Czasowniki onomatopeiczne oznaczające jedzenie

Transkrypt

1 MACIEJ MĄCZYŃSKI Czasowniki onomatopeiczne oznaczające jedzenie 1. D efin icja semantyczna wyrazu powinna składać się z wyrazów prostszych, dalej niedefinlowalnych, które w pełni odpowiedzą na pytanie, co znaczy definiowany wyraz. Postulat taki można znaleźć w licznych pracach semantycznych; można w nich znaleźć także próby konstruowania takich d e f in ic ji /mniej lub bardziej udane/ Metoda definiowania wyrazu poprzez znaczenia elementarne je s t obecnie jedne z najbardziej rozwiniętych. Zmierza ona do ustalenia w języku takiego inwentarza znaczeń elementarnych, dzięki któremu solna by zdefiniować wszystkie leksemy Konieczność ustalenia inwentarza ln d efln ib lliów wynika między innymi atęd, iż d e fin ic je słownikowe w części eknplikacyjnej odwołuję s ię n a jczę ście j do eynonimil. Tak np, d e fin icja słownikowa wyrazu 'ciamkać' brzmit 'je ś ć głośno z mlaskaniem, mlaskać'3. Można stw ierdzić zatem, że co ś, co proste, bywa często zastępowane czymś, co bardziej złożone, 1 co b lisk ie znaczeniowo deflenlensowl samo powinno zostać zdefiniowane. 119

2 2. W przedstawionych rozważaniach a n a liz ie znaczeri wej poddane zostań? onomatopelczne czasowniki oznaczające jed zen ie; rozuniem przez nie tylko te czasowniki, dla których podstawami słowotwórczymi s? onomatopelczne rdzenie wyrazowe naśladujące dźwiękiem odgłosy towarzyszące jedzeniu* 2.1 * By móc definiować takie czasowniki, rozpatrzyć należy znaczenie czasownika ' j e ś ć ', gdyż każda z tworzonych d e f in ic ji będzie zawierać eksp llkację tego wyrazu. Studenci 1 roku f i l o l o g i i p o lsk iej proszeni o z d e finiowanie /wytłumaczenie znaczenia/ czasownika ' j e ś ć ', podaw ali n a jc z ę ście j d e f in ic je, w których pojawiały s ię wyrazy 'spożyw ać', 'pokarm', się g n ę li zatem do synonimii /sy n o n i mami są tutaj je ś ć, s pożywać, p osilać s i ę, zajadać i t p. /. Obok tego pojawiały s ię także d e fin ic je 'gryźć pokarmy', 'przeżuwać je d z e n ie 'itp. W innych sięgn ięto do tzw. anatomii jedzen ia, np. 'jed zen ie to szerokie otwarcie u st, wsun ię cie do nich pokarmu, a następnie wykonywanie pionowych ruchów zębami w celu pogryzienia pokarmu', albo 'czynność jedzenie polega na wkładaniu do ust poszczególnych części pokarmu, a następnie jego połykaniu'. Wszystkie te d e f in i- c j e, jakkolwiek ich autorzy s ta r a li s ię uchwycić is to tę znaczeniową czasownika 'je ś ć 'n i e są definicjam i semantycznymi; w każdym razie z ich tr e ści nie wynika n ic, co pozwoliłoby wyjaśnić znaczenie tego wyrazu. 4 # 2.2. D efin icja przedstawiona przez Leibniza - jeść - wprowadzać przez usta do żołądka s ta łe pożywienie'wyjaśnie znaczenie czasownika ' je ś ć ' poprzez pięć nowych, bard z ie j elementarnych pod względem znaczeniowym wyrazów, z których każdy da się zdefiniować /r o b i to sam Leibniz w swoich ta b lic a c h /. Ale je ż e li sam autor rozumie wyraz sta ły /odnoszący s ię do pożywienia/ jako niepłynny, to d e fin icja ta wyklucza nazywanie jedzeniem chociażby ssanie mleka przez

