Jubileusz 60-lecia Instytutu Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego

Transkrypt

1 PRZEGLĄD Nr 5 GÓRNICZY 1 złożono MIESIĘCZNIK STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW GÓRNICTWA Nr 5 (1062) mj-czerwiec 2011 Tom 66(CVII) Jubileusz 60-leci Instytutu Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego Dr Stefn Górlczyk, dyrektor instytutu W kwietniu 2011 roku przypd 60. rocznic utworzeni, przez ówczesnego Ministr Budownictw Przemysłowego, Instytutu Orgnizcji i Mechnizcji Budownictw dzisiejszego Instytutu Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego. Przez te sześćdziesiąt lt jednostk, którą mm zszczyt kierowć, przechodził różne przeminy orgnizcyjne, strukturlne i wreszcie merytoryczne. Zczynliśmy dziłlność jko Instytut Orgnizcji i Mechnizcji Budownictw, n mocy kolejnych decyzji zmieniliśmy nzwę, służąc polskiej gospodrce od 1973 roku jko Instytut Mechnizcji Budownictw, od 1986 roku po przyjęciu w swoje struktury orgnizcyjne Centrlnego Ośrodk Bdwczo-Rozwojowego Przemysłu Kruszyw Budowlnych jko Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego. Rozszerzjąc konsekwentnie obszr zinteresowń bdwczych i wdrożeniowych, Instytut w 2002 roku włączył do swoich struktur ówczesny Instytut Gospodrki Odpdmi orz Instytut Informcji Nukowej, Technicznej i Ekonomicznej, w 2007 roku przejął dwie kolejne jednostki nukowo-bdwcze: Ośrodek Bdwczo-Rozwojowy Podstw Technologii i Konstrukcji Mszyn Tekom orz Ośrodek Bdwczo- -Konstrukcyjny Koprotech. Dzisij jesteśmy instytutem bdwczym ktegorii A, funkcjonującym głównie w obszrch: mszyn i urządzeń roboczych orz górnictw sklnego, wydobyci i przetwórstw surowców minerlnych, mteriłów i surowców dl budownictw, szeroko pojętej gospodrki odpdmi i przeksztłcni ich w produkty gospodrczo użyteczne, systemów utomtycznej orientcji i podwni w utomtycznych urządzenich produkcyjnych, specjlistycznych obrbirek zdniowych. Jesteśmy prtnerem przemysłu wysoko cenionym w obszrch swojej dziłlności nukowej, bdwczej, rozwojowej i innowcyjnej zrówno w krju, jk i z grnicą utrzymujemy kontkty i relizujemy wspólne przedsięwzięci z podobnymi ośrodkmi w Unii Europejskiej, le również w Rosji, n Ukrinie i Biłorusi. Szczególnie wysoko cenimy sobie współprcę z przemysłem, dl którego wykonujemy znkomitą większość prc bdwczo-rozwojowych i wdrożeniowych. Dzięki zngżowniu i dobrej współprcy z nszymi prtnermi, systemtycznie zwiększmy obszry wspólnych zinteresowń bdwczych, relizując corz to nowe projekty, których sukces jest nszą rekomendcją, pozwljącą zinteresowć nowych prtnerów współprcą z Instytutem. Rokrocznie we współprcy z przemysłem relizujemy kilknście projektów, których efekty w postci wdrżni nowych mszyn i technologii są wizytówką nszych wspólnych dziłń. Przypomnę choćby tkie rozwiązni, jk: nowe konstrukcje wiertnic do robót inżynieryjnych, systemy mszyn do utomtycznego wytwrzni kręgów betonowych, zestwy innowcyjnych urządzeń do formowni z odpdów drewninych elementów wsporników europlet, dużej pojemności mieszrki smochodowe do miesznki betonowej czy też technologię produkcji kruszyw lekkich z osdów ściekowych orz technologię produkcji z odpdów opkowniowych płyt izolcyjnych dl budownictw. Znkomit większość nszych rozwiązń zwier w sobie tkie elementy nowości, które kwlifikują je do ochrony włsności przemysłowej w Polsce, le również w Europie. Dokonni Instytutu spotykją się z szerokim uznniem specjlistów, uzyskując w krju i n świecie wiele znczących ngród i wyróżnień. Szczególnie cenimy sobie ngrody Ministr Nuki i Szkolnictw Wyższego, złote, srebrne i brązowe medle uzyskne podczs prestiżowych trgów, wystw i konkursów w Polsce, Brukseli, Pryżu, Seulu, Sznghju czy Norymberdze. Przypomnę, że Instytut jest również pięciokrotnym luretem ogólnopolskiego konkursu Lider Innowcji orz jedynym w Polsce posidczem sttuetki Super Lider Innowcji, trzykrotnym zdobywcą tytułów Lider Rynku i Euroleder w tym, jko jedyny w Polsce, zostł wyróżniony w ktegorii prowdzenie prc bdwczych i rozwojowych. N uwgę zsługuje również fkt wyróżnie-

2 2 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 ni Instytutu Krzyżem Kwlerskim Orderu Wynlzczości ndnym przez Njwyższą Komisję Odznczeń Królestw Belgii z tworzenie, wdrżnie i promownie innowcyjnych rozwiązń technicznych. Instytut jest jedynym instytutem w krju zjmującym się w kompleksowy sposób problemtyką mszyn i technologii dl górnictw surowców sklnych, nstępnie obszru jkości, przydtności orz możliwości zstosowni i wykorzystni surowców sklnych. Z czsem zostł on poszerzon o zgdnieni z zkresu ochrony środowisk nturlnego, gospodrki odpdmi orz włsności i zstosowń surowców i mteriłów budowlnych. W zkresie górnictw sklnego orz wyrobów budowlnych produkownych n bzie surowców minerlnych Instytut m stbilną, wysoką pozycję n rynku. Jest jedynym pozuczelninym instytutem zjmującym się tą problemtyką. Posid stosowne uprwnieni: jednostki certyfikującej, jednostki notyfikownej orz lbortorium kredytownego. Lbortorium Instytutu, jko jedno z nielicznych w Polsce, jest w stnie wykonć pełny zkres bdń surowców i mteriłów budowlnych wg wymgń norm i przepisów krjowych orz Unii Europejskiej, w tym dl potrzeb oceny zgodności (CE) i certyfikcji zkłdowej kontroli produkcji (ZKP). Prowdzi też bdni rozwojowe związne m.in. z występowniem zgorzeli słonecznej w bzltch, produkcją nowych mteriłów krzemionkowych do stosowni w budownictwie orz bdni dotyczące oprcowni nowych technologii przeróbki i uszlchetnini kruszyw. IMBiGS w rmch ndzoru prowdzi kontrole prwidłowości stosowni wydnego certyfiktu w koplnich u producentów surowców sklnych i mteriłów budowlnych w Polsce, jk i w krjch Europy Wschodniej. Współprcuje ze wszystkimi liczącymi się w Europie jednostkmi bdwczymi. Uczestniczył w prestiżowych europejskich projektch bdwczych dotyczących kruszyw PARTNER orz kmieni nturlnego TEAM. Przedstwiciele Instytutu są członkmi międzynrodowych komitetów nukowych z zkresu budownictw RILEM TC ARP, jk również reprezentują przemysł w komitetch technicznych dziłjących n rzecz producentów zrzeszonych w Europejskim Związku Producentów Kruszyw UEPG. Są również ekspertmi w tym zkresie n tzw. liście krjowej ekspertów, powołnej przez Ministr Infrstruktury. Współprcują z Europejską Pltformą Surowców Minerlnych. Reprezentują nsz krj w normlizcyjnych komitetch europejskich CEN TC 154 Kruszyw i 246 Kmień nturlny i biorą czynny udził w ich prcch. Pondto, Instytut prowdzi sekretrit Polskiego Komitetu Normlizcyjnego PKN/KT 108 ds. Kruszyw i Kmieni Budowlnego. Aby ndążyć z wymgnimi nszych prtnerów, Instytut wciąż podejmuje nowe wyzwni rozwojowe, systemtycznie rozbudowując infrstrukturę bdwczą, inwestując środki finnsowe w zkupy njnowocześniejszej prtury bdwczej orz odtwrzjąc i unowocześnijąc istniejącą bzę. Prowdzi i rozwij współprcę z czołowymi ośrodkmi nukowymi w Polsce i Europie, relizuje wżne projekty europejskie. Jego czołową pozycję tworzy jednk przede wszystkim wysoko wykwlifikowny, doskonły zespół prcowników Instytutu, rzetelnie i n wysokim merytorycznym poziomie relizujący dziłni bieżące i dbjący o jego prestiż i rozwój. W osttnim okresie w związku z wejściem w życie ustwy o odpdch wydobywczych dziłlność Instytutu zostł dodtkowo ukierunkown n oprcownie progrmów gospodrowni odpdmi wydobywczymi, sporządznie ocen ryzyk obiektów unieszkodliwini odpdów wydobywczych orz oprcownie innowcyjnych technologii zgospodrowni tych odpdów. To otwrcie n współprcę z sektorem wydobywczych zowocowło już relizcją dwóch dużych projektów bdwczych, tj.: PR N R /2009 Identyfikcj potencjłu energetycznego depozytów mułów węglowych w bilnsie pliwowym krju orz strtegi rozwoju technologicznego w zkresie ich wykorzystni, POIG 1.1. Foresight w zkresie priorytetowych i innowcyjnych technologii zgospodrowywni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego. Podjęto już współprcę z prtnermi z przemysłu w zkresie oprcowni technologii wytwrzni z odpdów wydobywczych w pełni wrtościowych kruszyw i sporządzni progrmów gospodrowni odpdmi wydobywczymi. W przedmiotowym zkresie prowdzone są również prce dotyczące: oprcowni metody prognozowni prmetrów jkościowych odpdów powstjących w wyniku grwitcyjnego wzbogcni energetycznego węgl, wpływu znieczyszczeni pozpokłdowego uzyskiwnego w procesie urbini węgl w przodkch ścinowych n koszt węgl hndlowego orz jego udził w kosztch środowiskowych w kontekście nowej ustwy o odpdch wydobywczych. Bogt histori Instytutu orz jego zsługi dl budownictw i górnictw orz innych dziłów gospodrki pozwlją z zdowoleniem spojrzeć w przeszłość. Jestem przekonny, że poczucie dobrze spełninej misji Instytutu będzie nm towrzyszyć również podczs kolejnych lt nszej dziłlności. Wiele udło się już osiągnąć, lecz jeszcze więcej pozostje do zrobieni. Pmiętjmy o słowch Jenne Moreu, iż njpiękniejsze są wspomnieni, które m się jeszcze przed sobą....

