Filozoficzne podstawy karania - uzasadnienie istnienia kary we współczesnych społeczeństwach demokratycznych

Transkrypt

1 1 mgr Michał Peno doktorant, Katedra Teorii i Filozofii Prawa, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie Filozoficzne podstawy karania - uzasadnienie istnienia kary we współczesnych społeczeństwach demokratycznych I. Wprowadzenie Zagadnienie podstaw stosowania represji we współczesnych społeczeństwach demokratyczny, zwłaszcza w aspekcie uzasadnienia prawa karania, jest w literaturze prawniczej i filozoficznej kontrowersyjne 1. Warto zaznaczyć, że odrębne trudności, które nie będą przedmiotem dalszych rozważań, wiążą się z celem kary 2. Przede wszystkim trzeba powiedzieć, że współczesna filozofia karania wychodzi z pozycji utylitarnych bądź retrybutywnych, wzbogaconych niekiedy o dodatkowe komponenty, zwłaszcza ekspresyjne 3. D. Lyons stwierdza, że istnieje powszechna zgoda co do tego, że stosowanie represji, czy też przymusu wymaga usprawiedliwienia 4. Jak jednak celnie zauważa A. von Hirsch, żadna z teorii nie wyjaśnia w zadawalającym stopniu prawa karania 5. Pojawia się zatem pytanie, węzłowe dla filozofii karania, jak karę można uzasadnić? Ponadto, należy zbadać czy instytucja kary potrzebuje uzasadnienia? Warto też, chociażby skrótowo, uzupełnić rozważania o problematykę ogólnoludzkiego prawa karnego, której wobec przemian ponowoczesności nie wolno pomijać. II. Rozważania wstępne Współczesne filozofie karania przypisują dziedzinę prawa karnego sferze publicznej na zasadzie wyłączności 6. Podstawą dla uzasadnienia prawa karania stała się zwłaszcza koncepcja wyimaginowanego zgromadzenia, by użyć słów R. Dworkina, to znaczy tak czy inaczej rozumiana teoria umowy społecznej, mająca wykazywać, że jednostki dobrowolnie przyjmują na siebie zobowiązania i poddają się prawu karania, ograniczającym indywidualną 1 Por. R. A. Duff, Karanie obywateli, Ius et Lex, nr 1/2006, s. 21 i n. 2 Por. L. Lisiakiewicz, Ius puniendi czy metafizyka?, Państwo i Prawo, nr 8-9/63, s A. von Hirsch, Uzasadnienie istnienia i wymiaru kary we współczesnym retrybutywizmie, Ius et Lex, nr 1/2006, s. 47 i D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000, s. 141 i n. 5 A. von Hirsch, op. cit., s R. A. Duff, op. cit., s

2 2 wolność 7. Przyjąć należy, że zadaniem państwa jest ochrona dobra wspólnego, przy czym państwo nie może pozostawać na uboczu sporów etycznych, lecz powinno czynnie występować w obronie tych wartości, które leżą u podstaw niewzruszonego trwania danej wspólnoty, jej tożsamości oraz integralności 8. Obrona praktyki stosowania represji wymaga zatem przede wszystkim ustalenia podstaw ograniczenia przez wspólnotę indywidualnych wolności jednostek. W związku z tym proponuję posłużyć się sformułowanym przez Ch. Taylora pojęciem celu przetrwania, lecz w krytycznym ujęciu przedstawionym przez Z. Baumana. Wybór nie jest przygodny, kanadyjski filozof proponuje rozwiązania, które mogą stanowić podstawę porozumienia na linii komunitaryzm liberalizm, istnieją bowiem punkty zbieżne między tymi stanowiskami, co zauważają także inni autorzy 9. Cel przetrwania, to znaczy trwanie wspólnoty przez przyszłe pokolenia, służy uzasadnieniu węzłowego dla komunitarystów założenia, iż ponad indywidualnymi prawami jednostek znajduje się dobro społeczne. Trwanie wspólnoty stanowi podstawę ograniczenia wolności indywidualnego wyboru, dokonywaną rzekomo w interesie samych jednostek, które sensowne decyzje dotyczące sposobu życia mogą podejmować jedynie jako członkowie wspólnoty, spośród alternatyw w ramach takiej wspólnoty udostępnionych 10. Według Z. Baumana stojąca ponad indywidualną wolnością realizacja celu przetrwania wspólnoty wymaga uznania, iż wspólnota ma prawo dokonywać wyboru sposobu życia za jednostki, a przede wszystkim zapewniać, aby współobywatele działali w określonych sytuacjach w pożądany z punktu widzenia tejże wspólnoty sposób. Kluczowe jest odniesienie powyższych spostrzeżeń do teorii kary. Według fundamentalnego, szeroko reprezentowanego w literaturze podejmującej tematykę filozofii karania poglądu, kara wymierzana jest w imieniu społeczeństwa, jako że przestępca swym czynem narusza rudymentarne wartości znajdujące się u podstaw wspólnoty. Dlatego intuicyjne poczucie moralne nakazuje wymusić na przestępcy zapłatę długu wobec społeczeństwa 11. Kara, by użyć słów Morrisa, jest zatem środkiem wyegzekwowania od sprawcy owego długu 12. Co więcej, wedle części autorów, jak R. A. Duff czy A. von Hirsch, ukaranie ma wzbudzić w sprawcy poczucie 7 Por. L. Lisiakiewicz, op. cit., s. 220, R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998, s Por. L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2005, s , tenże, Prawa jednostki a dobro wspólne (Liberalizm versus komunitaryzm), Państwo i Prawo, nr 11/1998, s Por. Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, s Obszerny komentarz do prac Taylora - zob. Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, s. 332 i n. 11 W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988, s Tamże, s. 204.

3 3 odpowiedzialności za czyn, zaś kara będąc formą zadośćuczynienia powinna wskazywać, iż przestępca zobowiązuje się do wykonania czegoś uciążliwego, na korzyść szerszej społeczności, co przybierze kształt świeckiej pokuty 13. Wynikają stąd dwa spostrzeżenia. Po pierwsze, jak pisze Theodor Adorno, społeczeństwo nie ulega rozpadowi za sprawą groźby, nawet pośredniej, przemocy fizycznej 14. Wymowna w tym kontekście jest konstatacja, iż do mechanizmu panowania należy zakaz wiedzy o cierpieniu, jaki z owym panowaniem się wiąże, a groźba występuje pod pozorem braku przemocy 15. Inaczej mówiąc, represja służy podtrzymaniu porządku społecznego, tak jak zadaniem systemów normatywnych jest gwarantowanie określonego ładu 16. Warunkiem trwania każdej wspólnoty jest to, aby powielane były wzorce socjalizacyjne, zatem musi być oczywiste, że wybór sposobu życia przez jednostki jest mniej niż wolny 17. W kontekście wielokulturowości można skonstatować, że nie chodzi tu o kulturowy determinizm, lecz o ideologię oraz mechanizmy przymusu rzutujące na rzeczywistą sytuację jednostek 18. W tym kontekście zakaz wiedzy o cierpieniu przyjmuje postać prób uzasadnienia stosowania represji. Jest rzeczą symptomatyczną, że usprawiedliwienia kary zaproponowane przez retrybutywistów takich jak H. Morris czy R. A. Duff, odnoszą się nie tyle do przemocy, cierpienia czy dolegliwości, lecz do wyegzekwowania długu, świeckiej pokuty, a nawet dialogu 19. Ponadto, realizacja celu trwania wspólnoty uzasadnia, a wręcz legitymuje stosowanie represji wobec jednostek. Samodzielność podmiotu rozpatrującego pojęcie dobra i systemu wartości odbywa się w ramach kategorii kulturowych wspólnoty, która traktuje taką osobę jako swego członka 20. Radykalny wyraz dał temu krytyczny prąd badań nad ukrytym 13 R. A. Duff, op. cit, s Szerzej na ten temat zob. H. Morchen, Władza i panowanie u Heideggera i Adorna, Warszawa 1999, s Tamże, s Por. J.G. Murphy, Marxism and Retribution, Philosophy and Public Affairs, nr 2/1978, s. 100, H. Morris, Osoba a kara, Ius et Lex, nr 1/2006, s. 204, S. Grzybowski, Dzieje prawa. Opowieść, refleksje, rozważania, Wrocław Warszawa Kraków, s. 221, W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza. Początek ewolucji polskiego prawa karnego, Gdańsk 2006, s Zob. o roli socjalizacji np. Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, Kraków 2007, s Por. Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, s Podobny, krytyczny, wątek znajduje się zresztą w spostrzeżeniach abolicjonistów - por. N. Christie, Granice cierpienia, Warszawa 1991, s. 15 i n. 20 Por. B. Wojciechowski, Interkulturowe prawo karne. Filozoficzne podstawy karania w wielokulturowych społeczeństwach demokratycznych, Toruń 2009, s. 285.

4 4 programem, czyli przekazem wpisanym w działania socjalizacyjne oraz treści przyswajane przez odbiorców, obok albo wbrew intencjom nadawców 21. Zauważmy, że trwaniu wspólnoty służą mechanizmy reprodukcji kulturowej zapewniające legalność praktyk kulturowych tej grupie społecznej, która reprezentuje dominującą kulturę oraz pozycję w strukturze wspólnoty, czy też system oświaty indoktrynujący jednostki do określonej roli społecznej 22. Przedstawione mechanizmy w istocie zakreślają granicę tolerancji dla odmienności oraz narzucają wspólną koncepcję dobra 23. Przytoczone powyżej refleksje dotyczą także mechanizmów działania wspólnoty liberalnej oraz demokratycznej, co dobrze ilustruje głoszone przez liberałów stwierdzenie, iż państwo nie może tolerować doktryn i podmiotów będących zagrożeniem dla utrzymania liberalnej sprawiedliwości i pokoju społecznego 24. III. Podstawy karania, uzasadnienie cierpienia a realizacja celu przetrwania wspólnoty Związki między realizacją celu przetrwania wspólnoty, a represją - przymusem należy rozważyć dokładniej. Po pierwsze, powyżej przytoczone perspektywy, wzięte łącznie, pozwalają przyjąć za podstawę karania realizację celu przetrwania wspólnoty. Po drugie, pojawia się jednak pytanie, czym tłumaczyć zadawanie cierpienia i słuszność pokuty wobec społeczeństwa? Ze stwierdzenia, iż podstawą karania jest realizacja celu trwania wspólnoty nie wynika odpowiednie uzasadnienia celowego zadawania dolegliwości we współczesnych społeczeństwach, zwłaszcza demokratycznych. Zresztą takiego uzasadnienia dotychczas nie sformułowano. Trafnie J. Makarewicz skonstatował, iż wszelkie teorie karne szukające uzasadnienia kary wydają się w oczywisty sposób błędne, jako że kara uzasadnienia nie potrzebuje - podobnie jak przestępstwo, jest zjawiskiem społecznym poddającym się co najwyżej eksplikacji 25. Karania nie trzeba uzasadniać, każda zaś kompleksowa teoria karna poddawana 21 Twórcą ukształtowanego w latach 60 XX wieku na gruncie pedagogiki krytycznej pojęcia ukrytego programu jest Ph. W. Jackson (tenże, Life in classroom, New York 1968). Obszerne omówienie zagadnienia ukrytego programu - zob. R. Meighan, Socjologia edukacji, Studia Kulturowe i Edukacyjne, Toruń Warto też zapoznać się z raportem B. Bernsteina, tenże, Socjolingwistyczne ujęcie procesu socjalizacji: uwagi dotyczące podatności na oddziaływanie szkoły, [w:] Badania nad rozwojem języka dziecka. Wybór tekstów, red. M. Smoczyńska, G. Shugar, Warszawa 1980, s Por. T. Szkudlarek, Pedagogika krytyczna, [w:] Pedagogika, t. 1, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2005, s Szerzej na temat wolności w świetle ideologii komunitariańskiej zob. Z. Bauman, Ponowoczesność, s Por. np. J. Rawls, Prawo ludów, Warszawa 2001, s J. Makarewicz, Prawo karne ogólne, Lwów 1914, s. 27.

5 5 jest takim zarzutom, których nie sposób ignorować 26. Represja jest immanentnym składnikiem wspólnoty i jako taka nie wymaga dodatkowego uzasadnienia przynajmniej nadto, co wynika z mechanizmów legitymujących porządek społeczny. Problematyka ideologii była zresztą przedmiotem interesującej refleksji krytycznej myśli prawniczej 27. Przede wszystkim współczesna filozofia kary powinna odrzucić stanowiska upatrujące w karze odpłatę i podkreślające emocjonalną oraz ekspresyjną treść kary 28. Skądinąd trafnie nowi retrybutywiści (R. A. Duff, A. von Hirsch i in.) przyznają, iż kara służy czemuś więcej, aniżeli wyrównaniu rachunków - zwłaszcza komunikacji miedzy sprawcą a społeczeństwem, skłaniającym go do dialogu, akceptacji nagany, żalu za wyrządzone przestępstwo oraz świadomej decyzji o odstąpieniu od popełniania czynów przestępnych w przyszłości 29. O ile neoklasycy uważają, iż stosowanie represji, zwłaszcza w społeczeństwa demokratycznych i liberalnych, jest moralnie problematyczne, o tyle abolicjoniści nie dostrzegają możliwości uzasadnienia karania 30. We współczesnych społeczeństwach, konstatują abolicjoniści, nie można znaleźć odpowiedniego uzasadnienia dla kar, trudno bowiem uzasadnić cierpienie stosowane wobec drugiego człowieka. Zapatrywania na karanie uwikłane są w myślowe przyzwyczajenia i odczucia, które korzeniami sięgają tysięcy lat wstecz 31. Należy je odrzucić, by spostrzec, iż pierwszeństwo kar przed innymi środkami (restytucją, pojednaniem itp.) nie jest aż tak oczywiste, jak zdają się sugerować apologeci kar sprawiedliwych 32. Z powyżej przytoczonym poglądem należy zgodzić się w tej części, która podważa możliwość uzasadnienia kar wówczas, gdy wystarczające są inne środki. W tym kontekście celnie konstatuje A. Kaufmann, iż charakterystyczną i pierwotną cechą prawa karnego jest pomocniczość 33. Jednakże jest, jak się wydaje, niewątpliwie błędne przypuszczenie, iż reakcję karną można sprowadzić do restytucji wyrządzonej szkody, a system oparty na klasycznej metodzie karnej można zlikwidować. 26 Interesujące uwagi krytyczne do teorii kary - zob. D. Lyons, op. cit., s. 141 i n. 27 Krytyczną myśl kryminalno polityczną dobrze oddają spostrzeżenia CLS (Critical Legal Studies), w których świetle aby państwo utraciło legitymację do tego, by karać, wystarczy wykazać fałszywość świadomości prawnej, będącą zasadniczym źródłem społecznej akceptacji dla danej polityki kryminalnej - por. R. Sarkowicz [w:] J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX wieku, Kraków 1999, s Zob. W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, s R. A. Duff, op. cit, s. 37., J.G. Murphy, Marxism and Retribution, Philosophy and Public Affairs, nr 2/1978, s R. A. Duff, op. cit, s. 22 i Por. M. Szerer, Karanie a humanizm, Warszawa 1964, s N. Christie, Dogodna ilość przestępstw, s. 87. Inaczej J. Kochanowski, Powrót kary sprawiedliwej, Ius et Lex, nr 1/2006, s. 9 i n. 33 O poglądach A. Kaufmanna oraz szerzej na ten temat - zob. L. Gardocki, Subsydiarność prawa karnego oraz in dubio pro libertate jako zasady kryminalizacji, Państwo i Prawo, nr 12/1989, s. 59 i n.

6 6 Fundamentalne poczucie moralne sugeruje, iż pewne czyny zasługują na potępienie oraz eliminację. O tym, jakie czyny w danej wspólnocie postrzegane są jako przestępstwa, rozstrzyga zwłaszcza intuicja moralna 34. Zauważmy, że już E. Durkheim wskazywał na fakt społeczny, jakim jest stygmatyzacja pewnych typów zachowań przez świadomość zbiorową czynów, które powinny być karane 35. Podstawowe poczucie moralne nakazuje także wymusić na przestępcy zapłatę długu wobec społeczeństwa 36. Oznacza to, iż obdarzone poczuciem moralnym jednostki są zdolne do tego, by wskazać czyny, których popełnienie jest przyczyną zastosowanie przymusu, nawet wiążącego się z zadaniem cierpienia. Skoro kara ma wzbudzić w sprawcy poczucie odpowiedzialności za czyn przestępny oraz umożliwić rozpoznanie wyrządzonej owym czynem krzywdy, to prawo karne musi operować powszechnie uznanymi w danej wspólnocie wartościami 37. Rozpoznanie karalnego czynu musi być możliwe w oparciu o normalną zdolność rozróżniania dobra od zła. Zatem z jednej strony, prawo karne nie może być neutralne moralnie, z drugiej strony, musi odwoływać się do rudymentarnego poczucia moralnego współobywateli 38. Warto nawiązać też do refleksji J. Benthama, wedle którego nie jest celowe i uzasadnione karanie pewnych zachowań bez powszechnej aprobaty społeczności dla działań karnych 39. Należy podkreślić, iż powyżej zarysowane stanowisko koresponduje także ze spostrzeżeniem Lorda Devlina o konieczności obrony społecznego konsensusu w zasadniczych kwestiach moralnych (tzw. teza dezintegracyjna). Pogląd Devlina, choć atakowany przez takich autorów jak R. Dworkin czy też H.L.A. Hart (który zresztą ostatecznie uznał zasadność twierdzenia Devlina), należy uznać za trafny 40. R. Dworkin w jednym z punktów polemiki z Devlinem wskazał, że nie dysponujemy metodą ustalenia, jakiego rodzaju naruszenia reguł moralnych zagrażają trwaniu wspólnoty, czy też inaczej mówiąc, mogą prowadzić do dezintegracji społeczeństwa zatem jakie zachowania uzasadniają, w takim ujęciu, karanie 41. Wydaje się oczywiste, że obok takich czynów, co do których z całą pewnością w danych okolicznościach można powiedzieć, 34 N. Christie, Dogodna ilość przestępstw, s. 92 i Syntetycznie na ten temat zob. L. Lernell, Rozważania o przestępstwie i karze na tle zagadnień współczesności, Warszawa 1975, s. 264 i n. 36 W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, s Por. B. Wojciechowski, op. cit., s Por. tamże, s Syntetycznie na ten temat zob. L.Lernell, op. cit., s. 264 i n. 40 W. Lang [w:] W. Lang, J. Wróblewski, Współczesna filozofia i teoria prawa w USA, Warszawa 1986, s. 124 i n., R. Dworkin, op. cit., s. 430 i n. 41 W. Lang [w:] W. Lang, J. Wróblewski, op. cit., s. 126 i n.

7 7 że zasługują na potępienie (zgodnie z intuicją, poczuciem moralnym), karane są też takie, które takiej pewności nie dają 42. Stąd też postulowanym modelem prawa karnego powinien być miękki abolicjonizm (tzw. minimalizm), łączący idee kompensacyjno-pojednawcze z wypracowanym w toku ewolucji karaniem lub dezintegracja prawa karnego, poprzez wyodrębnienie prawa odnoszącego się do najcięższych przestępstw i operującego metodą karną oraz opartych na kompensacji sposobach rozwiązywania konfliktów o mniejszej ujemnej społecznie wadze 43. Inny kierunek grozi kolejnymi falami polityk masowego uwięzienia 44. IV. Pytania o politykę kryminalną Wyrażone powyżej przekonanie o tym, iż podstawy karania są zakodowane w mechanizmach wspólnoty, a przesłankami stosowania kar są czyny postrzegane, zgodnie z fundamentalnym poczuciem moralnym, jako złe, pozwala przyjąć dogodną perspektywę oceny polityki kryminalnej. Inaczej mówiąc, pozwala wyznaczyć probierz do oceny, jaka ilość cierpienia związana z karaniem jest zbyt duża, a jaka wyjaśniona korzyściami wspólnoty 45. Zauważmy, że współcześnie zasada subsydiarności prawa karnego ustępuje częstokroć jego politycznej użyteczności 46. Krytyczna podejrzliwość wobec zakresu karania możliwa jest dzięki intuicji moralnej 47. Przyjmując, że prawo karne powinno chronić podstawowe reguły oraz wartości, można ustalić dwie podstawowe przesłanki wprowadzania sankcji karnych. Z jednej strony, decyzja o kryminalizacji pewnych czynów może wynikać z potępienia moralnego i dążenia do eliminacji danego zachowania, uznanego za niesłuszne w oparciu o elementarne poczucie moralne. Z drugiej strony, częstokroć prawo ogranicza indywidualną wolność na podstawie jedynie oceny, że było by dobrze, aby postępowano w określony sposób. Pierwszego typu stwierdzenia odnieść można wyłącznie do tych osób, które podzielają właściwe przesłanki moralne, to znaczy, nie można potępić osoby nie będącej w stanie z różnych względów, także kulturowych - zrozumieć motywacji moralnej 42 Pojawia się także pytanie o zastosowanie ogólnej zasady prawa karnego: in dubio pro libertata - por. L Gardocki, op. cit., s. 59. N. Christie, Dogodna ilość, s Por. N. Christie, Dogodna ilość, s. 92, O. Górniok, Pytania o prawo karne w tzw. erze globalizacji, [w:] Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50 lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, red. W. Czapliński, Warszawa 2006, s Zob. W. Zalewski, op. cit., s. 56, 86 i n. 45 N. Christie, Dogodna ilość, s. 92 i Tamże, s. 41 i n. 47 Tamże, s. 108.

8 8 oceniającego 48. Z kolei, gdy chodzi o drugą przesłankę karania, to dobrze ilustrują ją modernistyczne projekty instrumentalnego wykorzystania prawa, czy też zasada paternalizmu, moralizatorstwa - wówczas, gdy związek prawa z wartościami moralnymi ma charakter celowościowy (tzn. gdy poprzez normy osiągany ma być dodatni moralnie stan rzeczy), lecz nie bezpośredni 49. V. Uwagi końcowe Jest, jak się wydaje, niewątpliwe, że w swej wolności i rozumności członek wspólnoty będzie przeważnie dążyć do tego, by nie podpaść, tym samym poddając się podzielanym w grupie odniesienia poglądom na dobry sposób życia, choć niekiedy może z jakichś powodów zależnie od rozumienia etiologii przestępstw, naruszyć te reguły (np. bowiem wartości systemu prawnego nie pokrywają się z jego systemem wartości) 50. Podstawą karania jest realizacja celu trwania wspólnoty, znajdująca oparcie w ideologii, reprodukcji kulturowej czy mechanizmach socjalizacyjnych, za sprawą których intuicyjnie wiemy, kiedy podpadliśmy (H. L. A. Hart wskazuje, że niemalże każdy zapytany o prawo obywatel, wie, że zakazuje ono zabijać) 51. Przy czym jakkolwiek trudno uzasadnić stosowania celowej przemocy wobec jednostek, w granicach zakreślonych przez rudymentarne poczucie moralne, karanie musi być zaakceptowane, co przyznają nawet niektórzy autorzy z kręgu abolicjonizmu 52. Warto pamiętać, że już w myśli J. Benthama czy E. Durkheima pojawia się pogląd, iż zasadne jest karanie wyłącznie czynów odzwierciedlających negatywną moralną ocenę społeczną, stygmatyzowanych w zbiorowej świadomości, by użyć słów znanego socjologa 53. Czy jednak można oczekiwać, iż akceptacja dla prawa karania przekroczy granice wspólnot podzielających określony sposób dobrego życia? Odpowiedz na powyższe pytanie nie musi być negatywna, choć trudno podzielić pogląd o istnieniu podstaw ogólnoludzkiego prawa karnego 54. Zwłaszcza, że wedle najpewniej trafnej opinii części socjologów nie można 48 Zob. uwagi do spostrzeżeń G. Hartmana W. Sadurski, Nietolerancja, paternalizm i uniwersalizm, [w:] Studia z filozofii prawa t. 2, red. J. Stelmach, Kraków 2003, s. 165 i n. 49 Jak zauważył Guinsberg, związek treściowy prawa i moralności może być pośredni, a także bezpośredni, gdy normy obu systemów pokrywają się por. W. Lang, op. cit., s. 121, a także L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa, s Por. H. Morchen, op. cit., s. 175, a także na temat etiologii przestępczości m. in. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2000, s H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998, s Por. N. Christie, Dogodna ilość, s Syntetycznie na ten temat - zob. L.Lernell, op. cit., s L. Tyszkiewicz, Globalizacja a problem uniwersalnych wartości, [w:] Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50 lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, s. 996.

9 9 współcześnie wyróżnić wspólnego mianownika kulturowego dla społeczeństwa globalnego, a co za tym idzie wspólnego wszystkim ludziom zbioru rudymentarnych zasad moralnych (umożliwiającego analogiczną interpretację świata przez każdego człowieka) 55. Co więcej, przyjmując, że narzucanie przez jedną wspólnotę standardów innemu społeczeństwu, czy też potępianie owego społeczeństwa za nieprzestrzeganie tychże standardów jest ingerencją, na którą nie ma jednoznacznej zgody, pojawia się pytanie, czy nie należy przyjąć takiego rozumowania dla sytuacji w których nie mówimy już o państwach narodowych, lecz o wspólnotach czy grupach żyjących w ramach jakiegoś większego systemu 56. Bowiem jednoznacznie dopuszczalne jest najwyżej kierowanie zapraszania do przyjęcia tychże standardów przez odmienne wspólnoty 57. Przykładem mogą służyć standardy praw człowieka, dyktowane wspólnotom przynależnym do innych niż europejski kręgów kulturowych 58. Wydaje się, że ogólne uzasadnienie stosowania represji, zwłaszcza takie, które mogłoby liczyć na powszechną aprobatę - bez względu na wszelkie różnice kulturowe, religijne itp., współcześnie nie istnieje. 55 Zob. E. Wnuk-Lipiński, Świat międzyepoki globalizacja demokracja państwo narodowe, Kraków 2005, s. 80, a także J. Wehler, Zarys racjonalnego obrazu świata, Warszawa 1998, s. 236 i n. 56 Por. rozważania W. Sadurskiego na temat praw człowieka i tolerancji, tenże, Nietolerancja, paternalizm i uniwersalizm, s.165 i n. 57 Tamże, s Tamże, s. 165.