3 niemowlę, a przecież właśnie mleko, lub płynna papka przygotowana na bazie mleka to właśnie niemowlęce Jedzenie D efin icja A. Wierzbickiej - * jeść - wkładać do ust i ruchem ust wprowadzać do wnętrza ciała coś, czego części mogę stawać s ię ciałem ' - mimo, iż na pierwszy rzut oka pełniej wyjaśnia znaczenie czasownika ' je ś ć ' zawiera dwa słabe punkty. 1 / Określenie 'wnętrze c ie ła ' nie dotyczy tylko żołędka, bo może dotyczyć również płuc, nerek, wętroby, serca i t p., a więc wszystkich tych organów, które umiejscowione zo sta ły wewnętrz c ia ła. 'C o ś ', c z y li pożywienie, kieruje się przecież nie do dowolnego organu wewnętrz c ia ła, le cz właśnie do żołędka. Takie sformułowanie może przynieść nieporozumienie. 2 / Użycie wyrazu 'mogę' w znaczeniu 'nie muszę' - sugeruje, iż is t n ie je takie 'c o ś ' /pożyw ien ie/, którego części nie muszę stawać s ię ciałem /wtedy nie Jest to pożywienie/. Nie je st to zgodne z prawdę, gdyż, jak wiadomo, rezultatem jedzenia je s t przyswajanie pokarmu w celu budowy i odbudowy organizmu Zastanewiajęc się nad przyczynę jedzenia, stwierdzimy, że X który Je, je po to, by nie być głodnym. C z y li: X najpierw musiał być głodnym, później, by zaspokoić głód, musiał je ś ć. C z y li: je się wtedy, gdy je st się głodnym. I po to, by nie być głodnym. Zatem d efin icja semantyczna czasownika ' je ś ć ' może też wyględać tak: ' jeść - kauzować, że przestaje się być głodnym'. Przekładajęc tę d e fin icję na zdanie, możemy powiedzieć: Dan Je - Oan powoduje, że przesta je być głodny. Ale i w tej d e f i n i c j i, spełniajęcej - jak się wydaje - warunki d e fin ic ji semantycznej, można znaleźć słabe punkty: 1 / D efin icja ta wskazuje na przyczynę, która jako człon d efin iu jęcy sama powinna zostać zdefiniowana, 2 / Nie zawsze je się po to, by nie być głodnym, czasem je się dla przyjemności samego Jedzenia, czasem z nawyku, czy po prostu z nudów. 3 / Wreszcie - p icie /któ re nie je st je - 121

4 dzeniem/ wysokokalorycznych płynów /m leko, piwo, i t p. / powoduje również zaspokojenie uczucia głodu* 2*5* Z przytoczonych tu trzech d e f in i c j i semantycznych /? / czasownika ' j e ś ć * wynika, i ż skonstruowanie prawdziwie semantycznej d e f i n i c j i, w pełni oddającej znaczenie wyrazu, nie pozostawiającej wątpliwości w rozumieniu go, je s t zada» niem niezwykle trudnym i na tym etapie rozwoju semantyki nieosiągalne* 3. D e fin icje znaczeniowe onomatopeicznych czasownikó oznaczających jedzenie będą s ię składać z dwu c z ę ś c i. Pierwsza część ma odpowiedzieć na pytanie 'je ś ć ja k, w Jaki sposób?' w n ieliczn ych przypadkach 'je ś ć c o '. W drugiej czę ści natomiast zostanie zawarta odpowiedź na pytanie 'je d z ą c, jaki głos /d źw ię k / w ydaję'. Tak zbudowana d e fin i c ja, odwołująca s ię w pierwszej czę ści do zjawisk pozajęzykowych, ma wyjaśnić znaczenie czasownika, a także wskazać /poprzez drugą c z ę ś ć /, od jakiego onomatopeicznego rdzenia wyrazowego czasownik z o s ta ł utworzony. D e fin icję taką, określa ją cą znaczenie wyrazu oraz jego pochodność słowotwórczą, można nazwać d e fin ic ją quasi semantyczno-słowotwórczą Sposób Jedzen ia, c z y li to, co mamy opisać w ka tegoriach pozajęzykowych można sprawdzić do opozycji 'je ś ć jak c zło w ie k ': 'je ś ć Jak Św inia'. Opozycja ta wynika stą d, i ż właśnie świnie symbolizuje "nieludzki" sposób jedzenia. Owe ' m laski*. ' ćmakl*. ' ćkania' są wyrazami tworzonymi przez naśladowanie dźwięków, jakie towarzyszą jedzeniu n a jczę ście j św ini, "świński" model jedzenia przeniesiony zo sta ł na je dzenie lu d z i, etąd też funkcjonują w języku porównania "Jesz Jak Św inia", "jesz jak w chlewie"«"obżerać s ię Jak świnie" it p. 122

5 3.2. Można przypuszczać, i ż porównanie 'je ś ć jak świnią* Je s t określeniem zakodowanym w świadomości użytkowników języka. Funkcjonuje ono niemal na zasadzie obrazka - n i komu nie trzeba tłumaczyć, w jaki sposób ja świnią, nawet temu. kto tego nie w id zia ł, zna on bowiem to zjawisko chociażby z życia lu d z i. W takim przypadku - nieco swobodniej traktujęc postulat Apreajana - znaczenie onomatepeicznych czasowników oznaczajęcych jedzenia można ekeplikować sprowadza ję c je do właśnie takiej o p o zy cji: 'je ś ć jak św inią*: 'je ś ć jak człow iek* Potwierdzeniem eędu. i ż *jeść jak świnią* jeat porównanie powszechnie stosowanym na określenie charakterystycznego sposobu jedzenia, mogę być próby wyjaśnienia znaczenia tego zwrotu przez słuchaczy f i l o l o g i i p o lsk ie j. W 43 d efin icjach pojawia s ię określenie 'je ś ć brzydko'. Obok tego użyte zo sta ły inne przysłówki, np. 'szybko, n iec h lu jn ie, zachłannie, prymitywnie, n ieestetyczn ie, łapczyw ie, niedbale, nieprzyzw oicie, ża rło czn ie *itp. Autorzy d e fin ic ji podaję także inne określenia, np. : 'je ś ć rękami, rozlewać, rozchlapywać pokarm, budzić odrazę u innych'. Wreszcie część studentów zwraca uwagę na obligatoryjne dźwięki towarzyszęce jedzeniu: 'je ś ć chrupięc, mlaskajęc, sio rb ięc, clamkać, ch lip a ć, chrumkać*. W próbnych defin icjach sformułowanych przez studentów można zauważyć, i ż "świński model' jedzenia charakteryzowany był poprzez dwie główne cechy: 1 / estetycznę-sprowadzajęcę s ię do podstawowej opozycji: je ść brzydko /Ś w in ia /: je ść ładnie /c z ło w ie k /, 2/ dźwiękowęsprowadzajęcę s ię do o p o zycji: jeść wydajęc dźwięk /ś w in ią /; je ść nie wydajęc dźwięku /c z ło w ie k /. Takie rozumienie opozyc j i dźwiękowej /+ dźwięk: 0 dźwięku/ nie wydaje się słuszne, dlatego i ż wśród czasowników onomatopeicznych oznaczajęcych jedzenie je st k ilk a, które znaczę 'je ś ć jak czło w iek', a zawiera ję + dźwięk. Opozycja zatem tkwi wyłęcznle w źródle dźwięku i sprowadza s ię do rozróżnienia: 'je ś ć jak Świnia' - 123

6 t c z y li je ś ć 1 wydawać z a l e ż n e od jedzącego dźw ięki, z drugiej strony 'j e ś ć jek czło w iek' - c z y l i je ść z t o w a - rzyszeniea dźwięku, który n i e z a l e ż y od jędzę* cego, le c z od rodzaju pokarmu, ja k i s ię j e, np. chrupać orzechy, eucherki, krakersy i t p, Dźwięki towarzyszące je * dzenlu ja b łe k, orzechów czy kruchych cia stek sę naturalna. Ich źródłen * podkreślić trzeba to jeszcze raz * n ie jeet człow iek, le c z ean pokara, który dopiero w zetkn ięciu z zębaai człowieka wydaje charakterystyczny odgłos* D e fin ic je 9 * Ciamkać * 'je ś ć jak Św inia, wydając dźwięk d e n, po* w stały przy głośnya zaaykanlu ust oblepionych wilgotnya pokarnea'. биакас * 'j e ś ć jak św inią, wydając dźwięk ćmak, po* w stały przy głośnya zaaykanlu ust oblepionych wilgotnym pokarnea'# Mlaskać * 'je ś ć jak Św inia, wydając dźwięk n la sk, po* w stały przez uderzenie języka oblepionya wilgotnya pokarnea o podn ieb ien ie', Maćkać * 'je ś ć jak Św inia, wydając dźwięk nać, powstały przez uderzenie językiea oblepionya w ilgotnya pokarnea o podniebienie', Glewać - -'je ść jak św in ie, wydając dźwięk gla a, pows t a ły przez uderzanie językiea oblepionya wilgotnya pokaraea o podn ieb ien ie'. Glaazać * 'je ś ć jak św inią, wydając dźwięk glamz, pow stały przez uderzanie językiea oblepionya wilgotnya рока* гаев o podn iebien ie', C h llsta ć - 'je ś ć jak' Św inia, wydając dźwięk c h l l s t, powstały przy wciąganiu ustami płynu 1 /lu b /p ły n n e j potrawy! Chlipać * 'j e ś ć jak św inie, wydając dźwięk c h lip, pow stały przy wciąganiu ustani płynu 1 /lu b /p ły n n e j potrawy'. Chłeptać - 'je ś ć jak św in ie, wydając dźwięk ch le p t, powstały przy wciąganiu ustani płynu i /lu b /p ły n n e j potrawy'. 124