3 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 3 Wkłd Centrum Gospodrki Odpdmi i Zrządzni Środowiskowego Oddziłu Zmiejscowego IMBiGS w rcjonlizcję gospodrki odpdmi, w tym odpdmi wydobywczymi w Polsce dr inż. Ireneusz Bic* ) dr Bet Witkowsk-Kit* ) Problemtyk odpdów wymg kompleksowego podejści w myśl zsd zrównowżonego rozwoju i elimincji strt w gospodrce w trkcie cłego procesu produkcyjno- -konsumpcyjnego, od etpu pozyskni surowców, poprzez przetwrznie i produkcję wyrobów, sferę konsumpcji i ponownego odzysku lub unieszkodliwini zużytych mteriłów. Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego już w ltch 90. ubiegłego stuleci włączył się ktywnie w dziłlność nukowo-bdwczą i wdrożeniową związną z szeroko rozuminą gospodrką odpdmi. Jednk njwiększy rozwój w tej dziedzinie gospodrki rozpoczął się w 2002 roku Było to spowodowne włączeniem w struktury IMBiGS Instytutu Gospodrki Odpdmi w Ktowicch i utworzeniem w jego miejsce Centrum Gospodrki Odpdmi Oddziłu Zmiejscowy IMBiGS CGO (obecnie Centrum Gospodrki Odpdmi i Zrządzni Środowiskowego). Od początku swojej dziłlności CGO kreowło rynek odpdowy w zkresie rozwiązń orgnizcyjno-prwnych, technologicznych i środowiskowych. Prcownicy CGO ktywnie uczestniczyli w prcch legislcyjnych związnych z powstniem w 1997 roku pierwszej ustwy o odpdch orz wielu wydnych do niej rozporządzeń wykonwczych. W CGO zostł oprcown pierwsz klsyfikcj odpdów pozwljąc n ich zbilnsownie i podził n odpdy niebezpieczne, inne niż niebezpieczne i komunlne. Klsyfikcj t był powszechnie stosown do momentu oprcowni przez Ministerstwo Środowisk w 2002 roku ktlogu odpdów. * ) Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego Centrum Gospodrki Odpdmi I Zrządzni Środowiskowego, Ktowice. Doświdczenie prcowników CGO w tworzeniu systemów informtycznych gospodrki odpdmi zowocowło wieloletnią współprcą z Głównym Inspektortem Ochrony Środowisk w Wrszwie w zkresie funkcjonowni monitoringu gospodrki odpdmi niebezpiecznymi w Polsce i stworzeni n jego potrzeby systemu informtycznego. Pierwszy w Polsce System Informtyczny Gospodrki Odpdmi Przemysłowymi (SIGOP), utworzony w 1995 roku, obejmowł wiele specjlistycznych bz dnych wzjemnie spójnych i uzupełnijących się, począwszy od bzy chrkteryzującej odpd (włsności fizyczne i chemiczne) poprzez bzy dotyczące wytwórcy odpdu, miejsc skłdowni, gospodrczego wykorzystni i unieszkodliwini, firm przetwrzjących odpdy, technologii gospodrczego wykorzystni odpdów (krjowych i zgrnicznych) do bz opisujących prce nukowo-bdwcze, przepisy prwne obowiązujące w krju i Unii Europejskiej. Oprcown przez CGO bz SIGOP stł się podstwą do utworzeni w Polsce Wojewódzkiego orz Centrlnego Systemu Odpdowego. CGO było również prekursorem wykorzystni stelitrnego systemu pozycjonowni GPS do bdń środowiskowych. W tym celu w 1997 roku uruchomiło pierwszą w Polsce i krjch Europy Środkowej Mkroregionlną Bzę Korekcyjną (DGPS) pozwljącą n minimlizcję błędu pomirowego orz zutomtyzownie procesu tworzeni mp obrzujących poszczególne elementy środowisk. Wdrożenie tego systemu umożliwiło nstępnie zstosownie w bdnich środowiskowych metod geofizycznych zpewnijących cłkowitą bezinwzyjność pomirów i zncznie większą efektywność ekonomiczną w porównniu do trdycyjnych metod bdwczych.

4 4 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 CGO dysponując urządzeniem do bdni przewodności pozornej środowisk wodno-gruntowego typu EM34-3XL wykonło w tym zkresie wiele prc związnych z bdniem rozprzestrzenini się znieczyszczeń w środowisku wodno-gruntowym orz bdniem szczelności obwłowń skłdowisk i zbiorników. Od początku swojej dziłlności CGO prowdziło dziłlność edukcyjno-szkoleniową. Skierown on był zrówno do przedsiębiorców, jk i przedstwicieli dministrcji smorządowej różnego szczebl. CGO jest orgniztorem wielu szkoleń, oprcowuje wiele mteriłów szkoleniowych o temtyce związnej z gospodrką odpdmi. W związku z rozwijjącym się stopniem informtyzcji społeczeństw i związnym z tym nowym podejściem do dziłń edukcyjnych, CGO oprcowło jeden z pierwszych w krju systemów edukcji w dziedzinie gospodrki odpdmi przy wykorzystniu sieci Internet skierownych do przedstwicieli zkłdów przemysłowych, dministrcji pństwowej i smorządowej, nuczycieli i studentów. Wychodząc nprzeciw zpotrzebowniom w ltch 90. ubiegłego wieku prcownicy CGO przeprowdzili pierwszą w Polsce inwentryzcję skłdowisk odpdów przemysłowych i komunlnych. Od początku lt 90. do czsów obecnych jednym z temtów wiodących prowdzonych przez CGO było zgospodrownie odpdów zbestowych. Prcownicy CGO brli ktywny udził w prcch związnych z oprcowniem dokumentu pn: Progrm usuwni zbestu i wyrobów zwierjących zbest stosownych n terytorium Polski (2002 r.) orz w tworzeniu rozporządzeń wykonwczych związnych m.in. ze sposobem bezpiecznego użytkowni i usuwni wyrobów zwierjących zbest orz zsdmi bhp przy zbezpieczniu i usuwniu tkich wyrobów orz progrmem szkoleni w zkresie bezpiecznego ich użytkowni. Dziłlność eksperck w tym zkresie przełożył się n uruchomienie w 2004 roku w CGO punktu konsultcyjnego, oprcownie licznych progrmów usuwni zbestu dl jednostek smorządu terytorilnego orz orgnizcję wielu szkoleń dl prcodwców i prcowników zjmujących się usuwniem wyrobów zwierjących zbest. Ustw z dni 27 kwietni 2001 r. o odpdch (Dz.U. Nr 62 poz. 627 z późn. zm.) nłożył n orgny wykonwcze województw, powitu i gminy obowiązek oprcowni projektów plnów gospodrki odpdmi (rt. 14 ust. 5) orz sprwozdń z ich relizcji (rt. 14 ust. 12b). CGO włączyło się brdzo mocno w oprcownie projektów plnów n poziomie krjowym, wojewódzkim, powitowym i gminnym. Efektem tego było oprcownie pond 70 tego typu dokumentów plnistycznych. Do njwżniejszych z nich zliczyć nleży: Krjowy Pln Gospodrki Odpdmi 2002 i 2010 orz Plny Gospodrki odpdmi dl województw śląskiego, młopolskiego i podkrpckiego. Do wżniejszych osiągnięć nukowo bdwczych potwierdzjących kompetencję Centrum Gospodrki Odpdmi zliczyć nleży relizcję nstępujących projektów: PBZ Anliz i wybór efektywnych metod utylizcji minerlnych surowców odpdowych z górnictw i energetyki, PBW 1H02CO1111 System opłt ekologicznych n szczeblu centrlnym i regionlnym stymulujących efektywne zgospodrownie odpdów przemysłowych, PBZ Metody i środki minimlizcji oddziływni n środowisko skłdowisk odpdów niebezpiecznych, PCZ Oprcownie technologii i systemu utylizcji odpdów zwierjących nieorgniczne włókn sztuczne, PCZ Oprcownie zgospodrowni szlmów i pyłów z procesów surowcowych hutnictw żelz w celu dostosowni brnży do stndrdów ekologicznych Unii Europejskie, PCZ Krjowy system zbiórki i utylizcji wycofywnych z eksplotcji urządzeń elektrycznych i elektronicznych, PBZ-KBN-125/509/2005 Oprcownie złożeń krjowego systemu zbiórki złomu bterii i kumultorów wrz z sugestimi zmin legislcyjnych orz dziłń edukcyjnych, PBR R Oprcownie technologii przetwrzni i odzysku uciążliwych dl środowisk odpdów opkowniowych n mteriły budowlne i wyroby użytkowe. CGO prowdzi tkże ożywioną współprcę z europejskimi ośrodkmi bdwczo-rozwojowymi. Efektem tego był i jest obecnie relizcj wielu międzynrodowych projektów bdwczych. Do njwżniejszych z nich zliczyć nleży: EUREKA EU 1355 REWASCON Wykorzystnie odpdów minerlnych w budowie orz przy zbezpieczeniu skłdowisk odpdów niebezpiecznych, EUREKA EU 1619 WACONWAYS Wykorzystnie surowców odpdowych do budowy utostrd i towrzyszącej infrstruktury, Progrm e-content EUWAS Europejski Asystent Sektor Odpdów, Norweski Mechnizm Finnsowy i Mechnizm Finnsowego EOG Wsprcie trnsferu technologii związnych z gospodrką odpdmi ze szczególnym uwzględnieniem województw mzowieckiego i śląskiego, Norweski Mechnizm Finnsowy i Mechnizm Finnsowego EOG Polsko-norweskie prtnerstwo n rzecz trnsferu wiedzy w zkresie zgospodrowywni zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem województw: mzowieckiego i śląskiego, Centrl Europe Progrmme COACH BioEnergy Strengtheing the energetic use of biomss in Centrl nd Estern Europe by estblishing stdrdised trnsntionl consulting net for regions (Międzynrodow sieć wiedzy w zkresie produkcji i wykorzystni biomsy do celów energetycznych w Europie Środkowej i Wschodniej). W osttnim okresie w związku z wejściem w życie ustwy o odpdch wydobywczych, dziłlność Centrum zostł dodtkowo ukierunkown n: oprcownie progrmów gospodrowni odpdmi wydobywczymi, sporządznie ocen ryzyk dl obiektów unieszkodliwini odpdów wydobywczych, sporządzni koncepcji technicznych zmknięci obiektów unieszkodliwini odpdów wydobywczych i projektów rekultywcji technicznej, przeprowdzeni bezinwzyjnych bdń terenu pod kątem nlizy oddziływni obiektu unieszkodliwini odpdów wydobywczych n środowisko wodno-gruntowe orz występowni tzw. pustek poeksplotcyjnych, oprcowni rportów oddziływni n środowisko obiektów unieszkodliwini odpdów wydobywczych, oprcownie innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów wydobywczych. Otwrcie n współprcę z sektorem wydobywczych w tym głównie górnictw węgl kmiennego zowocowło relizcją nstępujących projektów bdwczych, tj.:

