INFORMACJA DLA ZESPOŁU TRÓJSTRONNEGO NA TEMAT KONCEPCJI PRYWATYZACJI SPÓŁEK SEKTORA WSCH W POLSCE

Transkrypt

1 INFORMACJA DLA ZESPOŁU TRÓJSTRONNEGO NA TEMAT KONCEPCJI PRYWATYZACJI SPÓŁEK SEKTORA WSCH W POLSCE Nafta Polska S.A. Warszawa, marzec 2009

2 Podsumowanie Uwarunkowania, metoda i cele Koncepcji Opracowanie Koncepcji prywatyzacji sektora WSCh zostało zainicjowane przez Ministra Skarbu Państwa i wynika wprost z traktowania przez Rząd RP przyspieszenia prywatyzacji, jako kluczowego instrumentu poprawy efektywności przemysłu oraz zbilansowania przychodów budŝetowych państwa. Czynnikiem decydującym o konieczności aktualizacji obowiązujących dokumentów strategicznych dla polskiej chemii, a w szczególności sektora WSCh, jest zaistnienie w ostatnich latach systemowych przemian w jego otoczeniu prawnym i biznesowym w następstwie wejścia Polski do UE oraz postępującej globalizacji wzmacniającej efekty integracji europejskiej. NaleŜy podkreślić, Ŝe pomimo fundamentalnego charakteru wspomnianych przemian, w polityce właścicielskiej prowadzonej przez Ministra Skarbu Państwa wobec sektora WSCh obowiązują nadal dokumenty opracowane przed akcesją Polski do UE. Prywatyzacja sektora WSCh traktowana jest w Koncepcji jako warunek konieczny utrzymania i wzrostu konkurencyjności polskich podmiotów sektora WSCh i w konsekwencji wzrostu ich wartości, osiągany poprzez poprawę efektywności realizowanych procesów technologicznych i biznesowych. W aspekcie merytorycznym Koncepcja jest wynikiem działań przeprowadzonych w następującej sekwencji: określenie specyfiki sektora WSCh w Polsce w wymiarze makroekonomicznym (perspektywa całej gospodarki), analiza podmiotów WSCh i ich konkurentów w aspekcie wyników finansowych, profili surowcowych i produktowych, istniejących i moŝliwych synergii, realizowanych strategii, opis rynku produktowego i surowcowego w wymiarze lokalnym i globalnym oraz określenie pozycji zajmowanej na nim przez podmioty WSCh oraz potencjalnych inwestorów, określenie kluczowych wyzwań stojących przed sektorem WSCh i jego spółkami, określenie moŝliwych scenariuszy prywatyzacyjnych i kryteriów ich oceny, uwzględniające istniejące doświadczenia związane ze scenariuszami realizowanymi w Polsce oraz regionie Europy Środkowej i Wschodniej, rekomendacja optymalnych scenariuszy prywatyzacyjnych. Rekomendacja scenariuszy prywatyzacyjnych dokonana została jako rezultat analiz porównania moŝliwych wariantów z wymienionymi poniŝej celami postawionymi przed procesem prywatyzacji, wśród których kluczowe znaczenie posiada: maksymalizacja wpływu dochodów prywatyzacyjnych do budŝetu państwa, optymalizacja harmonogramu działań prywatyzacyjnych, a więc wyborem najkorzystniejszego momentu dla poszczególnych działań i określeniu ich wzajemnej korelacji. Oprócz wskazanego powyŝej celu nadrzędnego, oceniano moŝliwość realizacji celów związanych z poprawą kondycji ekonomicznej sektora i realizacją polityk horyzontalnych, a w szczególności: wykorzystanie synergii produktowych i surowcowych dla wzrostu wartości aktywów w sektorze, wykorzystanie synergii surowcowych dla minimalizacji ryzyk związanych z dostawami gazu ziemnego, wzrost konkurencyjności podmiotów WSCh, wsparcie konkurencyjności regionów poprzez silną pozycję lokalnie działających podmiotów WSCh. 2

3 Przeprowadzona analiza uwarunkowań ekonomicznych i rynkowych sektora WSCh pokazuje krytyczne znaczenie dostępności wysoko przetworzonych chemikaliów dla rozwoju całej gospodarki oraz istniejący w tym względzie rosnący dystans dzielący polskie spółki od średniej europejskiej i światowej. Na tle swoich globalnych konkurentów spółki WSCh koncentrują się w znacznym stopniu na towarach nisko przetworzonych (nieorganika, nawozy), o niskiej wartości dodanej w porównaniu z innymi branŝami. PowaŜnym problemem jest silna zaleŝność polskiego sektora WSCh od ceny i ciągłości dostaw gazu ziemnego. Wyzwania wobec sektora WSCh Diagnoza rynków i ich otoczenia oraz profili i kondycji spółek WSCh, pozwoliła na zdefiniowanie kluczowych wyzwań stojących przed sektorem, jako przesłanek dla projektowania scenariuszy prywatyzacji. Jako przesłanki/wymagania o kluczowym znaczeniu dla ostatecznego kształtu Koncepcji i zawartych w niej rekomendacji wyodrębnione zostały: stan aktywów związany z koniecznością powaŝnych nakładów na inwestycje odtworzeniowe. ZwaŜywszy na wysoką kapitałochłonność WSCh, przy jednoczesnym długim czasie zwrotu z inwestycji, potrzeby w tym zakresie przekraczają w większości przypadków moŝliwości finansowe spółek; postęp w zakresie produktów związany z koniecznością podniesienia rentowności branŝy i jej wejściu na rynek produktów wysoko przetworzonych. Rozwój w tym kierunku wymaga zarówno dostępu do kosztownych technologii jak i bufora czasowego, związanego z długim czasem wdraŝania innowacji technologicznych w sektorze WSCh; presja kosztowa surowce związana z silnym uzaleŝnieniem od cen surowców głównie gazu ziemnego (oraz benzenu/fenolu). Sytuacja taka, przy stale rosnących cenach paliw, wyzwala konieczność wdroŝenia mechanizmów redukcji ryzyk w tym zakresie; konkurencja ze strony Rosji związana z rozwijaniem przez państwa posiadające własne złoŝa gazu, rodzimych łańcuchów wartości uruchamiane wytwórnie produktów bazujące na tym surowcu; wymogi ekologiczne związane z obligatoryjnymi, kosztownymi regulacjami UE wymuszającymi inwestycje w modernizacje ciągów technologicznych oraz wdraŝanie i certyfikowanie procedur zarządzania jakością i produkcją; presja kosztowa związana z wzrostem w ostatnim okresie przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce w tempie blisko 10% rocznie. 3

