... mazak... milczek... opanowanie... widz... zastosowanie... krzykacz... pisarz Od podanych rzeczowników utwórz przymiotniki. anioł... cywilizacja... duch... kultura... źródło... paradoks Od podanych przymiotników utwórz rzeczowniki. skromny... stary... dobry... wysoki... zły... wielki... Parafraza słowotwórcza wyrazu pochodnego to taki opis znaczenia wyrazu, w którego wyjaśnieniu jest zawarty wyraz podstawowy, np. ogródek to niewielki ogród, ogrodowy to związany z ogrodem. Wyrazem podstawowym dla wyrazów ogródek, ogrodowy jest zatem wyraz ogród. Dokonując analizy słowotwórczej wyrazów pochodnych, należy sprowadzić je do mianownika (rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki) lub bezokolicznika (czasowniki).

17 Wiele zawdzięczamy starożytnym Uzupełnij według wzoru. wyraz pochodny parafraza słowotwórcza wyraz podstawowy podobieństwo... fakt, że coś jest do czegoś podobne... podobny mędrzec egipski czytelny odbiorca podziw... stan polegający na tym, że się coś podziwia... podziwiać kurteczka trwanie Podkreśl w tekście wyrazy podzielne słowotwórczo i dokonaj ich analizy. Letnia sukienka w stylu greckim Weź dwa prostokątne kawałki materiału. Może być bawełniany lub jedwabny. Zszyj na ramionach i po bokach. Przewiąż paskiem. wyraz parafraza słowotwórcza wyraz podstawowy formant

18 68 ŚLADAMI CYWILIZACJI 15. MINIKARTKÓWKA. Wykonaj poniższe zadania do rysunku i tekstu. Net przyglądał się gadżetom z coraz szerzej otwartymi oczami. Aparatdogaszenia zapałek? zdziwił się. Przecież to idiotyczne. Być może przyznał Felix. Tata często traktuje swoje wynalazki jako ćwiczenie. Najpierw wymyśla czynność, jaka jest do zrobienia, a potem konstruuje urządzenie, które wykonuje ją lepiej. Ale gaszenie zapałek?... Jeśli gasisz zapałkę, machając nią, to może ci się wyślizgnąć i pożar gotowy. Rafał Kosik, fragment książki Felix, Net i Nika oraz Gang Niewidzialnych Ludzi Wskaż prawdziwe informacje dotyczące powyższego fragmentu. nie ma narratora. występuje narrator trzecioosobowy. W podanym fragmencie przeważa opis. przeważa dialog. występuje dwóch bohaterów. Na podstawie rysunku i fragmentu tekstu napisz instrukcję obsługi aparatu do gaszenia zapałek. Podaj źródła następujących związków frazeologicznych: prometejski ogień, piekielne ognie, na pierwszy ogień. Z objaśnień do ilustracji wypisz wszystkie wyrazy o złożonej budowie słowotwórczej. Dokonaj analizy słowotwórczej podkreślonych wyrazów. Objaśnij pisownię poniższych wyrazów. przyglądał szerzej może urządzenie które machając pożar

19

20 zprogramem online Lektura przeczytana, mo na iœæ na lekcjê! Ale najpierw warto siê sprawdziæ. Czy nie myl¹ siê bohaterowie, nie pl¹cz¹ wydarzenia? I czy wiadomo, co autor mia³ na myœli? Lektury w gimnazjum. Zestaw æwiczeñ utrwalaj¹cych zrozumienie lektur szkolnych w wersji drukowanej i online. Ksi¹ kê z programem online znajdziesz na Materia³y dla ucznia: