Gar uwag o moim połoeniu w sporze o Boga

Transkrypt

1 Diametros nr 4 (czerwiec 2005): Bohdan Chwedeczuk wiat sporów o istnienie Boga to ziemia ogromna. We wszystkich wymiarach: w czasie siga tysiclecia w przeszło i przypuszczalnie w przyszło; w przestrzeni siga wszdzie tam, gdzie dociera człowiek. Obchodzi mnie moje połoenie w tym wiecie. Widz te powód, by zaj nim uwag postronnych, bo wyznaczaj je warunki, wród nich przekonania i narzdzia mylowe, dane nam wszystkim. Moje połoenie jest wic wspólnym połoeniem. Nadesłane mi przez Redakcj ICF DIAMETROS rozwaania Ireneusza Ziemiskiego, Credo sceptyka, wprowadzajce do debaty o tym, co wiemy o istnieniu Boga, daj okazj do namysłu. Przedstawiam jego owoce, a jednym z nich jest pogld, e wiat sporów o istnienie Boga to ziemia ogromna, lecz jałowa. [Przytoczenia, jeli nie zaznaczam inaczej, pochodz z tekstu Ziemiskiego.] Pojcie Przedmiotem sporu jest istnienie Boga. Spór o istnienie czegokolwiek zakłada, e wiemy, o istnienie czego si spieramy. Innymi słowy, wiemy, jak wyglda przedmiot sporu, gdy istnieje, bd jak wygldałby, gdyby istniał, cho nie istnieje. Przedmiot sporu dany jest wic w pojciu, a spieramy si o to, czy pojcie ma egzemplifikacj, czy jej nie ma. Spór o istnienie Boga nie spełnia tego warunku rzeczowoci, jest wic sporem pozornym. Owiadczenia, e wiemy, o co pytamy, pytajc o istnienie Boga, oraz e wbrew niektórym stanowiskom zdania typu»bóg istnieje«,»bóg nie istnieje«[...] s sensowne, nie wiadcz, e spór o istnienie Boga jest rzeczowy, a tylko, e autor owiadczenia jest przekonany, i to spór rzeczowy. Bior na siebie obowizek dowodu, i spór o Boga jest pozorny. Bior go pod presj sytuacji społecznej, nie za logicznej. Logicznie obowizek dowodu ciy na tym, kto utrzymuje, e co istnieje tu, e istnieje sensowne zdanie Bóg 188

2 istnieje a społecznie na tym, kto wbrew przemonej praktyce utrzymuje, e co nie istnieje. Nale do mniejszoci ludzi, którzy uznaj mówienie o Bogu za pozbawione sensu sensu poznawczego, jak zwykle dodajemy wyło zatem moje racje. Racje te czerpie si zazwyczaj z filozofii, najczciej z filozofii jzyka empiryzmu logicznego w jej fazie weryfikacjonistycznej. Wyrokowi tej filozofii, przenoszcemu wypowiedzi o Bogu do obszaru nonsensu, jej oponenci stawiaj róne zarzuty. Wymiana zda toczy si wic na wysokim pitrze kultury, gdzie docieraj nieliczni. Nie ma jednak powodu, by si tam wspina. Wystarczy swojski poziom zdrowego rozsdku, troch dowiadczenia dotyczcego komunikacji jzykowej i dostpna kademu logika. rodki te mnie, w kadym razie wystarczaj, by wyrobi sobie zdanie co do informacyjnej wartoci komunikatu, który mówi, jak Bóg jest rozumiany na gruncie wielkich religii monoteistycznych : nie jest to byt skoczony ani ograniczony; nie jest te czci wiata, jest bytem transcendentnym wobec wiata; musi by bytem samoistnym; musi by take bytem koniecznym; musi by równie bytem zdolnym do działania, posiadajcym atrybut wszechmocy (w sensie moliwoci uczynienia tego, co jest logicznie moliwe uczyni). Wydaje si, e powinien by równie bytem nieskoczonym. Znaczyłoby to, e Bóg jest bytem, w którym nie istniej adne ułomnoci, w zwizku z czym zasługuje na miano pełni bytu. Bóg powinien by bytem jedynym w swoim rodzaju. [Wszystko po dwukropku bior omal dosłownie z tego komunikatu.] Komunikat ten jest dla mnie informacyjnie bezwartociowy take ze wzgldu na drugorzdne wady, na przykład konfundujce wystpowanie w nim rónych modalnie zda kady bowiem z atrybutów przypisywanych Bogu, by tak rzec, koczy si fiaskiem. aden nie przechodzi testu odpowiedzialnoci za słowo. Nie znajduj zadowalajcej mnie odpowiedzi na pytanie, co to znaczy, e Bóg nie jest skoczony, e nie jest ograniczony, i tak dalej, pod adresem kadego z wcignitych do opisu Boga przymiotników. Na czym polega to by poprzesta 189

3 na pierwszym z brzegu e Bóg jest nieskoczony, uwzgldniwszy, e jest transcendentny wobec wiata? To ostatnie zdaje si wyklucza, e jest nieskoczony na sposób wiatowy, czyli tak, i jaka jego wielko przybiera nieskoczon warto. Czym wic jest nieskoczono Boga, od której bodaj nie sposób odstpi, jeli ma by rozumiany na gruncie wielkich religii monoteistycznych? Nie wiem, co o tym myle. Usłuna wskazówka, bym signł do metafizyki Boga i do teologii, nic mi nie daje. Sigałem i stwierdzałem (niczym Charles S. Peirce o metafizyce), e jedno słowo definiuje si przez inne, a te przez jeszcze inne, nigdy nie osigajc adnego rzeczywistego pojcia. Działania zatem na pojciu Boga, do których jestem zdolny, nie prowadz mnie ani do wyobrae pierwotnych, ani do poj pierwotnych, czyli do przedstawie naocznych lub nienaocznych, które dalszych działa nie wymagaj, bo kiedy je mam, mam tym samym wprowadzone za ich pomoc pojcie. [Myl t wyraam, biorc kluczowe słowa od Kazimierza Twardowskiego. Nie musz jednak przyjmowa jego pogldów; wystarczy porczna terminologia.] Usłysz moe od zniecierpliwionego oponenta, e nie obchodzi go moje wyznanie niemocy. Có, kiedy jest to opis niemocy gatunkowej. My wszyscy pozwol sobie w tym podniosłym kontekcie na kolokwializm my wszyscy tak mamy. Tworzywo naszych poj czerpiemy albo z dowiadczenia, albo z treci zdeponowanych w jzyku, a dostpnych jego uytkownikom w ostatniej instancji dziki elementarnej edukacji jzykowej. Pojcie czegokolwiek mamy dopiero wtedy, gdy potrafimy je sprowadzi do tego tworzywa. Pojcie Boga, wydobyte z wielkich religii monoteistycznych, jest w tych warunkach pseudopojciem. Nie jest bowiem, z załoenia, wyprowadzone z dowiadczenia, nie jest te osignite przez ruch w słowniku poj do jego podstaw. Niewydajno tego ruchu to skdind nastpstwo wewntrznie sprzecznego zamysłu, by mie w pojciu Boga pojcie, które naley do naszego zasobu poj, a zarazem go przekracza. 190

4 Mój oponent wystpi tu z koronnym zarzutem, e warunki, które wyznaczam tworzeniu i uywaniu poj i zawdziczamy je dowiadczeniu lub rozumowi, i niczemu wicej s arbitralne. Nie wyznaczam adnych warunków, stwierdzam to, co mi podsuwa obserwacja ludzkiej praktyki pojciowej. Nie mam ani danych, ani potrzeb, by stara si o ogóln teori działania umysłu. Mówi o wskim, acz kluczowym obszarze, o konceptualizacji. I mówi, e władza konceptualizacji daje wyniki, gdy zasilaj j dowiadczenie i jzyk, czyli uprzednie poziomy konceptualizacji. W przeciwnym razie, pracuje na jałowym biegu. Chobymy mieli nie wiedzie jakie intuicje, objawienia i fantazje, problem istnienia Boga jako pytanie o charakterze teoretycznym pojawia si dopiero wtedy, gdy pojawia si pojcie Boga, nie ma bowiem teorii bez poj. Pojcia za mamy dopiero wtedy, kiedy jestemy w warunkach, w których nie jestemy, gdy obracamy słowem Bóg. Doktryna Powinienem skoczy na powiedzianym, stanowisko bowiem, które zajmuj w kwestii wanoci pojcia Boga, kae mi uzna wszystko, co toczy si w filozofii Boga wbrew mojemu stanowisku, za werbalizm. I uznaj za werbalizm bez rónicy: teizm, materialny ateizm (czyli taki, który bierze z intencj rzeczow zdanie o nieistnieniu Boga), agnostycyzm oraz rzecz jasna postaw, któr przedstawia Ireneusza Ziemiskiego Credo sceptyka. Filozofie te, chciałoby si niekiedy rzec, zapalczywie z sob zantagonizowane s u mnie na równych prawach le na ziemi jałowej, bo spór bezprzedmiotowy to zajcie jałowe Nie znaczy to jednak, e tam, gdzie spieraj si z sob nierzadko ludzie o wysokim ilorazie inteligencji i wielkiej kulturze umysłowej, dziej si same rzeczy nieciekawe i bezowocne. Przeciwnie, wiele tam rzeczy ciekawych i niemało owocnych, słucych choby kunsztowi wyrafinowanego argumentowania. Na mapie stanowisk w kwestii istnienia Boga s stanowiska i metastanowiska; te pierwsze mówi wprost, e Bóg istnieje, lub e nie istnieje, podajc racje swojej tezy. Te drugie mówi o wartoci poznawczej wypowiedzi o istnieniu Boga. Teizm i ateizm w postaci metastanowiskowej przyznaj swoim 191

5 stanowiskowym wariantom warto zda nienagannie uzasadnionych. Inaczej agnostycyzm; ten nie ma stanowiska, jest bez reszty metastanowiskiem, sprowadzajcym si do diagnozy, e nie istniej bo istnie nie mog, mona chyba doda w imieniu agnostyka ani podstawy asercji zdania, e Bóg istnieje, ani podstawy asercji tego zdania negacji. Agnostycyzm jest wic metastanowiskiem co do Boga, a stanowiskiem co do człowieka odmawiajcym mu zdolnoci wypracowania stanowiska co do Boga. Podobnie, lecz te niepodobnie sceptycyzm, który głosi, e nie wiemy ani czy Bóg istnieje, ani czy nie istnieje, w odrónieniu jednak od agnostycyzmu nie twierdzi, e nigdy tego wiedzie nie bdziemy [...] jego treci jest sd o naszej aktualnej niewiedzy na temat istnienia Boga [wyrónienia moje B.C.]. Mam pod adresem agnostycyzmu i sceptycyzmu kilka cierpkich spostrzee. Uderza mnie mianowicie kontrast midzy krytycyzmem cechujcym te stanowiska, gdy chodzi o racje, a ich bezkrytycyzmem, gdy chodzi o sensy. Racje zdania o istnieniu Boga i negacji tego zdania wa czujnie, a jego sens bior bezrefleksyjnie, skoro za cał legitymacj pojcia Boga wystarcz im owiadczenia, e jest takie pojcie. Trudno mi wyobrazi sobie, e gdyby szło nie o Boga, lecz o co doczesnego, ludzie o takim potencjale krytycyzmu rozwaaliby nasz wiedz o tym przedmiocie, nie powiedziawszy uprzednio, o jaki mianowicie przedmiot chodzi. Odnosz te wraenie, e w stanowiskach tych wystpuj po ssiedzku atrofia z hipertrofi krytycyzmu. S atroficzne, gdy chodzi o krytyk poj; wystarczajco krytyczne, gdy przegldaj argumenty za istnieniem Boga (nic dziwnego, krytyka bowiem tych argumentów to od dawna kanon); gdy za przychodzi do argumentów przeciw istnieniu Boga, pojawia si nadkrytycyzm. Gdy mówi o agnostyku i sceptyku oceniajcych argumentacje dotyczce istnienia Boga, staram si wej w ich skór. W ich wiecie jest tak, e maj pojcie Boga, w moim tak, e ani oni, ani ci, których argumenty badaj, nie maj tego pojcia, a jedynie yj w poczuciu, e je maj. Uznajmy jednak na chwil rónic midzy pojciem a pseudopojciem za nieistotn i obsłumy obie strony sporu 192

6 (scil. ich oraz mnie) za pomoc formuły z ruchomym członem pseudo : agnostycy i sceptycy operuj (pseudo)pojciem Boga. Posługujc si za tym (pseudo)pojciem, argumenty wymierzone w istnienie jego (pseudo)przedmiotu traktuj z nadmiernym krytycyzmem, gdy odmawiaj im mocy wnioskodawczej. Trudno oprze si wraeniu, e gdyby szło nie o Boga, lecz o co doczesnego, traktowaliby takie argumenty jako konkluzywne ponad rozsdn wtpliwo, tak jak traktuj na przykład argumenty na rzecz nieistnienia brył lodu w rodowisku o temperaturze stopni Celsjusza. Innymi słowy, trudno oprze si wraeniu, e gdy przychodz do argumentów odmawiajcych Bogu istnienia, stosuj odwitn metodologi. Metodologii takiej nie wolno im jednak uywa, pod groz sprzecznoci z ich powołaniem. Stanowisko sceptycyzmu natomiast jest informacyjnie bogatsze od agnostycyzmu, jak wida, gdy si uwzgldni, e wysłowienie go wymaga wikszej liczby wyrae ni wysłowienie agnostycyzmu. Eksponujc sceptycyzm trzeba mianowicie powiedzie, e dzi nie wiemy o istnieniu Boga, a formuła ta nie jest trywialnym nastpstwem agnostyckiego nie wiemy o istnieniu Boga, skoro sceptycyzm nie neguje moliwoci rozstrzygnicia tej kwestii w przyszłoci. Formuła sceptycyzmu ma wic posłu si pomocnym tu rozrónieniem pewn moc lokucyjn: mówi, e osobliwie dzi nie wiemy o istnieniu Boga, a mówi to w taki sposób, e implikuje (wszystko jedno, w trybie implikacji czy tylko implikatury), e na przyszło sprawa jest otwarta; ma te ta formuła pewn moc illokucyjn, bo powiedziawszy powysze obiecuje, e dzisiejsza ignorancja moe si jutro przeistoczy w wiedz. Sceptycka konstatacja i sceptycka obietnica s jednak bez pokrycia, s zatem niesceptyckie. Diagnoza Jeli moje spostrzeenia krytyczne dotyczce agnostycyzmu i sceptycyzmu s trafne, stanowiska te s nieracjonalne. Mocno kontrastuje to zarówno z intencj tych stanowisk, jak te ich społecznym odbiorem. (Dosłownie biorc, intencje maj osobniki wiadome, nie za stanowiska; wol jednak mówi po mojemu dla podkrelenia, e nie chodzi mi o osoby, lecz o ich autonomiczne wytwory.) 193

7 Energia mylowa tych stanowisk skupia si bowiem na wypracowaniu najracjonalniejszego podejcia do kwestii istnienia Boga, a w odbiorze społecznym uchodz za stanowiska godne wraliwego metafizycznie człowieka racjonalnego. W moich oczach s to jednak stanowiska nieracjonalne, nie mog bowiem ustrzec si tego epitetu, skoro przypisałem im własnoci, o których wyej. Skd si to bierze ten układ własnoci? Bierze si std, e stanowiska te s kryptoteizmami. Wiem, brzmi to nonszalancko. Znam dobrze ogarniajc mnie irytacj, gdy czytam u pisarzy religijnych podobn z pozoru myl, e wszyscy jestemy w gruncie rzeczy wierzcy. Moja diagnoza nie osób jednak dotyczy, lecz stanowisk, ich załoe, treci, głbokich sensów, czyli ostatecznie układów zda, ich tła mylowego. Moja diagnoza nie mówi te o adnych wszystkich; mówi o niektórych o niektórych mianowicie stanowiskach w kwestii poznawalnoci istnienia Boga. Oto pełniejszy wyraz tej diagnozy, w stylizacji wprawdzie osobowej, lecz łatwo przekształcalnej w nieosobow [przytaczam siebie]: Kwesti Boga natomiast traktujemy z góry na osobnych prawach, co wskazuje, e w tej kwestii od pocztku z jakich powodów nie jestemy bezstronni. Ten szczególny status kwestii istnienia Boga wiadczy, e agnostycyzm [i sceptycyzm, dzi dodaj] to w gruncie rzeczy kryptoteizm. Skd to wiesz? padnie pytanie. Nie wiem tego. Przypuszczam tylko, a zgłaszam moje przypuszczenie, kierowany kolejnym e to pierwsze jest pomocne w zrozumieniu owych abstynenckich filozofii Boga. Bez niego bowiem s niezrozumiałe, a wic nieracjonalne. A tymczasem to, e s, jest racjonalne, cho same s nieracjonalne. 194