4 Spis treści Podsumowanie... 2 Uwarunkowania, metoda i cele Koncepcji... 2 Wyzwania wobec sektora WSCh... 3 I. Koncepcji prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce Przesłanki i uwarunkowania Koncepcji prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce Geneza Koncepcji prywatyzacji sektora WSCh w Polsce Przesłanki opracowania Koncepcji przez Naftę Polską Zakres i metodologia Koncepcji Cele prywatyzacji spółek WSCh Zakres dokumentu uczestnicy prywatyzacji Podmioty objęte analizą Porównanie podmiotów WSCh Inne podmioty branŝowe obecne na rynku Dostawcy surowców Opis rynku i pozycji konkurencyjnej podmiotów WSCh Ogólny opis powiązań technologicznych sektora chemicznego w Polsce Pozycjonowanie polskiego sektora WSCh w łańcuchu tworzenia wartości Potencjał polskiego przemysłu chemicznego Wyzwania stojące przed sektorem Doświadczenia prywatyzacji branŝy chemicznej w Polsce i Europie Doświadczenia w zakresie prywatyzacji sektora WSCh w Polsce i Europie Środkowo- Wschodniej II. Aktualizacja koncepcji Aktualizacja Koncepcji prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce Opcje prywatyzacji i ich ocena Opcje prywatyzacyjne Ocena opcji prywatyzacji Rekomendowane opcje prywatyzacji Grupa I: Ciech, ZA Tarnów i ZA Kędzierzyn Grupa II: ZA Puławy i ZCh Police Pozytywne aspekty rekomendowanych opcji prywatyzacji Wstępny harmonogram działań ramy czasowe realizacji Koncepcji III. BieŜące działania podejmowane przez Naftę Polską S.A. w przedmiocie realizacji harmonogramu sprzedaŝy akcji spółek ZA Kędzierzyn, ZA Tarnów i Ciech

5 Skróty nazw przedsiębiorstw, instytucji i dokumentów Skróty nazw chemikaliów i produktów sektora WSCh Terminy branŝowe, prawne i finansowe Główne źródła danych Spis tabel Spis wykresów

6 I. Koncepcji prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce przyjęta uchwałą Zarządu Nafty Polskiej nr 1/23/2008 z dnia r. 6

7 1 Przesłanki i uwarunkowania Koncepcji prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce Nafta Polska, działając zgodnie z zaleceniem Ministra Skarbu Państwa, wyraŝonym w uchwale Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Nafty Polskiej z dnia 14 lutego 2008 r., przygotowała Koncepcję prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce ( Koncepcja ) obejmującą spółki, których akcje posiada Skarb Państwa lub państwowe osoby prawne, wraz ze stosownymi rekomendacjami. 1.1 Geneza Koncepcji prywatyzacji sektora WSCh w Polsce Ramy i kierunki polityki gospodarczej i nadzoru właścicielskiego w sektorze WSCh określone zostały w latach w następujących dokumentach: Strategii dla przemysłu chemicznego w Polsce do 2010 r. (przyjętej przez Radę Ministrów w dniu 4 czerwca 2002 r.), Strategii restrukturyzacji i prywatyzacji sektora WSCh, będącej uszczegółowieniem ww. dokumentu (przyjętej przez Radę Ministrów w dniu 12 listopada 2003 r.), Rekomendacji ścieŝki realizacji Strategii restrukturyzacji i prywatyzacji sektora WSCh (przyjętej przez Radę Ministrów w dniu 9 listopada 2004 r.). Opracowanie dokumentu Koncepcja prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce wynika z konieczności aktualizacji obowiązujących dokumentów strategicznych dla tego sektora i zostało zlecone spółce Nafta Polska przez Ministra Skarbu Państwa. Konieczność aktualizacji koncepcji strategicznych w sektorze WSCh wynika z następujących przyczyn: zmian w otoczeniu prawnym i biznesowym związanych ze zmianą uwarunkowań politycznych i ekonomicznych w skali makro w następstwie wejścia Polski do UE, globalizacji działalności biznesowej wzmacniającej ww. efekty integracji europejskiej, silnego wzrostu cen kluczowych surowców sektora WSCh jakim są gaz ziemny i ropa naftowa, traktowania przez Rząd RP przyspieszenia prywatyzacji jako kluczowego instrumentu poprawy efektywności przemysłu oraz zbilansowania przychodów budŝetowych państwa. Opracowana Koncepcja uwzględnia zjawiska składające się na wymienione powyŝej zmiany uwarunkowań, w tym przede wszystkim: otwarcie rynków surowcowych i produktowych oraz związane z tym nowe szanse i zagroŝenia dla polskich przedsiębiorstw, bariery i ryzyka związane z ograniczeniami dotyczącymi pomocy publicznej i nowymi normami środowiskowymi, szanse wynikające z dostępu do funduszy strukturalnych UE oraz udziału w projektach międzynarodowych, globalny wymiar konkurencji powodujący, Ŝe realnymi konkurentami polskich zakładów są przedsiębiorstwa zlokalizowane w innych krajach i regionach. Warunkiem koniecznym utrzymania i wzrostu konkurencyjności polskich podmiotów sektora WSCh i w konsekwencji wzrostu ich wartości jest poprawa efektywności realizowanych procesów technologicznych i biznesowych. Usprawnienia te wymagają zarówno znaczących inwestycji, w tym głównie inwestycji modernizacyjnych oraz zmian w modelu zarządzania spółkami idących w kierunku transparentności procesów biznesowych i większej elastyczności decyzyjnej. Opracowana Koncepcja prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce rekomenduje optymalne modele zmian własnościowych, definiowane przy uwzględnieniu celów i załoŝeń przedstawionych w dalszej części niniejszego dokumentu. 7

8 1.2 Przesłanki opracowania Koncepcji przez Naftę Polską Proces restrukturyzacji i prywatyzacji sektora WSCh realizowany był dotychczas przez Naftę Polską. Poszczególne zadania spółki określały strategiczne dokumenty rządowe, o jakich mowa w pkt NiezaleŜnie od przesłanek o charakterze własnościowym, naleŝy podkreślić istotne przesłanki merytoryczne uzasadniające opracowanie Koncepcji przez Naftę Polską. W szczególności spółka posiada know-how w zakresie prowadzenia procesów prywatyzacyjnych, a w tym działań uwzględniających element konsolidacji, zarówno poprzez oferty publiczne jak i w transakcjach z inwestorami branŝowymi. W konsekwencji moŝliwe jest znaczące wsparcie Ministerstwa Skarbu Państwa w realizacji polityki prywatyzacyjnej rządu. 1.3 Zakres i metodologia Koncepcji Dokument został opracowany przez Naftę Polską, przy wykorzystaniu informacji i opinii uzyskanych od konsultantów i ekspertów zewnętrznych, specjalizujących się w branŝy chemicznej Model pracy nad dokumentem Koncepcja jest wynikiem działań prowadzonych w następującej sekwencji: określenie specyfiki sektora WSCh w Polsce w wymiarze makroekonomicznym (perspektywa całej gospodarki), analiza podmiotów WSCh i ich konkurentów w aspekcie wyników finansowych, profili surowcowych i produktowych, istniejących i moŝliwych synergii, realizowanych strategii, opis rynku produktowego i surowcowego w wymiarze lokalnym i globalnym oraz określenie pozycji zajmowanej na nim przez podmioty WSCh oraz potencjalnych inwestorów, określenie kluczowych wyzwań stojących przed sektorem WSCh i jego spółkami, określenie moŝliwych scenariuszy prywatyzacyjnych i kryteriów ich oceny, uwzględniające istniejące doświadczenia związane ze scenariuszami realizowanymi w Polsce oraz w regionie Europy Środkowej i Wschodniej, rekomendacja optymalnych scenariuszy prywatyzacyjnych Specyfika sektora WSCh w Polsce Specyfika polskich podmiotów WSCh wynika ze stosowanych technologii, rodzajów produktów i rynków. Ze względu na konsekwencje biznesowe wymienić tutaj naleŝy: ciągły charakter procesów produkcyjnych, z którego wynika konieczność zapewnienia nieprzerwanych dostaw surowców i energii, liczne synergie technologiczne wytwarzane produkty są surowcami dla dalszego przetwarzania, relatywnie wysoki udział szczególnie w segmencie nawozowym kosztów surowców i energii w sumarycznych kosztach produkcji, silne, istotne w skali całego sektora, uzaleŝnienie od jednego podstawowego surowca jakim jest gaz ziemny, wysoki udział produktów niskoprzetworzonych o niskiej marŝy i wysokim ryzyku biznesowym w portfelu produktowym, cykliczność koniunktur na poszczególne grupy produktów cykle koniunkturalne trwają pomiędzy siedem a dziewięć lat, funkcjonowanie w relacji B2B, co oznacza, iŝ klientem są inne podmioty gospodarcze a nie klient indywidualny (uŝytkownik końcowy), 8

9 wysokie koszty środowiskowe związane m.in. z koniecznością uzyskania kosztownego pozwolenia zintegrowanego REACH czy limitami CO 2, wysoka kapitałochłonność przy jednoczesnym długim czasie zwrotu z inwestycji, długi czas wdraŝania innowacji technologicznych. Specyfika działalności prowadzonej przez podmioty WSCh, jak i struktura ich portfeli produktowych, rzutują na charakter obszarów, w obrębie których konkurują one na rynkach. Pierwszoplanowy jest obszar kosztowy konkurencji, ale rozpatrywanie go w izolacji od pozostałych charakterystyk nie oddaje realnej pozycji konkurencyjnej, jak i zdolności do jej utrzymania i wzrostu w długim okresie czasu. Struktura kosztów w sektorze WSCh oraz podobne źródła i ceny surowców płacone przez konkurujące ze sobą firmy przenoszą cięŝar walki konkurencyjnej w obszary innowacyjnych technologii, elastycznego zarządzania oraz budowania aliansów strategicznych pozwalających na kontrolę i wykorzystanie moŝliwie pełnego zakresu łańcucha wartości. Dla Koncepcji fundamentalne znaczenie mają perspektywy rozwoju rynków produktów dominujących w portfelach spółek WSCh, a więc przede wszystkim rynku nawozów azotowych, melaminy, kaprolaktamu i tworzyw sztucznych ZałoŜenia metodologiczne Jako załoŝenia metodologiczne Koncepcji wynikające z specyfiki sektora WSCh przyjęto: systemową perspektywę sektora WSCh, uwzględniającą zarówno synergie surowcowe i produktowe pomiędzy poszczególnymi podmiotami branŝy oraz pomiędzy nimi a potencjalnymi inwestorami, jak i relacje horyzontalne związane z działaniami w obszarach bezpieczeństwa energetycznego, innowacyjności i ochrony środowiska, konieczność zapewnienia elastyczności zarządzania procesem prywatyzacji w skali sektora, globalną perspektywę rynkową procesów biznesowych istotnych dla sektora WSCh, długoterminowy horyzont programowania pozwalający na uwzględnienie wpływu cykli koniunkturalnych Cel dokumentu Zawarty w dokumencie opis sektora i jego otoczenia, istniejących uwarunkowań oraz szans i zagroŝeń ma na celu zdefiniowanie i uzasadnienie optymalnego scenariusza prywatyzacji spółek WSCh, a w szczególności: wskazanie preferowanych form transakcji prywatyzacyjnych i ich horyzontu czasowego, ocenę zasadności ewentualnego przeprowadzenia działań konsolidacyjnych poprzedzających prywatyzację. 1.4 Cele prywatyzacji spółek WSCh Cele prywatyzacji spółek WSCh muszą być spójne z realizowaną przez Rząd RP koncepcją rozwoju kraju, ze szczególnym uwzględnieniem załoŝeń polityki prywatyzacyjnej. Kierunek tej polityki określony został w exposé Prezesa Rady Ministrów jako radykalne przyspieszenie prywatyzacji, tak by podnieść efektywność przedsiębiorstw, wzmocnić trend na wzrost inwestycji i zmniejszyć obciąŝenie państwa kosztami obsługi długu publicznego. Rozwinięcie tego załoŝenia dla przypadku Koncepcji pozwala na sformułowanie przedstawionych poniŝej celów strategicznych Maksymalizacja wpływu dochodów prywatyzacyjnych do budŝetu państwa ZwaŜywszy na kompleksowy charakter interakcji procesu prywatyzacji z jego otoczeniem, przyjęto załoŝenie, iŝ dochody budŝetowe generowane przez ten proces stanowią sumę wielu czynników, wśród których najistotniejsze znaczenie posiadają: 9

10 kwoty uzyskane ze sprzedaŝy/emisji akcji, wartość pakietów socjalnych stanowiących składnik transakcji z uwagi na ich kompensacyjny wpływ na wydatki z części budŝetu dedykowanej dla polityki społecznej, zmiana wielkości przychodów z PDOP i dywidendy związane z procesami restrukturyzacji organizacyjnej, majątkowej i produktowej towarzyszącymi prywatyzacji Optymalizacja harmonogramu procesów prywatyzacyjnych Optymalizacja harmonogramu procesów prywatyzacyjnych uzaleŝniona jest w szczególności od występowania cykli koniunkturalnych dla róŝnych grup produktowych i silnego uzaleŝnienia rentowności produkcji od cen nośników energii (głównie gazu ziemnego) Wykorzystanie synergii produktowych i surowcowych dla wzrostu wartości aktywów w sektorze BranŜa chemiczna charakteryzuje się duŝą ilością powiązań produktowych składających się na łańcuch wartości, przedstawionych w rozdziale 3. Koncepcji. Liczba posiadanych lub kontrolowanych ogniw łańcucha przekłada się z reguły na elastyczność w zarządzaniu ryzykiem biznesowym. Przedsiębiorstwo zyskuje moŝliwość przesuwania środka cięŝkości realizacji marŝy w zaleŝności od wahań koniunktur na poszczególne półprodukty i produkty Wykorzystanie synergii surowcowych dla minimalizacji ryzyk związanych z dostawami gazu ziemnego PowyŜszy cel wyodrębniony został z uwagi na krytyczne znaczenie ciągłości dostaw gazu ziemnego dla bilansu energetycznego kraju oraz bilansu surowcowego sektora WSCh Wzrost konkurencyjności podmiotów WSCh Cel ten koresponduje bezpośrednio z celem jako czynnik wzrostu wartości podmiotów WSCh. Jest on jednocześnie powiązany z celami wynikającymi z postulatu spójności polityki prywatyzacyjnej z koncepcją rozwoju kraju. Projektowane procesy prywatyzacyjne powinny uwzględniać moŝliwe skutki dla innych kluczowych obszarów zawartych w Strategii Rozwoju Kraju na lata Z tego względu Koncepcja uwzględnia w swoich rekomendacjach ocenę stopnia, w jakim analizowane scenariusze prywatyzacji wspierają realizację celów rozwoju regionalnego oraz horyzontalnej polityki przemysłowej. Dla obszaru polityki regionalnej: wsparcie konkurencyjności regionów poprzez silną pozycję podmiotów WSCh. Dla obszaru polityk horyzontalnych: realizacja programów ochrony środowiska, rozwój technologiczny sektora ukierunkowany na wzrost udziału produktów wysoko przetworzonych, zapewnienie ochrony własności intelektualnej. 10

11 2 Zakres dokumentu uczestnicy prywatyzacji Sektorem WSCh nazwany jest obszar produkcyjno-handlowy, wytwarzający produkty organiczne i nieorganiczne w procesach wielkotonaŝowych. W praktyce gospodarczej w Polsce przyjęto, Ŝe ten sektor obejmuje ok. 20 krajowych przedsiębiorstw chemicznych, w tym część petrochemiczną PKN Orlen. Produkcja WSCh stanowi ok. 23% ogólnej wartości produkcji przemysłu chemicznego. W polskim sektorze WSCh moŝna wyróŝnić następujące podsektory: organiczny, gdzie podstawowym surowcem wyjściowym jest ropa naftowa, przetwarzana na chemikalia bazowe (etylen, propylen, butadien, benzen, toluen, ksyleny) i dalej w kierunku na polimery masowe (PE, PP, PS, PCW), polimery konstrukcyjne i włókiennicze (PA, PU, PET), kauczuki i lateksy, polimery specjalistyczne (poliacetale, PTFE) i inne przemysłowe chemikalia organiczne; nieorganiczny, gdzie podstawowymi surowcami są: solanka, wapienie, rudy tytanu, a głównymi produktami: soda kalcynowana, wodorotlenek sodu, biel tytanowa i inne podstawowe chemikalia nieorganiczne; nawozowy, gdzie podstawowym surowcem jest gaz ziemny przetwarzany na amoniak, a głównymi produktami są nawozy mineralne. Pozostałymi znaczącymi surowcami dla sektora są fosforyty i apatyty, sole potasowe (do produkcji nawozów fosforowych i wieloskładnikowych) oraz siarka (kwas siarkowy, dwusiarczek węgla). Chemikalia bazowe mają kluczowe znaczenie dla rozwoju przemysłu chemicznego. Warunkują postęp w produkcji tworzyw, wyrobów z kauczuku, włókien sztucznych, wyrobów chemii gospodarczej, jak równieŝ dla najpowaŝniejszych odbiorców przemysłu chemicznego w budownictwie, motoryzacji, elektronice, meblarstwie, ochronie zdrowia, rolnictwie. 2.1 Podmioty objęte analizą Analiza obejmuje spółki WSCh, w których Skarb Państwa (bezpośrednio lub poprzez Naftę Polską) posiada większościowe udziały, tj.: Zakłady Azotowe Kędzierzyn S.A., Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach S.A., Zakłady Azotowe Puławy S.A., Zakłady Chemiczne Police S.A. Koncepcja została przygotowana dla wyŝej wymienionych czterech podmiotów WSCh. PoniŜszy diagram przedstawia umiejscowienie geograficzne podmiotów WSCh objętych analizą. Diagram 1. Lokalizacja podmiotów WSCh 11

12 2.1.1 Zakłady Azotowe Kędzierzyn S.A. ZA Kędzierzyn, z siedzibą w Kędzierzynie-Koźlu, posiadają dogodną lokalizację przy głównych lądowych szlakach komunikacyjnych łączących Górny i Dolny Śląsk, w niewielkiej odległości od dróg wodnych Odry i Kanału Gliwickiego. Spółka jest najwaŝniejszym pracodawcą w Kędzierzynie-Koźlu i jednym z największych w regionie. Zatrudnienie na dzień 31 stycznia 2008 r. wynosiło 1707 osób. Od 1 stycznia 2000 r. został zmieniony model zarządzania spółką, w którym wdroŝono prorynkowy system bazujący na koncepcji centrów odpowiedzialności. W strukturze organizacyjnej zostały wyodrębnione trzy poziomy działalności: poziom strategiczny (Centrum Zarządzania) tworzą piony funkcjonalne: Zarządzania, Handlowy, Finansowy i Techniczny, poziom podstawowy tworzą: Jednostka Biznesowa Nawozy, Jednostka Biznesowa Oxoplast i Jednostka Biznesowo-Usługowa Energetyka, poziom pomocniczy tworzą: Jednostka Usługowa i Jednostka Usług Laboratoryjnych. Podstawowe centra przychodów tworzą: Jednostka Biznesowa Nawozy i Jednostka Biznesowa Oxoplast. Trwają prace nad upublicznieniem spółki, poprzez emisję i sprzedaŝ jej akcji na GPW. Stosowna, kierunkowa uchwała Walnego Zgromadzenia została podjęta w dniu 16 kwietnia 2008 r. Ostateczny termin upublicznienia spółki na GPW jest uzaleŝnione od stanu koniunktury. Główne produkty w ofercie ZA Kędzierzyn: nawozy azotowe: saletra amonowa, mocznik granulowany 46%, saletrzak, salmag i roztwór saletrzano-mocznikowy; plastyfikatory (środek zmiękczający, emulgujący, pozwalający na uzyskanie odpowiednich parametrów mechanicznych obrabianej substancji, stosowane w przemyśle tworzyw sztucznych oraz w przemyśle farb i lakierów) powstaje w procesie syntezy dwóch grup składników: o o bezwodniki: bezwodnik ftalowy, bezwodnik maleinowy, ftalany dwuoktylu (FDO), ftalany dwubutylu (FDB), ftalan dwuizobutylu (FDIB) i ftalan di-2-etyloheksylu, alkohole oxo (alkohole wielowodorotlenowe): 2-etyloheksanol, izobutanol i N-butanol; chemikalia bazowe: aldehydy, amoniak i mocznik. Diagram 2. Wielkość sprzedaŝy ZA Kędzierzyn w 2007 r. Źródło: ZA Kędzierzyn, Roland Berger 12

13 Diagram ilustruje strukturę portfela produktowego ZA Kędzierzyn, w którym podstawowymi produktami, zarówno w ujęciu wartościowym jak i ilościowym, są nawozy i oxoplasty. Dysproporcje procentowe w segmencie oxoplastu w ujęciu wartościowym (55,6%) w stosunku do ilościowego (19,8%) wynikają przede wszystkim z wysokiej jednostkowej ceny tego produktu. Struktura geograficzna sprzedaŝy spółki to: rynek krajowy 52% sprzedaŝy wartościowo i rynki zagraniczne 48%, w tym do krajów UE 35% wartości sprzedaŝy Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach S.A. ZA Tarnów są największym przedsiębiorstwem w powiecie tarnowskim i jednym z największych kompleksów przemysłowych w Małopolsce. Zatrudnienie na dzień 31 stycznia 2008 r. wynosiło 2414 osób. W spółce wyodrębnione są trzy funkcjonalne obszary: działalności podstawowej, wspomagania zarządzania oraz działalności usługowej. Spółka specjalizuje się w produkcji nawozów sztucznych, kaprolaktamu i tworzyw konstrukcyjnych. W bieŝącym roku (czerwiec 2008) nastąpiło planowane upublicznienie spółki, poprzez emisję i sprzedaŝ jej akcji na GPW. Główne produkty w ofercie ZA Tarnów to: nawozy: saletra amonowa, saletrzak dolomitowy, roztwór saletrzano-mocznikowy (RSM), siarczan amonu i mączka dolomitowa; surowce do produkcji tworzyw sztucznych: kaprolaktam (organiczny związek chemiczny wykorzystywany jako półprodukt w produkcji tworzyw sztucznych, dostępny w postaci ciekłej i stałej) i formalina techniczna, tworzywa sztuczne, półwyroby i wyroby z tworzyw sztucznych, w tym POM (polioksometylen, zwany równieŝ Ŝywicą acetalową polimer stosowany głównie jako tworzywo konstrukcyjne; pozostałe chemikalia: amoniak i dwutlenek węgla. Diagram 3. Wielkość sprzedaŝy ZA Tarnów w 2007 r. Źródło: ZA Tarnów, Roland Berger Analiza sprzedaŝy pokazuje, iŝ głównymi produktami w ofercie ZA Tarnów w ujęciu ilościowym są siarczan amonu i saletrzak, które razem stanowią prawie 80% wolumenu. Natomiast 13