5 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 5 PR N R /2009 Identyfikcj potencjłu energetycznego depozytów mułów węglowych w bilnsie pliwowym krju orz strtegi rozwoju technologicznego w zkresie ich wykorzystni Głównym celem tego projektu jest oprcownie rozwiązń technicznych, orgnizcyjnych i legislcyjnych wrz ze strtegią rozwoju technologicznego zmierzjących do wykorzystni zinwentryzownych ilościowo i jkościowo depozytów mułów węglowych w bilnsie pliwowym krju. Formmi wyniku końcowego projektu będą: technologie wzbogcni zidentyfikownych jkościowo i ilościowo depozytów mułów węglowych n pełnowrtościowe pliwo dl energetyki zwodowej, kierunki gospodrczego wykorzystni odpdów po procesch wzbogcni depozytów mułów węglowych ngromdzonych w osdnikch wrz z wytycznymi technologicznymi, koncepcje projektowe budowy nowych zkłdów odzysku substncji węglowej z mułów lub modernizcji zkłdów istniejących zgodnie z oprcownymi technologimi wzbogcni, bz dnych o zidentyfikownych obiektch depozytch mułów węglowych, list rnkingow obiektów depozytów mułów węglowych stnowiących potencjlnie njwiększe zgrożenie dl środowisk, wytyczne projektowe przyszłej rewitlizcji terenów zdegrdownych po zkończeniu eksplotcji depozytów mułów węglowych, propozycje zmin legislcyjnych umożliwijących wykorzystnie istniejących depozytów mułów węglowych w przemyśle energetycznym, strtegi rozwoju technologicznego w zkresie wykorzystni depozytów mułów węglowych w krjowym bilnsie pliwowym. POIG 1.1. Foresight w zkresie priorytetowych i innowcyjnych technologii zgospodrowywni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego Głównym celem tego projektu jest identyfikcj wiodących technologii zgospodrowni odpdów górniczych o znczeniu strtegicznym, których rozwój w nstępnych 20 ltch będzie priorytetowy dl Polski, orz oprcownie scenriuszy ich rozwoju poprzez zstosownie usystemtyzownej metodyki bdwczej. W przedmiotowym zkresie prowdzone są również prce dotyczące: Oprcowni pordnik metodycznego w zkresie sporządzni progrmów gospodrowni odpdmi wydobywczymi. Oprcowni metody prognozowni prmetrów jkościowych odpdów powstjących w wyniku grwitcyjnego wzbogcni energetycznego węgl. Wpływu znieczyszczeni pozpokłdowego uzyskiwnego w procesie urbini węgl w przodkch ścinowych n koszt węgl hndlowego orz jego udził w kosztch środowiskowych w kontekście nowej ustwy o odpdch wydobywczych. Oprcowni technologii wytwrzni w pełni wrtościowych kruszyw z odpdów wydobywczych i przeróbczych. Podsumowując nleży stwierdzić, że zgdnieni gospodrki odpdmi, w tym odpdmi wydobywczymi, są jednym z istotnych obszrów dziłlności bdwczo-rozwojowej Instytutu Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego, który z uwgi n zwiększjące się potrzeby rynkowe będzie uległ dlszemu rozwojowi.

6 6 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Europejsk innowcyjn polityk dotycząc surowców minerlnych Propozycje nowych obszrów bdwczych Dr Stefn Górlczyk* ) Mgr Mrcin Olszewski* ) Surowce nieenergetyczne są kluczowym elementem produktów zwnsownych technologicznie, jk i produktów codziennego użytku, tj. smochodów, komputerów, telefonów komórkowych, itp. Europejski przemysł nie może sprwnie funkcjonowć bez nieogrniczonego dostępu do surowców minerlnych wydobywnych zrówno w obrębie obszru UE, jk też poz nią. Ze względu n ogrniczone zsoby szczególnie w grupie surowców metlicznych, Uni Europejsk jest silnie uzleżnion od importu niezbędnych z gospodrczego punktu widzeni surowców minerlnych. Pond dw lt temu, w listopdzie 2008 r. Komisj Europejsk przyjęł nową, zintegrowną strtegię, tzw. Inicjtywę Surowcową (The Rw Mterils Inititive), któr wytyczył kierunki w celu rozwiązni ww. problemów, orz zbezpieczeni i poprwieni dostępu do surowców dl gospodrki UE. Priorytety zproponownej strtegii opierją się n trzech filrch: 1. Zpewnienie dostępu do surowców z rynków międzynrodowych n tych smych zsdch, co innym konkurentom. 2. Określenie włściwych wrunków rmowych w obrębie UE w celu promowni zrównowżonego zoptrzeni ze źródeł europejskich. 3. Zwiększenie ogólnej wydjności zsobów surowcowych, wykorzystnie surowców wtórnych powstjących we wszystkich głęzich gospodrki, recyklingu, orz promownie recyklingu w celu zmniejszeni zużyci podstwowych surowców n terenie UE, orz obniżeni względnej zleżności od importu. * ) Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego, Wrszw. N przestrzeni kilku osttnich miesięcy Komisj Europejsk opublikowł szereg dokumentów nwiązujących bądź bezpośrednio, bądź pośrednio do priorytetów zwrtych w Inicjtywie, które określją cłoksztłt wrunków funkcjonowni sektor surowców minerlnych w Polsce i Europie. W dniu r. Komisj Europejsk przedstwił strtegię Europ 2020 zmierzjącą do wyjści z kryzysu i mjącą przygotowć europejską gospodrkę n wyzwni nstępnego dziesięcioleci. Komisj określił trzy njwżniejsze czynniki wzrostu, których relizcję zpewnią konkretne dziłni n szczeblu unijnym i krjowym: inteligentny wzrost (zwiększenie roli wiedzy, innowcji, edukcji i społeczeństw cyfrowego), zrównowżony wzrost (produkcj efektywniej wykorzystując zsoby przy jednoczesnym zwiększeniu konkurencyjności), wzrost sprzyjjący włączeniu społecznemu (zwiększenie ktywności zwodowej, podnoszenie kwlifikcji i wlk z ubóstwem). Ustlono pięć celów, które określją, gdzie UE powinn się znleźć przed 2020 r., które posłużą do oceny postępów w relizcji strtegii. Dw z nich bezpośrednio wpływją n politykę surowcową UE: przeznczenie n inwestycje w bdni i rozwój 3 PKB Unii; określenie celów 20/20/20 w zkresie klimtu i energii. Kolejnym istotnym dokumentem był Komunikt KE wydny n początku pździernik 2010 r. ztytułowny Projekt przewodni strtegii Europ 2020 Uni innowcji. W jego streszczeniu możn przeczytć, iż w wrunkch ogrniczonych publicznych środków budżetowych, zsd-

7 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 7 niczych zmin demogrficznych i rosnącej świtowej konkurencji, konkurencyjność Europy, możliwości stworzeni milionów nowych miejsc prcy w miejsce tych utrconych w wyniku kryzysu orz nsz przyszły poziom życi w ogóle zleżą od unijnych zdolności do sprzyjni innowcjom w zkresie produktów i usług orz procesów i modeli biznesowych i społecznych. Autorzy komuniktu wskzują n główne wyzwni społeczne, orz ich wpływ n sektor surowców nieenergetycznych. Pierwszym jest wzrost demogrficzny i wynikjące z niego bezpieczeństwo dostw. Drugim wyzwniem jest rozwój nowych technologii, pociągjący z sobą rosnące potrzeby surowcowe, Trzecim jest problem większej efektywność wykorzystni bieżących zsobów. Osttnie wyzwnie pociąg z sobą prce bdwczo-rozwojowe dotyczące lepszego poziomu odzysku, stworzenie wydjniejszego systemu sortowni, zwiększeni efektywność wydobyci i przetwrzni surowców. Przykłdmi ww. technologii są innowcyjne rozwiązni dotyczące głębokiego, inteligentnego, bezpiecznego, opłclnego i zeroodpdowego wydobyci. Z tego względu innowcje znlzły się w centrum uwgi strtegii Europ Innowcje są njlepszym sposobem pordzeni sobie z njwżniejszymi wyzwnimi, jkie stoją przed nszym społeczeństwem i wymgją pilnego rozwiązni, tkimi jk zmin klimtu, niedobór energii i zsobów orz zdrowie i strzenie się społeczeństw. Jednym, z tzw. prtnerstw innowcyjnych brnych pod uwgę przez KE, jednocześnie mjących kluczowe znczenie dl sektor surowców minerlnych jest Prtnerstwo: Zrównowżon podż surowców innych niż energetyczne dl nowoczesnego społeczeństw. Celem tego prtnerstw jest zpewnienie: bezpieczeństw dostw surowców innych niż energetyczne, osiągnięcie skutecznego i zrównowżonego zrządzni nimi wykorzystni ich w cłym łńcuchu wrtości w Europie. Według KE jest to konieczne, by zregowć n różne wyzwni społeczne, przed jkimi stoi UE. Podstwą tego prtnerstw będzie stworzenie dziesięciu innowcyjnych zkłdów pilotżowych pozyskujących surowce, przetwrzjących je i poddjących recyklingowi orz znlezienie substytutów dl co njmniej trzech kluczowych zstosowń surowców krytycznych. KE uwż, że Prtnerstwo Innowcyjne: Zrównowżon podż surowców innych niż energetyczne dl nowoczesnego społeczeństw stwrz nstępujące możliwości: poprzez ewolucję technologiczną stnowi ogromną sznsę dl wykwlifikownych prcowników. n terench gdzie powstną zwnsowne technologie będą tworzone miejsc prcy przy współprcy zncznej części młych i średnich przedsiębiorstw. KE podje kilk przykłdowych obszrów bdwczych, jkie miły by być objęte prtnerstwem: bezpieczne i przyjzne dl środowisk głębokie wydobycie, np. zdlnie sterowne, podwodne wydobycie surowców, inteligentn zbiórk mteriłów i systemy sortowni, ekoprojektownie. Aby cele prtnerstw miły sznse zostć wypełnione zostły rozpisne w tzw. pkiety robocze (Work Pckets WP): 1. WP1 Oprcownie nowych, innowcyjnych technologii i rozwiązń w celu zpewnieni dostępu do surowców. Ndrzędnym celem WP1 jest zpewnienie bezpieczeństw dostw orz prowdzenie skutecznego i zrównowżonego zrządzni i wykorzystni surowców nieenergetycznych wzdłuż cłego łńcuch wrtości w Europie. Dziłni w rmch WP1 będą prowdzić do oprcowni dziesięciu innowcyjnych instlcji pilotżowych obejmujących wydobycie przetwrznie i recykling minerłów, orz znlezienie substytutów, dl co njmniej trzech zstosowń surowców uznnych z tzw. krytyczne. Oprcowne technologie bdwcze będą obejmowć pełen proces wydobyci i przetwrzni surowców, w tym tkże morskich, ekstrkcji hłd odpdów górniczych, orz ekonomiczny, bezpieczny i przyjzny dl środowisk recykling surowców wtórnych. 2. WP2 Oprcownie nowych innowcyjnych technologii i rozwiązń w celu zstąpieni mteriłów krytycznych. Celem WP2 jest zstąpienie krytycznych surowców minerlnych lub grup z tego obszru w odniesieniu do listy priorytetów określonych i publikownych przez Komisję Europejską, których pozyskiwnie ze złóż jest niepewne, ich recykling jest nieopłclny. Dziłni w obrębie WP2 będą prowdzić do oprcowni technologii, pozwljących n zstąpienie rzdkich lub/i krytycznych surowców minerlnych innymi surowcmi/minerłmi, lub użyci lterntywnego procesu produkcji niewymgjącego stosowni krytycznych surowców minerlnych. Eksperci dziłjący w WP2 określili zkres zinteresowń dl technologii bdwczych, będą to ziemie rzdkie orz metle z grupy pltynowców, przewidzin jest również międzynrodow współprc w zkresie pozyskiwni surowców krytycznych np. z USA czy Jponią. 3. WP3 Poprw stnu wiedzy w Europie dotycząc surowców orz zwiększenie nkłdów n rozwój infrstruktury. Celem WP3 jest oprcownie europejskiej pełnej i spójnej europejskiej bzy surowców pierwotnych i wtórnych. Aby tego dokonć potrzebne są: Podstwowe dne sttystyczne (dostępne n szczeblu UE) złóż, eksplorcji i rzeczywistego wydobyci orz możliwości recyklingu, włączjąc nlizy scenriuszy dl obecnych i przyszłych potrzeb. GEMS (Globl nd regionl Erth-system (Atmosphere) Monitoring using Stellite nd in situ dt), czyli progrm monitorowni Ziemi w obszrze UE mogący przyczynić się do odkryci nowych zsobów, ich mpowni i monitorowni w celu zwiększeni bezpieczeństw i środowisk. Dne dotyczące złóż, jko szczególnie korzystne dl społeczeństw, zwłszcz w zkresie plnowni przestrzennego i monitorowni środowisk nturlnego. Bz informcji w celu udostępnieni złóż konfliktowych będących n terenie różnych użytkowników. GMES dostrczy niezbędnych dnych stelitrnych dl usług tkich jk, np. monitorownie stbilności gruntu. 4. WP4 Poprw rm regulcyjnych poprzez wspiernie tzw. dobrych rozwiązń i promownie recyklingu poprzez zmówieni publiczne i prywtne inicjtywy. Celem WP4 jest zpewnienie pełnego stosowni istniejących przepisów w celu uniknięci wypdków tkich, jkie miły miejsce w Azncollr 1998, Bi Mre 2000 lub osttnio n Węgrzech 2010). Dziłni będą obejmowły kontrole obiektów górniczych, w celu ujednoliceni kryteriów, i implementcji dotyczącej regulcji i kontroli przemieszczni odpdów. Jko priorytetowe będzie łączenie różnych nrzędzi, w tym: Eko Projektu, ekologicznych zmówień publicznych, orz oznkowni ekologicznego.

8 8 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Eksperci WP4 postwili wiele kluczowych pytń, njwżniejsze z nich to: Jk możemy zpewnić spójności między prwodwstwem dotyczących końc i początku życi produktu, oprcowniem nowych stndrdów projektowni produktu? Jk zwiększyć GPP (Green Public Procurement) zielone zmówieni publiczne, tj. procedury uwzględnijące spekty środowiskowe w procesie udzielni zmówień? Jk ocenić wrtość dodną obowiązkowego GPP dl priorytetowych strumieni odpdów? Jk określić rolę prywtnych zmówień publicznych? Jk odnieść się do trendów konsumpcji? 5. WP5 Współprc międzynrodow W celu relizcji priorytetów WP5 określono nstępujące dziłni: Powinien powstć dilog prowdzony n poziomie międzynrodowym dotyczący surowców i źródeł ich pochodzeni. Inne gospodrki świt powinny być zngżowne w tę inicjtywę w rmch globlnego podejści stnowiącego wyzwnie dl wszystkich nrodów. Szersz współprc, oprcownie europejskich ekspertyz, będących rezulttem zebrnych informcji przez gencje nukowo-bdwcze, oprcownie zwnsownych technologii pozwljących n większą wydjność wydobyci orz przetwrzni surowców, ochron środowisk i rekultywcj opuszczonych koplni. Elementy te powinny być wyzwniem dl pełniejszej współprcy pomiędzy UE, pństwmi Afryki w rmch wypełnini Wizji Afrykńskiego Górnictw Wspiernie i monitoring dziłń, które mogłyby promowć projekt progrm rmowy GMES (Globlny Monitoring Środowisk i Bezpieczeństw), gdzie inicjtyw GEMS i Afryk już jest zwrt. Optymlizcj dziłlności wydobywczej, w tym ochrony środowisk, tkże trnsportu mteriłów po ekstrkcji, możliwości poprwy dzięki dokłdnemu geopozycjonowniu przez systemy, tkie jk EGNOS i Glileo. Projekty bdwcze dotyczące substytutów kluczowych surowców orz wzmocnienie współprcy z gencjmi nukowo-bdwczymi w krjch uprzemysłowionych, tkich jk USA i Jponi. Wymin doświdczeń dotyczc nowych sposobów projektowni produktów w celu zwiększeni recyklingu i wzrostu wydjności użyci surowców. Dziłni określone w rmch Innowcyjnego Prtnerstw n rzecz surowców nie energetycznych dl nowoczesnego społeczeństw zostły również określone w formie czsowej, w roku bieżącym (2011), orz krótko-, średnio- i długoterminowych kmieni milowych. Rok 2011 Styczeń/Luty 2011 ktulizcj propozycji EIP(Entrepreneurship nd Innovtion Progrmme) komentrze interesriuszy. przygotownie pierwszego wrszttu, wskznie ekspertów i sprwozdwców. 28 Luty 2011 wrsztt mjący n celu omówienie możliwych EIP wybór ekspertów. Mrzec 2011 zebrnie komitetów ds. konkurencyjności / Prlment Europejski Rport. Kwiecień 2011 wrsztty ekspertów podsumownie do mj. Koniec Mj 2011 spotknie grupy ekspertów w celu przedstwieni wniosków konsultcje w celu doprecyzowni propozycji prtnerstw. Czerwiec 2011 sformlizownie propozycji prtnerstw, określenie wrunków zrządzni, finnsowni i wdrżni. Jesień 2011 konsultcje w celu oprcowni mpy drogowej dyskusj z krjmi członkowskimi. Wrzesień/Pździernik Wrsztt przedstwienie ustleń z wrszttów dotyczących poszczególnych EIP workshops, doprecyzownie propozycji prtnerstw; osiągnięcie porozumieni w sprwie propozycji. Konferencj podczs polskiej prezydencji uruchomienie pod koniec 2011 roku. Okres krótkoterminowy ( ) obejmuje ostteczne określenie temtyki projektów bdwczych relizownych w 7 PR, prce przygotowwcze nd 10 instlcjmi pilotżowymi, określenie bzy wiedzy dot. surowców w Europie orz określenie rm prwnych i norm potrzebnych do wdrożeni ww. strtegii. Okres średnioterminowy ( ) dotyczy określeni głównych grczy tworzących bzę wiedzy dot. surowców w Europie, wdrożenie projektów bdwczych w rmch 7 PR, dlsze prce nd 10 instlcjmi pilotżowymi, współprc z włdzmi publicznymi i sektorem prywtnym w celu wspierni i rozwoju pordnictw dl innowcyjnej produkcji surowców wtórnych i technologii recyklingu. Okres długoterminowy ( ) n który skłdć się będą nstępujące dziłni: ukończenie, stle ktulizownej bzy wiedzy dot. surowców Europy, włączjąc w to możliwości projekcji przyszłego popytu surowców według różnych scenriuszy ekonomicznych i środowiskowych. Zdemonstrownie 10 innowcyjnych instlcji pilotżowych dl wydobywni, przetwrzni i recyklingu surowców. Określenie przemysłowych lterntyw, dl co njmniej trzech kluczowych surowców (lub ich grup) poprzez projekty bdwcze. Wdrożenie inicjtyw w tym ustwodwstw i stndryzcji, promownie wdrżni innowcyjnych rozwiązń. Plnuje się wykorzystnie nstępujących źródeł finnsowni Innowcyjnego Prtnerstw n rzecz surowców nieenergetycznych dl nowoczesnego społeczeństw. Początkowo prtnerstwo będzie finnsowne ze środków Progrmu n rzecz przedsiębiorczości i innowcji EIP (Entrepreneurship nd Innovtion Progrmme) wspierjącego przedsiębiorstw, w szczególności MŚP, przedsiębiorczość, innowcję (w tym innowcje ekologiczne) orz konkurencyjność przemysł. Progrm jest częścią CIP (Progrm Rmowy n Rzecz Konkurencyjności i Innowcji) w rmch 7 PR, którego relizcj rozpoczęł się w 2007 roku i potrw do 2013 roku. Budżet przeznczony n jego relizcję wynosi 3,621 mld Euro. W ltch Prtnerstwo Innowcyjne będzie relizowne w rmch 8 PR, którego budżet jest wciąż nieznny Podsumownie Tworzony Progrm jest efektem zminy podejści Komisji Europejskiej do problemtyki surowcowej orz obszru górnictw. Po długim okresie niedostrzegni wżności tej części

9 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 9 gospodrki i konieczności jej rozwoju uznno, że podstwą dziłlności włściwie wszystkich dziłów przemysłu są surowce minerlne. Jednocześnie, po dokonniu nliz zsobów surowcowych krjów Unii Europejskiej i stwierdzeniu, że są dlece niewystrczjące, uznno UE z uzleżnioną w dużym stopniu od zewnętrznych dostw wielu rodzjów surowców. Zoptrzenie UE stło się więc jednym z podstwowych kierunków jej polityki gospodrczej. Określono ją w kilku zsdniczych dokumentch Komisji Europejskiej przytoczonych w tym rtykule. Jednocześnie KE uznł z konieczne podjęcie dziłń w tym również w obszrze bdń i rozwoju celem efektywnego wykorzystni zsobów surowcowych w cłym łńcuchu ich powstwni i wykorzystywni, więc również surowców wtórnych. Jest to jednym z priorytetów UE w Strtegii Dziłni te są ogromną sznsą dl nszego krju, który z jednej strony jest zsobny w różne złoż surowców minerlnych, dysponuje technologimi o wysokim potencjle nowoczesności orz wykwlifikowną kdrą, również w obszrze bdń. Udził polskich jednostek bdwczych w konsorcjch przemysłowych w proponownych obszrch temtycznych powinien stć się fktem. Główną rolę w powstniu i relizcji projektów bdwczych powinn odegrć Europejsk Pltform Zrównowżonego Rozwoju Surowców Minerlnych i stowrzyszone tm jednostki bdwcze z nszego krju.

10 10 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD: : : : : Dignoz stnu obecnego rozwoju technologii zgospodrowywni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego Dr Stefn Górlczyk* ) Dr inż. Ireneusz Bic** ) Treść: W rtykule przedstwiono dignozę stnu obecnego rozwoju technologii gospodrczego wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego, określono kryteri oceny innowcyjności stosownych obecnie rozwiązń technologicznych orz nlizę SWOT n poziomie instytucjonlnym i technologicznym. Słow kluczowe: odpdy z górnictw węgl kmiennego, technologie przetwrzni odpdów, foresight 1. Wprowdzenie Dziłni nukowe w obszrze gospodrki surowcmi minerlnymi wskzują wyrźnie, że corz więcej substncji, uznwnych jeszcze niedwno z odpdy, zyskuje w nowych technologich wrtość surowc minerlnego. Funkcjonujące powszechnie jeszcze do niedwn określenie odpd zstępuje się określeniem potencjlny surowiec minerlny, osttnio corz częściej, jko surowiec wtórny. Odzwierciedl to zrówno wrtości użytkowe, jk i ewentulne korzyści wynikjące z możliwości jego wykorzystni. Mjąc powyższe n uwdze Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego wrz z Politechniką Śląską w Gliwicch orz Akdemią Górniczo-Hutniczą im. St. Stszic w Krkowie relizuje prce nukowo-bdwcze mjące n celu identyfikcję wiodących technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego o znczeniu strtegicznym, których rozwój w nstępnych 20 ltch będzie priorytetowy dl brnży wydobywczej. * ) Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego, Wrszw. ** ) Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego, Oddził Zmiejscowy w Ktowicch CENTRUM GOSPODARKI ODPADAMI. Artykuł był prezentowny n Międzynrodowej Konferencji Odpdy i Środowisko r. Krków. Artykuł opiniowł prof. dr hb. inż. Wiesłw Kozioł. W rmch zrelizownych prc oprcowno dignozę stnu obecnego rozwoju technologii, w obszrze zgospodrowywni odpdów z górnictw węgl zwierjącą: terminologię i definicje stosowne w odniesieniu do odpdów z górnictw węgl kmiennego, inwentryzcję ilościową i jkościową odpdów w górnictwie węgl kmiennego, informcję o obecnych kierunkch gospodrczego wykorzystni odpdów powstjących w górnictwie węgl kmiennego, kryteri oceny innowcyjności stosownych rozwiązń technologicznych, nlizę i ocenę innowcyjności stosownych obecnie rozwiązń technologicznych, nlizę przyczyn obecnego stnu w obszrze gospodrki odpdmi z górnictw węgl kmiennego czynniki zewnętrzne i wewnętrzne, nlizę SWOT instytucjonlną i technologiczną. 2. Podził i klsyfikcj odpdów z górnictw węgl kmiennego Ustw z dni 10 lipc 2008 r. o odpdch wydobywczych (Dz.U. z 2008 r. Nr 138 poz. 865) wprowdz nstępujący podził (rt. 3): odpdy przeróbcze odpdy wydobywcze w formie stłej lub szlmu, które pozostją po przeróbce koplin, przepro-

11 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 11 wdzonej w drodze procesów mechnicznych, fizycznych, biologicznych, termicznych lub chemicznych, tkże z połączeni tych procesów; odpdy wydobywcze odpdy pochodzące z poszukiwni, rozpoznwni, wydobywni, przeróbki i mgzynowni koplin ze złóż. Ntomist zgodnie z rozporządzeniem Ministr Środowisk z dni 27 wrześni 2001 r. w sprwie ktlogu odpdów (Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz.1206) odpdy z górnictw węgl kmiennego zostły zklsyfikowne pod nstępującymi kodmi rodzjowymi: Odpdy z wydobywni koplin innych niż rudy metli, Odpdy powstjące przy płukniu i oczyszczniu koplin inne niż wymienione w i , Odpdy z flotcyjnego wzbogcni węgl inne niż wymienione w Inwentryzcj ilościowo-jkościow W 2009 roku w Polsce funkcjonowło 5444 zkłdów górniczych, w tym 42 podziemne zkłdy górnicze. N podstwie dnych sttystycznych (stn n koniec 2008 roku) ilość odpdów wytwrznych przez sektor gospodrczy w Polsce wynosi blisko 124,97 mln Mg. W tej msie odpdy pochodzące z górnictw węgl kmiennego stnowią około 31 mln Mg, czyli prwie 25. Dodtkowo szcuje się, że blisko 566 mln Mg tego rodzju odpdów jest już zdeponown w środowisku. W tblicy 1 zprezentowno strukturę rodzjową odpdów z górnictw węgl kmiennego wytwrznych w województwie śląskim w ltch Z nlizy dostępnych dnych wynik, że około 92 odpdów powstjących podczs eksplotcji i przeróbki koplin jest dl uniknięci konieczności uiszczni opłt z ich skłdownie wykorzystywne gospodrczo. Z tej ilości zledwie 30 jest wykorzystywne przemysłowo, prwie 70 wykorzystuje się do niwelcji terenów, robót inżynierskich czy tzw. budowli ziemnych. W ten sposób znczn ilość potencjlnego surowc minerlnego jest bezpowrotnie trcon. zsd gospodrowni odpdmi wydobywczymi, zsd prowdzeni obiektu unieszkodliwini odpdów wydobywczych, procedur kwlifikcji odpdów wydobywczych do odpdów obojętnych, procedur związnych z uzyskiwniem zezwoleń i pozwoleń związnych z gospodrką odpdmi wydobywczymi, procedur związnych z kwlifikcją obiektów unieszkodliwini odpdów wydobywczych do ktegorii A. Jednym z njwżniejszych instrumentów prwnych, jki wprowdził ustw o odpdch wydobywczych, jest progrm gospodrowni odpdmi wydobywczymi, który stnowi podstwowy dokument zwierjący njistotniejsze informcje o wytwrznych odpdch. Progrm zwier m.in. chrkterystykę odpdów, informcje o procesch ich wytwrzni, przeróbki, tkże zgospodrowni polegjącego n ich odzysku lub unieszkodliwiniu w obiekcie do tego przeznczonym. Progrm powinien również opisywć skutki, jkie dl środowisk i zdrowi ludzi będzie powodowło unieszkodliwinie odpdów, tkże instrumenty prewencyjne z tym związne. Skuteczne funkcjonownie ustwy wymg wydni wielu rozporządzeń wykonwczych. W kwietniu 2009 roku. Komisj Europejsk przyjęł pięć decyzji do dyrektywy 2006/21/WE. N bzie tych decyzji Ministerstwo Środowisk oprcowło projekty nstępujących rozporządzeń wykonwczych: w sprwie klsyfikcji obiektów unieszkodliwini odpdów wydobywczych (projekt z dni 14 mj 2010), w sprwie chrkterystyki odpdów wydobywczych (projekt z dni 14 mj 2010), w sprwie zliczni odpdów wydobywczych do odpdów obojętnych (projekt z dni 11 mj 2010), w sprwie monitoringu obiektu unieszkodliwini odpdów wydobywczych (projekt z dni 30 mrc 2010). Projekty te są obecnie w fzie konsultcji społecznych i uzgodnień międzyresortowych. Z punktu widzeni sektor górnictw węgl kmiennego do njbrdziej istotnych nleżą rozporządzeni dotyczące zliczni odpdów wydobywczych do odpdów obojętnych, kwlifikcji obiektów unieszkodliwini odpdów wydobywczych orz chrkterystyki odpdów wydobywczych. 4. Stn prwny Podstwowym ktem prwnym dotyczącym gospodrki opdmi wydobywczymi jest ustw z dni 10 lipc 2008 roku o odpdch wydobywczych (Dz.U. Nr 138 poz. 865) trnsponując do prwodwstw krjowego zpisy dyrektywy 2006/21/WE. Celem tej ustwy jest zpobiegnie powstwniu odpdów w przemyśle wydobywczym, ogrnicznie ich niekorzystnego wpływu n środowisko orz życie i zdrowie ludzi, przez wprowdzenie m.in.: 5. Kierunki gospodrczego wykorzystni odpdów powstjących w górnictwie węgl kmiennego i kryteri oceny ich innowcyjności Do podstwowych kierunków gospodrczego wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego zliczyć nleży: redukcję u źródł n etpie projektowni orz poprzez optymlizcję zstosownych technologii drążeni złoż, odzysk w koplni pod ziemią i n powierzchni, unieszkodliwinie poprzez skłdownie. Tblic 1. Struktur rodzjow odpdów z górnictw węgl kmiennego wytwrznych w województwie śląskim w ltch Lp. Rodzj odpdu Nzw odpdu Ilość wytworzon, w tys. Mg Odpdy z wydobywni koplin innych niż rudy metli 1 333, ,7 Odpdy z procesu płukni i oczyszczni koplin , , ,7 Odpdy z flotcyjnego wzbogcni węgl 2 041, , ,6 RAZEM , , ,0

12 12 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Kierunki gospodrczego wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego są ściśle powiązne ze stosownymi rozwiąznimi technologicznymi. Z tego też względu zidentyfikowne w rmch projektu technologie podzielono n nstępujące sekcje odzwierciedljące potencjlne kierunki gospodrczego wykorzystni: Sekcj I Budownictwo hydrotechniczne, ziemne, rekultywcj terenów 7 technologii, Sekcj II Roboty likwidcyjne w koplnich węgl kmiennego 6 technologii, Sekcj III Podsdznie wyrobisk eksplotcyjnych 8 technologii, Sekcj IV Kruszyw, cermik 11 technologii, Sekcj V Odzysk substncji węglowej 7 technologii. Łącznie zidentyfikowno i opisno opierjąc się n sporządzonej n potrzeby relizcji projektu Krcie technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego 39 technologii wśród nich m.in.: Technologie wykorzystni skły płonnej do rekultywcji technicznej terenów zdegrdownych i w budownictwie hydrotechnicznym. Technologie wykorzystni skły płonnej do likwidcji szybów i pustek po eksplotcji pokłdów. Technologie wykorzystni odpdów poflotcyjnych w doszczelniniu zrobów zwłowych. Technologie zgospodrowni odpdów poflotcyjnych w podsdzkch typu pst. Technologie produkcji lekkich kruszyw sztucznych z mułów węglowych powstjących w procesch flotcji. Technologie produkcji cermiki budowlnej ze skły płonnej. Technologie pozyskiwni mikro- i nnowęgli jko pliw żelowego z odpdów poflotcyjnych. Dl zidentyfikownych technologii oprcowno kryteri oceny innowcyjności uwzględnijące zrówno spekty ntury technologicznej i ekonomicznej, pozwljące n uzysknie wymiernych efektów finnsowych, jk i spekty ntury społeczno-środowiskowej, które trudno w sposób mierzlny zdefiniowć. Przyjęto nstępujące kryteri poziomu innowcyjności technologii: 1. Kryterium obecnego poziomu technologicznego (technicznego) odnoszonego do innych zwnsownych dziedzin techniki (mteriły, utomtyzcj, informtyk itp.). 2. Kryterium skuteczności technologii odnoszone do wrunków zewnętrznych. 3. Kryterium uniwerslności technologii odnoszone do techniki i wrunków ich stosowni. 4. Kryterium negtywnego wpływu n środowisko. 5. Kryterium bezpieczeństw i higieny prcy. Kżdemu z powyższych kryteriów przyporządkowno wielkość wgową w zkresie od 0,1 0,25, kżdej zidentyfikownej technologii przypisno jeden z 4 stopni zwnsowni: 0 technologi nieprzydtn, 1 technologi o ogrniczonej przydtności, 2 technologi przydtn, 3 technologi brdzo przydtn. Tk więc, ocen końcow dnej technologii stnowić będzie sumę iloczynów wielkości wgowych i stopni zwnsowni. Powyższ metodyk oceny stopni innowcyjności technologii zostł oprcown przez Politechnikę Śląską w Gliwicch. Przyjmując jko kryterium kwlifikujące wrtość oceny końcowej dnej technologii n poziomie > 2,0, wyniki oceny innowcyjności przedstwiją się nstępująco: Sekcj I 3 technologie, Sekcj II 6 technologii, Sekcj III 3 technologie, Sekcj IV 6 technologii, Sekcj V 6 technologii. Technologie, które uzyskły njwyższe oceny to: Technologie produkcji cermiki budowlnej ze skły płonnej 2,23. Technologie wykorzystni skły płonnej do likwidcji pustek po eksplotcji pokłdów 2,20. Technologie pozyskiwni węgl z odpdów drobnozirnistych 2,18. Technologie produkcji lekkich kruszyw sztucznych z mułów węglowych powstjących w procesch flotcji 2, Anliz SWOT Anliz SWOT zostł przeprowdzon n poziomie instytucjonlnym, tzn. firm zjmujących się zgospodrowniem i unieszkodliwiniem odpdów z górnictw węgl kmiennego, jk i technologii ich przetwrzni zgodnie z przyjętymi kierunkmi gospodrczego wykorzystni. Anliz SWOT n poziomie instytucjonlnym, wykzł: niski poziom innowcyjności stosownych rozwiązń (produktów, technologii, mteriłów), brk wiedzy o możliwościch wykorzystni różnych instrumentów finnsowych, brk wiedzy o funkcjonowniu instytucji B+R, ich ofercie i możliwościch trnsferu technologii, brierę kpitłową przy wprowdzniu nowoczesnych rozwiązń technologicznych w eksplotcji i przeróbce koplin. Ntomist nliz SWOT n poziomie technologicznym wykzł m.in.: znczne zsoby odpdów powstjących i zdeponownych w okresch wcześniejszych, niekorzystne zminy prwne dotyczące przetwrzni odpdów i wykorzystywni pozysknego z nich produktu, zminy w sposobch wydobywni węgl, minimlizujące udził technologii z wykorzystniem odpdów, konieczność budowy dodtkowej infrstruktury, konieczność wykonywni specjlistycznych bdń jkościowych odpdów, zmienijące się wrunki geologiczno-górnicze i tym smym włściwości odpdów, brk systemu motywującego wdrżnie innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów, skomplikowne procedury finnsowni nowych inwestycji. 7. Wnioski Pomimo wysokiego poziomu odzysku i unieszkodliwini (poz skłdowniem) odpdów z wydobyci i przetwrzni węgl kmiennego, ktulnego stnu gospodrki odpdmi wydobywczymi nie możn uznć z zdowljący. Jest to spowodowne wielom czynnikmi, do których zliczyć nleży: niedosttek technicznie, ekologicznie i ekonomicznie sprwdzonych technologii przeróbki koplin i odzysku surowców odpdowych, częste zminy uregulowń prwnych w dziedzinie gospodrowni odpdmi i ochronie środowisk, w tym w szczególności brk rozporządzeń wykonwczych do ustwy o odpdch wydobywczych,

13 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 13 brk wystrczjących mechnizmów ekonomicznych sprzyjjących odzyskowi surowców odpdowych, brierę kpitłową przy wprowdzniu nowoczesnych rozwiązń technologicznych w eksplotcji i przeróbce koplin, brk pełnego zbilnsowni odpdów skłdownych i ngromdzonych n nieewidencjonownych skłdowiskch. Resumując, nleży stwierdzić, że występuje piln konie- -czność oprcowni kompleksowego progrmu zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego orz umieszczeni w rządowych progrmch restrukturyzcji górnictw węglowego orz energetyki odpowiednich zpisów przedmiotowych i ich wykorzystni. Litertur 1. Prc zbiorow: Foresight OGWK Priorytetowe i innowcyjne technologie zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego Etp II, Wrszw Górlczyk S., Bic I.: Kruszyw z surowców odpdowych powstjących w górnictwie węgl kmiennego. Prce nukowe Instytutu Górnictw Politechniki Wrocłwskiej Górnictwo i geologi XIII Nr 130/37, Wrocłw Bic I, Górlczyk S.: Foresight w zkresie priorytetowych i innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego. Monogrfi Pliwo Bezpieczeństwo Środowisko, ITG KOMAG, Gliwice Górlczyk S. Bic I.: Odpdy z górnictw węgl kmiennego i możliwości ich gospodrczego wykorzystni, Polityk Energetyczn Tom 12 Zeszyty 2/2, Lutyński A.: Mechniczn przeróbk węgl kmiennego w perspektywie roku Gospodrk Surowcmi Minerlnymi. Wydwnictwo IGSMiE PAN. Tom 24. Zeszyt ½. Krków 2008, s Lutyński A.: Rozwój technologiczny przeróbki mechnicznej węgl w perspektywie roku Zeszyty nukowe Pol. Śląskiej. Seri: Górnictwo z. 284, Gliwice 2008, s Lutyński A., Blschke W.: Aktulne kierunki zgospodrowni odpdów przeróbczych węgl kmiennego. Prz. Gór. Nr 10/2009, s Scenriusze rozwoju technologicznego przemysłu wydobywczego węgl kmiennego. Prc zbiorow pod redkcją Mrin Turk. Główny Instytut Górnictw, Ktowice Ochron środowisk 2009, Główny Urząd Sttystyczny, Wrszw Kozioł W., Piotrowski Z.: Aktulne kierunki zgospodrowni odpdów z udostępnini węgl kmiennego. Prz. Gór. 10/2009.

14 14 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD: : : : Ocen innowcyjności technologii zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego metod Delphi dr inż. Ireneusz Bic* ) dr Bet Witkowsk-Kit* ) prof. dr hb. inż. Aleksnder Lutyński** ) prof. dr hb. inż. Wiesłw prof. dr hb. inż. Wiesłw dr inż. Zbigniew Piotrowski*** ) Blschke** ) Kozioł*** ) Treść: W refercie przedstwiono wyniki prc ekspertów dokonujących oceny innowcyjności wytypownych technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego metodą Delphi. W metodzie tej ocenie poddno cele strtegiczne i szczegółowe w zkresie zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego, zgdnieni technologiczne w spekcie sformułownych kryteriów ntury społecznej, techniczno-technologicznej, ekonomicznej i polityczno-prwnej orz kierunki prc nukowo bdwczych dotyczących zgospodrowni tego rodzju odpdów. Słow kluczowe: odpdy wydobywcze z górnictw węgl kmiennego, metod Delphi * ) Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego Oddził Zmiejscowy w Ktowicch, Centrum Gospodrki Odpdmi i Zrządzni Środowiskowego Ktowice. ** ) Politechnik Śląsk, Wydził Górnictw i Geologii, Gliwice. *** ) Akdemi Górniczo-Hutnicz, Wydził Górnictw i Geoinżynierii. Artykuł opiniowł dr hb. inż. Brbr Tor, prof. AGH.

15 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY Wprowdzenie Głównym celem projektu pn.: Foresight w zkresie priorytetowych i innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego (Foresight OGWK) jest identyfikcj wiodących technologii zgospodrowni odpdów górniczych o znczeniu strtegicznym, których rozwój w nstępnych 20 ltch będzie priorytetowy dl Polski, tkże oprcownie scenriuszy ich rozwoju przez zstosownie usystemtyzownej metodyki bdwczej [1]. Czwrty etp relizcji projektu Foresight OGWK stnowił jego rdzeń i dotyczył przeprowdzeni bdń przy zstosowniu różnych metodologii pod kątem oceny innowcyjności technologii zgospodrowywni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego orz wpływu wybrnych czynników n ich rozwój [5]. Jedną ze stosownych w tym celu metod bdwczych był metod Delphi. Metod t opier się n bdniu strukturlnym z wykorzystniem doświdczeni i wiedzy uczestników bdni, którzy są ekspertmi w dnych dziedzinch. Metod Delphi jest ściśle zorgnizownym procesem komunikcji grupowej n temt, n który dostępn wiedz jest niepełn. Istotnymi cechmi bdni Delphi jest kżdorzowe dostrcznie wyników bdń z etpu poprzedzjącego orz nonimowość respondentów. Stndrdowo metodę Delphi możn określić w nstępujący sposób: Jest to bdnie, które jest kierowne przez grupę monitorującą i obejmuje kilk etpów nkietyzcji wybrnej grupy ekspertów, którzy są nonimowi i którego celem jest wyprcownie subiektywnego i intuicyjnego konsensusu. Po kżdym etpie bdni, dostrczn jest informcj n temt grupowej opinii uzyskn n podstwie mediny i kwntylu pojedynczej prognozy orz w mirę możliwości przedstwine są rgumenty i kontrrgumenty dl skrjnych opinii [2, 3, 6]. W przedmiotowym projekcie metod Delphi poległ n przeprowdzeniu trzykrotnej nkietyzcji, w tki sposób, że wyniki poprzedzjącego etpu bdni stnowiły źródło i podstwę do przeprowdzeni kolejnego etpu. W ten sposób n odpowiedzi ekspertów udzielone w etpie drugim i trzecim etpie miły wpływ poprzednie opinie ekspertów. W przeprowdzonych w ten sposób bdnich nkietowych uczestniczyło łącznie 170 ekspertów reprezentujących sektor wybobywczy, sektor dministrcji smorządowej orz sektor nukowy [5]. 2. Zkres nkiety DELPHI W projekcie Foresight OGWK nkiet skłdł się z trzech segmentów temtycznych: Część I Określenie podstwowych celów strtegicznych i cząstkowych w zkresie zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego, Część II Ocen zgdnień technologicznych wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego z podziłem n nstępujące kierunki: I Budownictwo hydrotechniczne, ziemne, rekultywcj terenów, II Roboty likwidcyjne w koplnich węgl kmiennego, III Podsdznie wyrobisk eksplotcyjnych, IV Kruszyw, cermik, V Odzysk substncji węglowej. Część III Ocen kierunków prc nukowo-bdwczych dotyczących zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego z uwzględnieniem: Hierrchii wżności kierunków prc nukowo-bdwczych umożliwijących postęp w zkresie rozwoju technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego i osiągnięcie wytypownych priorytetów strtegicznych i technologicznych orz przewidywny okres ich relizcji. Hierrchii wżności obszrów instytucjonlnych nie związnych z wytwrzniem i przetwórstwem odpdów z górnictw kmiennego, w których powinny koncentrowć się dziłni Pństw umożliwijące osiągnięcie wytypownych celów strtegicznych i technologicznych [5]. 3. Anliz wyników bdń W rmch I segmentu temtycznego eksperci dokonli njpierw oceny hierrchii wżności zdefiniownych celów strtegicznych w zkresie zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego orz szns i zgrożeń związnych z możliwością ich relizcji [4]. Spośród trzech zdefiniownych celów strtegicznych njwyższą ocenę uzyskł cel nr 2 Pełne wykorzystnie odpdów wytwrznych obecnie i w okresch wcześniejszych przez górnictwo węgl kmiennego. Ntomist jko drugi w hierrchii wżności eksperci uznli cel nr 3 Identyfikcj nowych obszrów zstosowń surowców odpdowych i produktów wytworzonych n bzie odpdów z górnictw węgl kmiennego. W rmch celu strtegicznego nr 2 jko główne sznse związne z możliwością jego relizcji eksperci uznli: uwrunkowni prwne preferujące wykorzystnie surowców odpdowych, wzrost cen nturlnych surowców odpdowych, uwrunkowni fisklne preferujące wykorzystnie surowców odpdowych ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: wysokie koszty przetwrzni surowców odpdowych, skomplikowne procedury pozyskni środków finnsowych, trudności w utrzymniu stłości prmetrów jkościowych surowców odpdowych. Z kolei w rmch celu strtegicznego nr 3 jko główne sznse związne z możliwością jego relizcji eksperci uznli: konieczność osiągnięci stndrdów ekologicznych zwrtych w krjowych i n poziomie UE uwrunkownich prwnych, wzrost cen nturlnych surowców odpdowych, modę n efektywne wykorzystnie odpdów, ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: wysokie koszty przetwrzni surowców odpdowych, konieczność rozbudowy istniejącej infrstruktury, zmienijące się wrunki górniczo-geologiczne tym smym włściwości odpdów. Nstępnie eksperci dokonli oceny hierrchii wżności zdefiniownych celów cząstkowych w zkresie zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego orz szns i zgrożeń związnych z możliwością ich relizcji. Spośród ośmiu zdefiniownych celów cząstkowych njwyższą ocenę uzyskł cel nr 2 Stworzenie mechnizmów prwnych i finnsowych motywujących rozwój i wdrżnie innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego. Ntomist jko drugi w hierrchii wżności eksperci uznli cel nr 1 Ogrniczenie negtywnego oddziływni odpdów z górnictw węgl kmiennego n środowisko.

16 16 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 W rmch celu cząstkowego 2 jko główne sznse związne z możliwością jego relizcji eksperci uznli: konieczność osiągnięci stndrdów ekologicznych zwrtych w krjowych i n poziomie UE uwrunkownich prwnych, uwrunkowni fisklne preferujące wykorzystnie surowców odpdowych. ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: ciągłe zminy uregulowń prwnych, brk środków włsnych przedsiębiorstw n inwestycje. Z kolei w rmch celu cząstkowego nr 1 jko główne sznse związne z możliwością jego relizcji eksperci uznli: konieczność osiągnięci stndrdów ekologicznych zwrtych w krjowych i n poziomie UE uwrunkownich prwnych, potrzeby górnictw węgl kmiennego w zkresie wykorzystni odpdów w technologich górniczych, ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: konieczność budowy dodtkowej infrstruktury mogącej zncząco oddziływć n środowisko, niechęć do płceni z bdni specjlistyczne identyfikujące oddziływnie. W rmch II segmentu temtycznego eksperci dokonli njpierw oceny wpływu kryteriów społecznych, techniczno- -technologicznych, ekonomicznych i polityczno-prwnych n innowcyjność zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego wrz z hierrchią ich wżności. Oceny te zostły przeprowdzone dl wszystkich wyszczególnionych kierunków gospodrczego wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego. Nstępnie eksperci dokonli oceny stopni istotności czynników określjących poszczególne kryteri orz stopni więzi pomiędzy wytypownymi innowcyjnymi technologimi, kryterimi w określonych kierunkch gospodrczego wykorzystni. Osttnim etpem w rmch tego segmentu był ocen szns i zgrożeń rozwoju technologicznego w poszczególnych kierunkch gospodrczego wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego. [4] Ocenijąc hierrchię wżności kryteriów mjących wpływ n innowcyjność technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego eksperci uznli, że niezleżnie od kierunków gospodrczego wykorzystni przedmiotowych odpdów, njistotniejszą rolę odgrywją kryteri ekonomiczne i kryteri techniczno-technologiczne. Dl kryterium ekonomicznego z czynniki njbrdziej istotne uznno: koszty wdrożeni i eksplotcji instlcji do przetwrzni odpdów wydobywczych, koszty produkcji nowych produktów, instrumenty finnsowe preferujące wykorzystnie surowców odpdowych (podtki, opłty środowiskowe i in.). Ntomist dl kryterium techniczno-technologicznego z czynniki njbrdziej istotne uznno: dostępność odpdów o wymgnych włściwościch jkościowych, łtwość wdrożeni, energochłonność i mteriłochłonność. W rmch kierunku gospodrczego wykorzystni Budownictwo hydrotechniczne, ziemne, rekultywcj terenów, jko główne sznse związne z możliwością rozwoju technologii w tym obszrze, eksperci uznli: niskie koszty produkcji, dostępność odpdów, minimlizownie skutków eksplotcji n powierzchni obszru górniczego, wysoki stopień wykorzystni odpdów; ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: brk środków finnsowych n inwestycje, ciągłe zminy uregulowń prwnych i środowiskowych, brk systemu motywującego wdrżnie innowcyjnych technologii. W rmch kierunku gospodrczego wykorzystni Roboty likwidcyjne w koplnich węgl kmiennego, jko główne sznse związne z możliwością rozwoju technologii w tym obszrze, eksperci uznli: minimlizownie skutków eksplotcji n powierzchni obszru górniczego, dostępność odpdów, wysoki stopień wykorzystni odpdów, niskie koszty produkcji; ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: brk środków finnsowych n inwestycje, brk systemu motywującego wdrżnie innowcyjnych technologii, ciągłe zminy uregulowń prwnych i środowiskowych. W rmch kierunku gospodrczego wykorzystni Podsdznie wyrobisk eksplotcyjnych, jko główne sznse związne z możliwością rozwoju technologii w tym obszrze, eksperci uznli: minimlizownie skutków eksplotcji n powierzchni obszru górniczego, dostępność odpdów, wysoki stopień wykorzystni odpdów; ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: brk środków finnsowych n inwestycje, konieczność budowy dodtkowej infrstruktury, wysoki koszt wdrożeni i eksplotcji. W rmch kierunku gospodrczego wykorzystni Kruszyw, cermik, jko główne sznse związne z możliwością rozwoju technologii w tym obszrze, eksperci uznli: dostępność odpdów, zpotrzebownie odbiorców, wysoki stopień wykorzystni odpdów; ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: wysoki koszt wdrożeni i eksplotcji, konieczność budowy dodtkowej infrstruktury, wysokie wymgni odbiorców. W rmch kierunku gospodrczego wykorzystni Odzysk substncji węglowej, jko główne sznse związne z możliwością rozwoju technologii w tym obszrze, eksperci uznli: dostępność odpdów, niskie koszty produkcji, wysoki stopień wykorzystni odpdów; ntomist do głównych zgrożeń zliczyli: brk środków finnsowych n inwestycje, brk systemu motywującego wdrżnie innowcyjnych technologii, ciągłe zminy uregulowń prwnych i środowiskowych. W rmch III segmentu temtycznego eksperci dokonli njpierw oceny hierrchii wżności kierunków prc nukowo-bdwczych umożliwijących postęp w zkresie rozwoju technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego i osiągnięcie wytypownych priorytetów strtegicznych, nstępnie określili hierrchię wżności obszrów instytucjonlnych nie związnych z wytwrzniem i przetwórstwem odpdów z górnictw kmiennego [4]. Spośród trzynstu zidentyfikownych kierunków prc nukowo-bdwczych njwyższą ocenę uzyskły projekty związne z: Poszukiwniem nowych kierunków zstosowń odpdów z górnictw węgl kmiennego. Oprcowniem nowych innowcyjnych technologii wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego.

17 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY 17 Oprcowniem wytycznych technicznych dl prc rekultywcyjnych z wykorzystniem odpdów z górnictw węgl kmiennego. Metodmi bdń jkościowych odpdów z górnictw węgl kmiennego. Oceną efektywności ekonomicznej technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego. Oprcowniem kompleksowej bzy dnych o zdeponownych w okresch wcześniejszych odpdch z górnictw węgl kmiennego. Ntomist, jeżeli chodzi o hierrchię wżności obszrów instytucjonlnych nie związnych z wytwrzniem i przetwórstwem odpdów z górnictw kmiennego, eksperci uznli z njwżniejsze stworzenie wrunków prwnych i instytucjonlnych umożliwijących rozwój technologiczny brnży wydobywczej i przetwórczej orz instrumentrium finnsowego wspierjącego inicjtywy technologiczne w zkresie zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego. 4. Wnioski Przeprowdzon z zstosowniem metody Delphi ocen innowcyjności technologii zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego odzwierciedl hierrchizcję postępowni z odpdmi, wynikjącą z zpisów zwrtych w ustwie o odpdch wydobywczych, tzn. zpobiegnie, minimlizcję i gospodrcze wykorzystnie odpdów wydobywczych. Jko priorytetowy cel strtegiczny eksperci wskzli Pełne wykorzystnie odpdów wytwrznych obecnie i w okresch wcześniejszych przez górnictwo węgl kmiennego podkreśljąc, że możliwość jego relizcji uzleżnion jest od stworzeni odpowiednich mechnizmów prwnych i fisklnych preferujących wykorzystnie surowców odpdowych. Ocenijąc hierrchię wżności kryteriów mjących wpływ n innowcyjność technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego eksperci uznli, że niezleżnie od kierunków gospodrczego wykorzystni przedmiotowych odpdów, njistotniejszą rolę odgrywją kryterium ekonomiczne i kryterium techniczno-technologiczne. Dl kryterium ekonomicznego z czynniki njbrdziej istotne uznno koszty wdrożeni i eksplotcji instlcji do przetwrzni odpdów wydobywczych, ntomist dl kryterium techniczno-technologicznego dostępność odpdów o wymgnych włściwościch jkościowych. Według ekspertów sznse rozwoju technologicznego w poszczególnych kierunkch gospodrczego wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego wynikją głównie z dostępności przedmiotowych odpdów i konieczności minimlizcji skutków eksplotcji n powierzchni obszru górniczego, zś zgrożeni wynikją z konieczności budowy dodtkowej infrstruktury i brkiem środków finnsowych. Eksperci stwierdzili również, że występuje piln konieczność podjęci prc nukowo-bdwczych nd oprcowniem nowych innowcyjnych technologii wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego orz oprcownie wytycznych technicznych dl prc rekultywcyjnych z wykorzystniem tych odpdów. Resumując, nleży stwierdzić, że występuje piln konieczność oprcowni kompleksowego progrmu zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego orz stworzeni wrunków prwnych i instytucjonlnych umożliwijących rozwój technologiczny brnży wydobywczej i przetwórczej orz instrumentrium finnsowego wspierjącego inicjtywy technologiczne w zkresie zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego. Litertur 1. Bic I., Górlczyk S.: Foresight w zkresie priorytetowych i innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego Monogrfi Pliwo Bezpieczeństwo Środowisko, ITG KOMAG, Gliwice Berkhout F., Hertin J.: 2002: Foresight Futures Scenrios: Developing nd Applying Prticiptive Strtegic Plnning Tool, GMI newsletter, Cotes J. F., Mhffie J. B., Hines, A.: Scenrios of US nd Globl Society reshped by Science nd Technology, Greensborough, Okhill Press, Kudełko M., Kmiński J., Kszyński P.: Foresight OGWK Metod Delphi rport z przeprowdzonej nkietyzcji, Instytut Gospodrki Surowcmi Minerlnymi i Energią PAN Krków, Krków Prc zbiorow: Foresight OGWK Priorytetowe i innowcyjne technologie zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego Etp IV, Wrszw Rotmn J.: Cloudy Crystl Blls: An Assessment of Recent Europen nd Globl Scenrio Studies nd Models. Experts Corner Report: Prospects nd Scenrios (Copenhgen: Europen Environment Agency), 2000.