7 Slorbać - 'je ś ć jak Świnia, wydajęc dźwięk alorb, powetały przy wclęganlu uataal płynu i /lu b /p ły n n ej potrawy'. Clapać - 'je ś ć jak Świnia, wydajęc dźwięk cla p, powstały przez uderzania łyżkę lub rękę w potrawę'. Paciać - 'je ś ć jak Św inia, wydajęc dźwięk pać, powstały przez uderzania łyżkę lub rękę w potrewę' 1 0 t Packać - 'je ś ć jak św inie, wydajęc dźwięk pać, powstały przez uderzanie łyżkę lub rękę w potrawę'. Cfcać - 'je ś ć Jak św inią, wydajęc dźwięk ćk, powetały na skutek tzw. odbijania elę w trakcie je d ze n ia '. ćpać - 'je ś ć jak św inią, wydajęc dźwięk ćp, powetały na skutek przełykania dużych I l o ś c i wilgotnego pokarnu'. Chrupać - 'je ś ć jak człowiek z towarzyezeniee dźwięku chrup, powstałego przy zetknięciu s ię tego, co s ię je z zęb a n l'. Chruootać - 'je ś ć jak człowiek z towarzyszeniem dźwięku chrup, powstałego przy zetknięciu s ię tego, co s ię je z zębami'. Chrustać - 'je ś ć jak człowiek z towarzyszeniem dźwięku chrust, powstałego przy zetknięciu s ię tego, co elę je z zębami'. Chromstać - 'je ś ć jak człowiek z towarzyszeniem dźwięku chromet, powstałego przy zetknięciu tego, co s ię je z zębam i' Przedstawione powyżej d e fin ic je quasi semantyczno-słowotwórcze onomatopelcznych czasowników oznaczejęcych jedzenie wymagaję objaśnień: 1 / przewaga czasowników ekspllkowanych przez 'je ś ć jak św inie' wynika z tego, że sę to czasowniki onomatopeiczne, dla których cecha + dźwięk Je s t prymarna i ob ligato ryjn a, 2/ niektóre d e fin icje eę Identyczne, różnię s ię tylko samym dźwiękiem /w czterech przypadkach nawet dźwięk je s t ten sam/. Wynika to stę d, iż onomatopeiczne rdzenie wyrazowe aę zawsze umowne 1 suble- 125

8 ktywne, ponieważ 89 przełożeniem dźwięku na fonemy wła ^ i - we danemu systemowi językowemu. Konsekwencję tego są częste tożsame e k sp llk a cje znaczeń odpowiednich czasowników, 3/ dźwięk, który w d e fin icja c h z o s ta ł p rzy jęty za cechę nadrzędną, wymaga dokładnego o b ja én len la, stęd te ż w drugim czło n ie d e f i n i c j i, obok samego dźwięku pojawiają s ię określe n ia dotyczące źródła tego dźwięku. PRZYPISY 1 Por. m.in. A.W ierzbicka, Dociekania semantyczne, Wrocław 1969; A. W ierzbicka, "Akty mowy" ws Semiotyka i struktura te k stu, Wrocław 197 3, s , M.Grochowski, E ksp llkacje znaczeń czasowników ruchu, w; Semiotyka i stru ktura te k stu, Wrocław 1973, s , Apresjan, Seman tyka leksykaln a. Synonlmiczne środki język a, Wrocław 1980, s Porównaj metody konstruowania pól semantycznych, pre gramatyczną a n a liz ę język a, O.Wierzchowskiego1 in. ^W szystkie analizowane w artykule czasowniki pochodzą ze Słownika języka polskiego W.Doroszewskiego i ze Słownika gwar polskich 3.Karłow icza. 4G.w.t-elbniz. Table de d e fin itio n s, w: Opuscules et fragments in é d it s, Paris 1903, przekład p o lsk i w: Słownik i semantyka. D e fin ic je semantyczne, Wrocłew 1975, s A.W ierzbicka, Rozważania o częściach c i a ł a, w: S ło wnik i semantyka, j.w. ^Kauzować - z ros. kau zirovat' * powodować 7 Dlatego qu asi, bo ani nie je s t w pełni d e fin ic ją semantyczną, ani też nie je s t parafrazą słowotwórczą 8Apresjan p o stu lu je, by znaczenie wielu wyrazów /n p. nazwy zw ierząt, r o ś lin, owadów, i t p / objaśniać za pomocą obrazków, З.О.А ргезjan, j. w., s. 99 Q Zgodnie z tematem artykułu in teresu ją mnie te czasowniki onomatopeiczne, które eksplikowane są к słownikach poprzez element znaczeniowy ' j e ś ć ' o b o jętn ie, czy je s t to dla nich prymarne, czy sekundarne.

9 Co do onomatopeicznego pochodzenia wyrazów packać. p a cia ć. ćk a ć, ćp ać, por. m.in. r.kopećny, S tip a te me "mails.... S].avia XXV, 1956, s , M.Vasmer, E tim o lo g iće - s k ij slovarb russkogo jazy k a, 111, Moskva , s. 223 F.S ła w sk i, Polonica w Słowniku etymologicznym języka jcosyj sk iego Maksa Vasmera, c z. 11, "Dęzyk p o lsk i" XXXVI, 1956, s