14 w ujęciu wartościowym w strukturze sprzedaŝy dominują tworzywa sztuczne i kaprolaktam. Saletrzak (obok saletry amonowej i pozostałych chemikaliów) praktycznie w całości znajduje odbiorców na rynku krajowym, natomiast prawie 80% siarczanu amonu (licząc wartościowo) przeznaczonych jest na eksport. Podobne tendencje zaobserwować moŝna w segmencie kaprolaktamu (eksport na poziomie ponad 90% sprzedaŝy wartościowo) i tworzyw sztucznych (odpowiednio prawie 80%) Zakłady Chemiczne Police S.A. ZCh Police są największym zakładem chemicznym zlokalizowanym na terenie województwa zachodniopomorskiego. Średnioroczne zatrudnienie w spółce wynosi 2800 osób. Spółka jest wiodącym w Polsce producentem wieloskładnikowych nawozów mineralnych dla rolnictwa i jedynym w naszym kraju wytwórcą bieli tytanowej (dwutlenku tytanu), która znajduje zastosowanie jako komponent produktów wytwarzanych w róŝnych branŝach przemysłu (przemysł farb i lakierów, tworzyw sztucznych, ceramiczny, lekki). ZCh Police produkują równieŝ wiele substancji chemicznych (chemikaliów), które są wykorzystywane przez podmioty gospodarcze funkcjonujące w innych działach gospodarki. Akcje ZCh Police są notowane na GPW od 2005 roku. Główne produkty w ofercie ZCh Police: biel tytanowa stosowana na szeroką skalę jako pigment (wskaźnikowa biel) we wszelkiego rodzaju farbach, emulsjach, tworzywach, wyrobach papierowych i farmaceutycznych; nawozy: wieloskładnikowe nawozy mineralne, nawozy azotowe i mocznik; chemikalia: kwas fosforowy i siarkowy (stosowne przy produkcji nawozów fosforowych oraz domieszkowanych siarką), amoniak, fluorokrzemian sodowy, siarczan Ŝelazawy, fosfogips i woda amoniakalna. Diagram 4. Wielkość sprzedaŝy ZCh Police w 2007 r. Źródło: ZCh Police, Roland Berger PowyŜsze diagramy ilustrują małe zróŝnicowanie portfela produktowego analizowanej spółki. Zarówno ujęcie wartościowe jak i ilościowe zdominowane są przez segment nawozów mineralnych, które stanowią odpowiednio ponad 80% i ponad 90% całości oferty. W tej sytuacji niewielkie wolumeny sprzedaŝy spółka wykazuje w obszarze chemikaliów i bieli tytanowej. ZauwaŜalna procentowa dysproporcja sprzedaŝy bieli tytanowej licząc wartościowo (12,4%) w porównaniu do niewielkiej wartości ilościowej (2,1%) spowodowana jest wysoką ceną jednostkową. 14

15 Odwrotna sytuacja panuje na rynku chemikaliów, gdzie przy stosunkowo wysokiej sprzedaŝy ilościowej (7,7%) odnotowano niewielki poziom sprzedaŝy w ujęciu wartościowym (3,7%) Zakłady Azotowe Puławy S.A. ZA Puławy są największą polską firmą przemysłu nawozowego, zlokalizowaną we wschodniej części Polski. Produkty przedsiębiorstwa stale obecne są na rynku europejskim, a takŝe na rynkach amerykańskich. SprzedaŜ chemikaliów stanowi obecnie 40% ogólnej produkcji. Obecnie ZA Puławy są jedynym w Polsce, a trzecim na świecie producentem melaminy (92 tys. ton/rok). Firma wytwarza 10% światowego i 20% europejskiego zapotrzebowania na ten produkt. Spółka jest producentem kaprolaktamu (65 tys. ton/rok) i nawozów azotowych (w tym ok. 1 mln ton/rok saletry i ok. 1mln ton/rok mocznika). Blisko połowa całej produkcji nawozów trafia na eksport, a w tym roztwór saletrzano-mocznikowy (RSM) eksportowany na rynek amerykański. ZA Puławy posiadają certyfikat Responsible Care. Akcje ZA Puławy są notowane na GPW od 2005 roku. Główne produkty w ofercie ZA Puławy: Dywizja Agro: roztwór saletrzano-mocznikowy (RSM), saletra amonowa i saletrzak, mocznik, siarczan amonu, sól potasowa i fosforan amonu; Dywizja Chemia: melamina (aromatyczny związek chemiczny z grupy amin wykorzystywany głównie jako warstwa pokrywająca laminatów oraz klej w produkcji płyt drewnopodobnych), kaprolaktam (organiczny związek chemiczny wykorzystywany jako półprodukt w produkcji tworzyw sztucznych, dostępny w postaci ciekłej i stałej), nadtlenek wodoru i AdBlue (oczyszczony roztwór mocznika). Diagram 5. Wielkość sprzedaŝy ZA Puławy w roku obrotowym ) Źródło: ZA Puławy, Roland Berger Przedstawiona na diagramach struktura sprzedaŝy została podzielona na produkcję nawozową i nienawozową. Większość produkcji nawozów (ponad 60%) przeznaczona jest na rynek krajowy. Natomiast w przypadku produktów nienawozowych eksport stanowi trzy czwarte wartości sprzedaŝy. 15

16 2.2 Porównanie podmiotów WSCh Podstawą funkcjonowania sektora WSCh jest wytwarzanie i sprzedaŝ produktów wielkotonaŝowych, będących jednocześnie półproduktami do produkcji bardziej zaawansowanych chemikaliów czy wyrobów. Produkty wielkotonaŝowe charakteryzują się stosunkowo małym zróŝnicowaniem oraz niską wartością dodaną, a koniunktura na nie jest ściśle związana z ogólnym wzrostem gospodarczym. Z niską wartością dodaną związane są stosunkowo niskie marŝe na poszczególnych grupach produktowych Analiza surowcowo-produktowa Dokonanie zbiorczego zestawienia surowcowo-produktowego podmiotów WSCh pozwala na analizę moŝliwości dokonania połączeń strategicznych niektórych firm. MoŜliwość realnej konsolidacji musi jednak uwzględniać nie tylko same efekty synergii, lecz takŝe czynniki ekonomiczno-finansowe. Dotychczas proponowane rozwiązania (koncentracja, konsolidacja, prywatyzacja) były wynikiem analizy przede wszystkim obszaru zagadnień ekonomiczno-finansowych, mniej uwagi poświęcając sferze powiązań technologicznych, czy efektów synergii. Jak wykazała praktyka, nie spowodowały one zdecydowanych skutków w zakresie istotnego podwyŝszenia wartości produkcji poszczególnych firm chemicznych, inwestycji w nowe produkcje, ani teŝ procesów rozwojowych w sensie uczestnictwa w procesach fuzji i przejęć. Dlatego tak istotna jest analiza technologiczna podmiotów WSCh. Analizę synergiczną przeprowadzono w układzie dwóch obszarów powiązań strumieni technologicznych: instalacji nawozowych, instalacji chemii organicznej. Diagram 6. Reprezentatywna struktura krajowych przedsiębiorstw sektora WSCh Gaz ziemny Instalacje nawozowe Nawozy Chemikalia bazowe Instalacje organiczne Chemikalia organiczne i polimery Źródło: IChP, opracowanie własne Wszystkie podmioty WSCh wykorzystują jako surowiec gaz ziemny, który jest podstawowym surowcem przy syntezie amoniaku. Amoniak z kolei jest szeroko wykorzystywany w instalacjach organicznych jako substrat. W ten sposób instalacje nawozowe są technologicznie i biznesowo połączone z instalacjami organicznymi. Amoniak syntetyczny w skali przemysłowej wytwarza się od 1913 roku. Podstawowymi surowcami słuŝącymi do wytwarzania amoniaku są woda, powietrze oraz gaz ziemny lub inne węglowodory. Węglowodory są źródłem energii niezbędnej dla przeprowadzenia endotermicznych reakcji chemicznych, składających się na proces przygotowania gazu syntezowego (mieszaniny N 2 i H 2 ), a jednocześnie są nośnikiem wodoru jednego ze składników gazu syntezowego. JednakŜe potrzebna energia moŝe pochodzić z innych źródeł moŝe to być węgiel lub energia elektryczna, które nie są źródłem wodoru. Około 83% światowej produkcji amoniaku wytwarza się z gazu ziemnego. Proces wytwarzania amoniaku oparty na 16

17 parowym reformingu gazu ziemnego jest najprostszy i najtańszy. Pozostałe 16,5% amoniaku wytwarza się w oparciu o półspalanie cięŝkich węglowodorów lub produktów zgazowania węgla i koksu oraz 0,5% w oparciu o elektrolizę wody. Gaz ziemny pozostanie, według Instytutu Nawozów Sztucznych, podstawowym surowcem do produkcji amoniaku jeszcze co najmniej przez lat. W dłuŝszej perspektywie, przy wyŝej szacowanych zasobach węgla, źródłem tańszego surowca stanie się być moŝe gazyfikacja węgla. Typowa nowoczesna skala jednostki produkcji amoniaku w jednej nowoczesnej linii to ton NH 3 /dobę. Wśród pracujących instalacji funkcjonują zarówno jednostki mniejsze; jak i instalacje znacznie większe. Przyjmuje się, Ŝe standardem wg BAT jest jednostka 1500 ton NH 3 /dobę ( ton/rok). Około 80% wytwarzanego amoniaku zuŝywa się do produkcji nawozów azotowych oraz wieloskładnikowych, takich jak saletra amonowa, saletrzak, mocznik, RSM, nawozy NPK a pozostałe 20% zuŝywa do produkcji takich wyrobów jak tworzywa sztuczne, materiały wybuchowe, hydrazyna, aminy, środki farmaceutyczne i inne. Wytwarzanie amoniaku (wg BAT) opiera się obecnie na trzech procesach technologicznych: parowy reforming gazu ziemnego i lekkich węglowodorów (węglowodory C1 C10). Przygotowanie gazu syntezowego realizuje się pod ciśnieniem bar przy stosunku para/gaz 3 4 w mieszaninie wlotowej do reformingu. Synteza amoniaku jest prowadzona pod ciśnieniem bar. Proces ten jest najbardziej rozpowszechniony na świecie i w Polsce; półspalanie cięŝkich olejów (opałowych) i pozostałości próŝniowych. Proces wytwarzania gazu do syntezy amoniaku poprzedza zgazowanie surowca w wysokiej temperaturze rzędu 1400 C, w obecności tlenu i pary wodnej w pustym, wymurowanym wewnątrz materiałem ognioodpornym, aparacie. Gaz po oddzieleniu popiołu poddaje się odsiarczaniu i dalszej przeróbce z wykorzystaniem tych samych procesów, jakie stosuje się przy wytwarzaniu amoniaku przez parowy reforming gazu ziemnego. Proces półspalania jest wykorzystywany w Polsce w dwóch wytwórniach amoniaku zasilanych gazem ziemnym; w świecie częściej stosowany jest do wytwarzania gazów syntezowych z węglowodorów cięŝkich pozostałości porafineryjnych z ropy naftowej; gazyfikacja węgla. Proces prowadzony jest podobnie jak półspalanie cięŝkich węglowodorów. Zasadnicza róŝnica polega na innym sposobie podawania surowca do komory zgazowania. Węgiel jest doprowadzany albo w postaci suchego pyłu wdmuchiwanego do komory albo w postaci zawiesiny wodnej za pomocą pomp zawiesinowych. Zgazowanie węgla było w przeszłości podstawowym źródłem gazów syntezowych; obecnie istnieją jeszcze na świecie dwie wytwórnie amoniaku bazujące na tym procesie. W Polsce do otrzymywania amoniaku wykorzystywana jest tylko pierwsza z wyŝej wymienionych metod bazująca na parowym reformingu gazu ziemnego. Jedynym dostawcą gazu ziemnego w ilościach hurtowych na potrzeby przemysłu w Polsce jest PGNiG. Tabela 1. Zestawienie synergii surowcowych (surowce podstawowe) poszczególnych przedsiębiorstw sektora chemicznego uwzględniono jedynie zuŝycie do celów produkcji chemicznej Firma Ropa naftowa Gaz ziemny PKN Orlen X X BOP Anwil X ZA Puławy X ZA Tarnów X ZA Kędzierzyn X ZCh Police X ZCh Zachem ZCh Sarzyna Synthos Źródło: IChP 17