18 18 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 UKD: : : : Ocen wpływu wybrnych czynników n rozwój innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego metod krzyżowej nlizy wpływów prof. dr hb. inż. Aleksnder Lutyński* ) prof. dr hb. inż. Wiesłw Blschke* ) dr inż. Ireneusz Bic** ) dr Bet Witkowsk-Kit** ) prof. dr hb. inż. Wiesłw Kozioł*** ) dr inż. Zbigniew Piotrowski*** ) Treść: W rtykule przedstwiono wyniki krzyżowej nlizy wpływu wybrnych czynników n rozwój innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów z górnictw węgl kmiennego. Procedur krzyżowej nlizy wpływów zostł wsprt oprogrmowniem MICMAC, co pozwoliło n wyłonienie zbiorów czynników o njwiększej sile zwrotnych oddziływń. Łącznie nlizowno sześć zestwów mcierzy, w tym pięć mcierzy z grup technologicznych i jedn mcierz horyzontln reprezentując czynniki celów strtegicznych. Słow kluczowe: odpdy wydobywcze z górnictw węgl kmiennego, metod krzyżowej nlizy wpływów * ) Politechnik Śląsk, Wydził Górnictw i Geologii Gliwice. ** ) Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego Oddził Zmiejscowy w Ktowicch CENTRUM GOSPODARKI ODPADAMI i ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO, Ktowice. *** ) Akdemi Górniczo-Hutnicz, Wydził Górnictw i Geoinżynierii. Artykuł opiniowł dr hb. inż. Brbr Tor, prof. AGH.

19 Nr 5 PRZEGLĄD GÓRNICZY Wprowdzenie Zgdnieni związne z temtyką surowcową, szczególnie surowców energetycznych, znjdują swoje odzwierciedlenie w wielu projektch typu foresight o zsięgu zrówno globlnym, jk i loklnym czy krjowym. Zgdnieni tm prezentowne, w pewnych tylko wąskich frgmentch, poruszły temtykę odpdów i to głównie z procesów termicznego przetwrzni surowców energetycznych. Podstwowym celem projektów foresight jest przede wszystkim efektywne ksztłtownie przyszłości. Innymi, niezwykle wżnymi, efektmi tego projektu są: informownie środowisk opiniotwórczych o problemch identyfikownych w obszrze temtycznym foresightu, kreownie społecznej dyskusji n temty będące przedmiotem nliz i rozwżń projektu orz efektywne wykorzystnie potencjłu intelektulnego nlizownego obszru. Niezwykle wżn dl istoty foresightu jest kwesti współdziłni różnych podmiotów. Tego typu projekty wymuszją dleko posuniętą koopercję między osobmi i plcówkmi często dotąd nie mjącymi ze sobą wspólnych relcji. Osttecznym zdniem foresightów jest dostrczenie grupom decyzyjnym wiedzy z określonego obszru temtycznego. W związku z powyższym, njczęściej projekty foresight są relizowne n zmówienie ośrodków decyzyjnych. Wyprcown w rmch foresightu wizj przyszłości m tylko wtedy sznsę relizcji, gdy jest (chociżby częściowo) reln. Z tego względu powiąznie różnych podmiotów funkcjonujących w kręgu zinteresowni projektu zncznie ułtwi jego późniejszą relizcję. Wśród beneficjentów projektów foresight jko njwżniejsze wymienić trzeb instytucje rządowe (ministerstw orz inne urzędy centrlne). Kolejnym co do wielkości użytkownikiem foresightu są: dministrcj smorządow, sfer bdwczo-rozwojow (reserche community), przedsiębiorcy orz wszelkiego rodzju ich związki. Informcje dostrczne ośrodkom decyzyjnym powinny być przede wszystkim informcjmi o chrkterze podstwowym. Powiąznie foresightu z podmiotmi kreującymi politykę jest kwestią niezwykle istotną. W 2007 roku wytworzono w Polsce 124,4 mln t odpdów. Duży udził, bo 34,4 mln t, więc 26,6, stnowiły odpdy minerlne powstjące przy wydobyciu i przetwrzniu węgl. Pomimo zncznego gospodrczego wykorzystni opisywnych odpdów, njczęściej w różnego typu prcch rekultywcyjnych n obszrch objętych eksplotcją górnicz, ich ilość deponown n skłdowiskch stle wzrst i w 2007 roku (dne GUS) osiągnęł pond 0,5 mld t [4]. Wydje się więc w świetle przedstwionych dnych, że problemtyk efektywnego i szerokiego wykorzystni odpdów z produkcji węgl kmiennego jest niezwykle ktuln. Pewne pozytywne trendy zobserwowć możn osttnio również w podejściu spółek węglowych, co wynik z obowiązującej już Ustwy o odpdch wydobywczych (Dz.U. z 2008r. Nr 138, poz. 865) [3], [5]. Ustw zobowiązuje bowiem wytwórców odpdów do ich utylizcji i zgospodrowni w instlcjch przemysłowych, wykluczjąc niektóre dotychczs stosowne metody zgospodrowni, np. poprzez skłdownie. Przedstwion sytucj legł u podstw zgłoszeni projektu Foresight w zkresie priorytetowych i innowcyjnych technologii zgospodrowni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego. Koordyntorem projektu, którego relizcję przewidzino n lt , jest Instytut Mechnizcji Budownictw i Górnictw Sklnego w Wrszwie. Prtnermi projektu są Akdemi Górniczo- -Hutnicz i Politechnik Śląsk. W rmch wykonywnego projektu przewiduje się wiele bdń mjących n celu identyfikcję wiodących technologii zgospodrowni odpdów górniczych o znczeniu strtegicznym, których rozwój w nstępnych 20 ltch będzie priorytetowy dl Polski tkże oprcownie scenriuszy ich z określeniem czynników mjących istotny wpływ n ten rozwój [1]. Czwrty etp relizcji projektu Foresight OGWK stnowił jego rdzeń i dotyczył przeprowdzeni bdń przy zstosowniu różnych metodologii pod kątem oceny innowcyjności technologii zgospodrowywni odpdów pochodzących z górnictw węgl kmiennego orz wpływu wybrnych czynników n ich rozwój [6]. 2. Metod krzyżowej nlizy wpływów Jedną z metod bdwczych w krzyżowej nlizie wpływów był metod Anlizy Strukturlnej Wpływów. Anliz Strukturln Wpływów stnowi jedno z podstwowych nrzędzi nlitycznych stosownych podczs relizcji projektów typu foresight. Zwykle przeprowdz się ją n początkowych etpch relizcji projektu, lecz w zleżności od przyjętej metodyki relizcji projektu foresight może zostć również wykorzystn w kolejnych etpch prc. Metod służy do oceny wzjemnego oddziływni licznych grup różnorodnych czynników wywierjących wpływ n rozwój nlizownego systemu (np. rozwój technologii) w określonych rmch czsowych. Dzięki zbdniu istniejących związków pomiędzy zestwem pozornie niezwiąznych ze sobą zdrzeń i trendów, możn zwiększyć wewnętrzną spójność nlizownego systemu. Podobnie jk inne metody nlizy wpływów (Cross-Impct), służy on określeniu związków pomiędzy dnym zestwem zmiennych w celu wyodrębnieni czynników kluczowych. Anliz strukturln wpływów przeprowdzon zostł w trzech etpch, którymi były: 1. Inwentryzcj czynników mjących wpływ n rozwój nlizownego ukłdu (technologii) w określonych rmch czsowych. 2. Stwierdzenie występowni zleżności pomiędzy wytypownymi czynnikmi orz opis ilościowy występujących zleżności przy wykorzystniu mcierzy wpływów. 3. Identyfikcj czynników kluczowych dl ewolucji nlizownego ukłdu (technologii) w złożonych rmch czsowych. Inwentryzcj istotnych czynników Był to etp, który m decydujące znczenie w cłym procesie nlizy strukturlnej. Czynniki kluczowe stnowią zestw zdrzeń orz trendów i tendencji, pnujących w dnym systemie, które w njwiększym stopniu zdecydują o ewolucji systemu w złożonych rmch czsowych. Pkiet czynników istotnych wytypowli eksperci kluczowi foresightu. Stwierdzenie występowni zleżności tworzenie mcierzy wpływów Wytypowne czynniki stnowiły podstwę do oprcowni tzw. mcierzy wpływów. Wybrne czynniki umieszczone zostły w rzędch i kolumnch mcierzy (rys 1). Tk skonstruowną mcierz wypełnili eksperci kluczowi w miejscch przecięci się wiersz i kolumny odpowidjąc sobie n postwione pytni według nstępującego schemtu: 1. Czy czynnik A m bezpośredni wpływ n czynnik B? Jeśli nie stwierdzono bezpośredniego wpływu w odpowiedniej krtce wpisywne było W jkim stopniu czynnik A bezpośrednio wpływ n czynnik B?

20 20 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Rys. 1. Przykłd mcierzy wykorzystywnej w krzyżowej nlizie wpływów Stosowno nstępującą sklę określjącą wpływ: 1 słby wpływ 2 średni wpływ 3 silny wpływ Kiedy wrtości mcierzy wpływów zostną określone wprowdz się je do odpowiednich nrzędzi informtycznych, np. progrmu MICMAC. Identyfikcj czynników kluczowych (etp relizowny przez specjlistów [2]) Anliz mcierzy wpływów pozwl zklsyfikowć zdne czynniki (zmienne) do nstępujących grup: Czynniki Kluczowe jko te, które łączą w sobie siłę oddziływni z dużym stopniem zleżności, wskzując, które dziłni powinny być uznne z priorytetowe w procesie oprcowywni Plnów Strtegicznych. Czynniki Decydujące jko te, które wywierją brdzo silny wpływ n system i stąd mogą zchowywć się jko czynniki npędzjące i hmujące, le są one brdzo trudne do skontrolowni. Wiedz n ich temt jest niezwykle istotn w procesie obserwowni trendów długoterminowych w bdnich nd przyszłością. Cele i Rezultty ewolucj tych czynników będzie zleżeć od tego, jk rozwijć się będą pozostłe zmienne w systemie. Niektóre z nich mogą być użyte jko zmienne kontrolne w kwestionriuszu delfickim. Zmienne Regulujące i Nrzędzi Pomocnicze są umiejscowione blisko centrum mtrycy i mogą okzć się pomocne do osiągnięci celów strtegicznych, jednkże ich wpływ n cłość systemu nie jest decydujący. Zmienne Autonomiczne jko te, które wykzują njmniejszy wpływ n zminy zchodzące w systemie jko cłości. Kżd z określonych grup czynników m swoje ścisłe położenie n wykresie zleżność/wpływ (rys. 2). Dodtkow nliz wykresu pozwl wyciągnąć wnioski dotyczące stbilności i spójności nlizownego ukłdu. We wcześniej przeprowdzonych nlizch sprecyzowno w foresighcie trzy cele strtegiczne, którymi były: 1. Ochron złóż surowców minerlnych poprzez substytucję produktmi otrzymnymi z przetwrzni i recyklingu odpdów wydobywczych; 2. Pełne wykorzystnie odpdów wytwrznych obecnie i w okresch wcześniejszych przez górnictwo węgl kmiennego; 3. Identyfikcj nowych obszrów zstosowń surowców odpdowych i produktów wytworzonych n bzie odpdów z górnictw węgl kmiennego; orz pięć grup technologicznych wykorzystni odpdów z górnictw węgl kmiennego z podziłem n nstępujące kierunki: I Budownictwo hydrotechniczne, ziemne, rekultywcj terenów. II Roboty likwidcyjne w koplnich węgl kmiennego. III Podsdznie wyrobisk eksplotcyjnych. IV Kruszyw, cermik. V Odzysk substncji węglowej. Dl kżdego z celów strtegicznych wytypowne zostły czynniki istotne, mjące wpływ n jego relizcję. Dl poszczególnych celów były to: Rys. 2. Grupownie czynników kluczowych z pomocą nrzędzi MICMAC