18 Z uwagi na przetwarzany wsad surowcowy ropy naftowej, Ŝadna z analizowanych firm nie wykazuje synergii z PKN Orlen. Wytwarzanie bazowych chemikaliów organicznych (olefiny i BTK) jest związane wyłącznie z przetwórstwem ropy. W związku z tym powyŝsze firmy z natury nie wykazują innych niŝ zapotrzebowanie, powiązań synergicznych z dominującym producentem krajowym. PKN Orlen jest faktycznie monopolistą w produkcji olefin i ksylenów i niemal monopolistą w produkcji benzenu i toluenu. Zdaniem IChP moŝna z duŝym prawdopodobieństwem przypuszczać, Ŝe w perspektywie kilkuletniej nikt poza PKN Orlen nie będzie w stanie uruchomić produkcji olefin i BTK w reprezentatywnej skali. Niniejsza sytuacja wskazuje, Ŝe o ile PKN Orlen jest w stanie realizować nie tylko ekspansję zdolności produkcyjnych olefin i BTK, lecz takŝe ich przetwórstwo chemiczne własnymi siłami (i w wybranym przez siebie kierunku), o tyle rozwój przetwórstwa olefin i BTK przez inne krajowe firmy bez moŝliwości uzyskania podstaw stabilnych, wieloletnich dostaw, jest powaŝnym problemem. Tabela 2. Zestawienie synergii surowcowych (chemikalia bazowe): X produkcja, Y - zuŝycie Firma/Surowiec Benzen Toluen o-ksylen p-ksylen Etylen Propylen Butadien NH3 Metanol PKN Orlen XY XY X X XY XY X Y BOP Y Y Anwil Y XY ZA Puławy Y XY ZA Tarnów Y XY Y ZA Kędzierzyn Y Y Y XY Y ZCh Police XY ZCh Zachem Y Y ZCh Sarzyna Synthos Y Y Y Źródło: IChP, opracowanie własne Według IChP, macierz powiązań moŝna uznać za słabo wypełnioną. Nie jest to zaskakujące, z uwagi na istnienie tylko jednego producenta olefin i BTK, zuŝywającego na dodatek powaŝną ich część na potrzeby wewnętrzne. Ze względu na wielkość strumieni istnieje realne powiązanie PKN Orlen BOP (etylen i propylen). Rozwojowi tego kierunku niewątpliwie sprzyja partnerstwo biznesowe i wspólna lokalizacja (Płock). Równie oczywista jest synergia strumieni amoniaku (dotyczy wszystkich największych krajowych producentów nawozów). Synergia toluenowa i o-ksylenowa dotyczy pojedynczych powiązań i trudno budować powaŝniejsze wzajemne relacje inne niŝ dostawca odbiorca (np. związane ze wspólnymi przedsięwzięciami w przetwórstwie). Drzewa technologiczne przetwórstwa toluenu (główna gałąź toluen DNT TDA TDI) i o-ksylenu (główna gałąź o-ksylen bezwodnik ftalowy) są mało rozgałęzione i poza głównymi ciągami nie dotyczą produkcji wielkotonaŝowej w przemyśle chemicznym (poza sektorem obronnym). Dość istotna jest synergia benzenowa. Obaj krajowi producenci kaprolaktamu (ZA Puławy i ZA Tarnów) uŝywają powaŝnych ilości tego surowca (ZA Tarnów dodatkowo zuŝywają fenol, produkowany z benzenu w PKN Orlen). Benzen zuŝywany przez ZA Kędzierzyn jest strumieniem niewielkim i słuŝy jako zasilanie surowcowe w procesie produkcji bezwodnika maleinowego (BKM). W perspektywie, powiązanie to najprawdopodobniej zniknie. Najistotniejszy strumień benzenu jest zuŝywany przez Synthos (realnie nie bezpośrednio, gdyŝ w praktyce zuŝycie to stanowi etylobenzen produkowany z benzenu i etylenu). Niemniej, w związku z planami ekspansji przewidzianymi przez prezentowany program, powiązanie to zyska na znaczeniu. Jednak bez budowy nowego kompleksu olefin i aromatów, zapewnienie odpowiednio duŝego strumienia EB dla rozwoju przetwórstwa w kierunku tworzyw styrenowych i kauczuków, będzie problematyczne (brak benzenu i etylenu). Synergia propylenowa uzyskała najistotniejsze podstawy w układzie PKN Orlen BOP. Z uwagi na generalnie wieloletni niski poziom produkcji propylenu w Polsce, uruchomienie ciągu przetwórstwa propylen polipropylen tylko w jednej instalacji o reprezentatywnej skali globalnej (400 tys. ton/rok), praktycznie ograniczyło krajową dostępność surowcową propylenu poza Płockiem (PKN Orlen zuŝywa resztę produkowanego przez siebie propylenu w instalacji fenolu). 18

19 Synergia etylenowa, podobnie jak w przypadku propylenu dotyczy głównie BOP (najpowaŝniejszy odbiorca). Po uwzględnieniu własnego zapotrzebowania PKN Orlen (tlenek etylenu/glikol etylenowy), pozostały etylen stanowi wsad surowcowy kompleksu PVC w Anwilu. Synergia butadienowa dotyczy tylko powiązania dostawca odbiorca (PKN Orlen Synthos). Innego niŝ Synthos przetwórcy butadienu w Polsce nie ma. W podmiotach WSCh obserwuje się duŝe zróŝnicowanie w strukturze produkcji i sprzedaŝy. Jedynie w ZCh Police zdecydowanie dominującym produktem są nawozy. Podobnie jak w przypadku analizy surowcowo-produktowej widoczne są podobieństwa w działalności handlowej spółek. Spółki w chwili obecnej są dla siebie naturalnymi konkurentami. MoŜliwe jest jednak wykorzystanie synergii pomiędzy poszczególnymi podmiotami w celu maksymalizacji wyników finansowych. Potencjalnymi obszarami kontaktowymi mogą być: nawozy (azotowe oraz wieloskładnikowe) i tworzywa sztuczne (kaprolaktam, melamina, POM, oxoplasty). Diagram 7. Struktura sprzedaŝy analizowanych spółek [mln PLN, %] Źródło: Roland Berger W sektorze organicznym obserwujemy duŝe zróŝnicowanie wytwarzanych związków chemicznych i tworzyw. ZA Puławy są jedynymi zakładami w Polsce, które produkują melaminę. ZA Puławy i ZA Tarnów są producentami kaprolaktamu. Ponadto ZA Tarnów wytwarzają jeszcze szeroką gamę poliamidów oraz polioksometylen. ZCh Police są jedynym w Polsce producentem bieli tytanowej. ZA Kędzierzyn produkują alkohole OXO oraz plastyfikatory. PoniŜej w tabeli zbiorczej przedstawione są główne produkty wytwarzane przez podmioty WSCh. Tabela 3. Zestawienie głównych produktów podmiotów WSCh Amoniak Nawozy Melamina Poliamidy POM Biel tytanowa ZCh Police ZA Puławy Alkohole OXO Kaprolaktam Plastyfikatory ZA Kędzierzyn ZA Tarnów Źródło: ZA Puławy, ZCh Police, ZA Tarnów, ZA Kędzierzyn, Roland Berger Większość z podmiotów WSCh wykorzystuje poza gazem równieŝ miał węglowy oraz benzen (lub jego pochodne) i siarkę. Podobne są takŝe produkty i półprodukty. W przypadku wszystkich podmiotów istnieje konieczność zagwarantowania stabilnych dostaw gazu po niskich cenach.. Podobnie jest w przypadku pozostałych surowców. Analiza surowcowo-produktowa pokazuje pewne obszary potencjalnych synergii pomiędzy spółkami. Główne synergie występują w części nawozowej (rynkowej) i surowcowej gaz ziemny. Przeprowadzono dalszą analizę synergii w 19

20 sektorze nawozowym. PoniŜsza tabela przedstawia szczegółową charakterystykę produkowanych nawozów. Tabela 4. Macierz amoniaku i nawozów produkowanych przez spółki Producenci 1) Amoniak Saletra amonowa Nawozy azotowe 2) Siarczan Mocznik RSM/RMS Saletrzak amonu ZCh Puławy Nawozy wieloskładnikowe NPK Pozostałe 3) ZA Police ZA Kędzierzyn ZA Tarnów Anwil 1) Nie uwzględniono spółek produkujących nawozy fosforowe: Fosfory Gdańsk, Luboń, Ubocz, itp. 2) Z dodatkiem wapnia, boru, magnezu 3) Mineralno-wapniowe, potasowe, fosforowe, azotowo-fosforowe Źródło: Roland Berger NaleŜy podkreślić pełną komplementarność zakładów ZCh Police i ZA Puławy. Wspólna oferta tych dwóch zakładów pokrywa pełną gamę nawozów sztucznych stosowanych obecnie w Polsce Podstawowe informacje finansowe Biorąc pod uwagę osiągnięte w latach wartości przychodów ze sprzedaŝy, wszystkie cztery podmioty odnotowały średnioroczną stopę wzrostu od 2% do ponad 13% (jak w przypadku ZA Puławy). Równocześnie w analizowanym okresie poprawie ulegały wskaźniki rentowności (marŝa zysku netto). Poprawę wyników w latach widać szczególnie na tle lat , które były najtrudniejszymi dla całego sektora chemicznego w Polsce. Wykres 1. Zestawienie danych finansowych podmiotów WSCh za lata [przychody ze sprzedaŝy w mln PLN, marŝa zysku netto w %] Źródło: Roland Berger 20

21 Pomimo dobrych wyników finansowych podmioty WSCh charakteryzują się duŝą podatnością na zmianę sytuacji makroekonomicznej. Porównując rentowność podmiotów WSCh (wyraŝoną przez EBITDA) i ryzyko zmian rentowności (wyraŝone jako odchylenie standardowe zmian wartości EBITDA za ostatnie trzy lata) z przedsiębiorstwami konkurencyjnymi stwierdza się duŝą zaleŝność wyników finansowych od zewnętrznych czynników makroekonomicznych. Stabilność wyników finansowych podyktowana jest dywersyfikacją produktową, wysokim poziomem przetworzenia produktów, elastycznym zachowaniem przedsiębiorstw pozwalającym szybko dostosować się do zmieniającej się sytuacji na rynku. Wszystkie cztery spółki osiągają obecnie najwyŝszy poziom wyników finansowych, co wskazuje na najlepszy moment do przeprowadzania działań prywatyzacyjnych. 2.3 Inne podmioty branŝowe obecne na rynku Poza wymienionymi powyŝej podmiotami WSCh, na rynku polskim obecne są równieŝ inne zakłady chemiczne mające duŝy wpływ na kształtowanie się rynku. Dlatego przy analizie sytuacji na rynku i moŝliwości restrukturyzacji podmiotów WSCh zostały one uwzględnione Grupa Chemiczna Ciech S.A. Ciech jest jednym z liderów środkowoeuropejskiego rynku chemicznego skupia ponad 30 firm i znajduje się w pierwszej setce największych organizacji gospodarczych w Polsce. Głównymi produktami są: soda kalcynowana (drugie miejsce w Europie) i TDI, środki ochrony roślin i nawozy fosforowe oraz inne chemikalia, mające zastosowanie w przemysłach szklarskim, meblowym, spoŝywczym i budownictwie. Z rocznymi przychodami na poziomie ok. 3,5 mld PLN, Ciech wyprzedza w rankingach inne polskie firmy chemiczne (poza grupą PKN Orlen). Największym akcjonariuszem jest Skarb Państwa (36,7%) oraz inwestorzy instytucjonalni, m.in. Pioneer Pekao Investment Management i Otwarty Fundusz Emerytalny PZU Złota Jesień". Od roku 2000 Ciech zgrupował ośmiu znanych producentów chemikaliów, dziewięć spółek zagranicznych oraz osiem przedstawicielstw zagranicznych. Spółka zadebiutowała na GPW 10 lutego 2005 r.; kurs akcji osiągnął poziom 29,60 PLN, co przy cenie emisyjnej ustalonej na poziomie 24,00 PLN dało wzrost rzędu 23,3%. Ciech notowany jest w systemie notowań ciągłych i wchodzi aktualnie w skład indeksu mwig40, który skupia spółki o średniej kapitalizacji. W 2006 r. Ciech zakupił równieŝ od Skarbu Państwa (poprzez Naftę Polską) ZCh Sarzyna oraz ZCh Zachem. Przygotowana strategia na lata zakłada zwiększenie skali produkcji, dodatkowe akwizycje (w kraju i za granicą) oraz zdobycie dominującej pozycji na rynku w segmentach: sodowym, organicznym, agrochemicznym, krzemianów i szkła. Ciech, jako największa firma chemiczna w Polsce (poza PKN Orlen) ma doświadczenie w akwizycjach i restrukturyzacji zakładów chemicznych (w tym równieŝ spółek przejętych od Skarbu Państwa). Biorąc pod uwagę kształt grupy kapitałowej, bieŝące wyniki finansowe, plany rozwoju oraz pozycję przedsiębiorstwa w sektorze chemicznym, zasadnym jest stwierdzenie, Ŝe spółka pełni juŝ rolę konsolidatora branŝy chemicznej w Polsce. W skład grupy kapitałowej Ciech wchodzą między innymi następujące spółki produkcyjne: Zakłady Chemiczne Organika-Sarzyna S.A. Portfel produktowy spółki zawiera: środki ochrony roślin i substancje aktywne słuŝące do ich produkcji, Ŝywice epoksydowe, utwardzacze Ŝywic, Ŝywice poliestrowe, Ŝywice fenolowoformaldehydowe, utwardzacze mas formierskich i inne. 21

22 Pełny asortyment produkcji obejmuje ponad kilkaset gatunków i odmian. Produkty ZCh Sarzyna są stosowane m.in. w przemyśle chemicznym, elektronicznym, budownictwie, rolnictwie i ogrodnictwie. Podstawową działalność produkcyjną uzupełniają usługi formulacji, konfekcjonowania lub dystrybucji, które są prowadzone w oparciu o własną bazę produkcyjną, potencjał kadrowy i sieć dystrybucyjną. Zakłady Chemiczne Zachem S.A. ZCh Zachem jako jedyne w Polsce wytwarzają: toluenodiizocyjanian (TDI), epichlorohydrynę (EPI) i chlorek allilu (AC). ZCh Zachem były pierwszym producentem elastycznych pianek poliuretanowych i posiadają 35-letnie doświadczenie w tej branŝy. Spółka znana jest równieŝ z produkcji modyfikowanego PCW oraz takich produktów chemii nieorganicznej, jak kwas solny i ług sodowy. Produkty ZCh Zachem są stosowane m.in. w przemyśle chemicznym, meblowym, farbiarskim oraz w budownictwie. Spółka jako pierwsze przedsiębiorstwo chemiczne w Polsce przystąpiła do międzynarodowego programu Responsible Care. Zakłady Chemiczne Alwernia S.A. Zakłady Chemiczne Alwernia S.A. specjalizują się w następujących profilach produkcyjnych: związki fosforu, materiały paszowe, nawozy rolnicze i ogrodnicze i związki chromu. Wytwarzane produkty znajdują zastosowanie przede wszystkim w: produkcji środków piorących, garbarstwie, przemyśle spoŝywczym i mięsnym, produkcji farb i lakierów, hodowli zwierząt oraz ogrodnictwie i rolnictwie. Gdańskie Zakłady Nawozów Fosforowych Fosfory Sp. z o.o. Gdańskie Zakłady Nawozów Fosforowych Fosfory Sp. z o.o. wytwarzają granulowane nawozy sztuczne (m.in. Amofosmag, Agrofoska, Superfosfat wzbogacony), kwas siarkowy, w tym akumulatorowy oraz kwas fosforowy. Poza tym zakłady prowadzą działalność usługowospedycyjną w zakresie przeładunku towarów masowych sypkich i płynnych w eksporcie, imporcie i tranzycie Zakłady Azotowe Anwil S.A. Anwil (dawniej Zakłady Azotowe Włocławek S.A.) naleŝą od 1998 r. do grupy PKN Orlen. Spółka produkuje wyroby dla przemysłu przetwórczego róŝnych branŝ oraz środki dla rolnictwa: nawozy sztuczne: saletrę amonową, saletrzak i nawozy wieloskładnikowe, tworzywa sztuczne: polichlorek winylu, poliwinity kablowe i twarde granulaty techniczne, chemikalia: amoniak ciekły, wodę amoniakalną, kwas azotowy, ług sodowy, sodę kaustyczną granulowaną, sól wypadową NaCl i chlor ciekły. Anwil jest jedynym w Polsce producentem suspensyjnego polichlorku winylu (nazwa handlowa Polanvil), wykorzystywanego m.in. do produkcji granulatów, profili budowlanych, rur wodociągowych i kanalizacyjnych. Spółka wytwarza granulaty kablowe z PCW (izolacyjne i osłonowe), mieszanki sypkie na bazie PCW, a takŝe twarde granulaty techniczne przeznaczone m.in. do produkcji paneli ściennych, profili budowlanych i elektroinstalacyjnych. NajwaŜniejszą inwestycją zrealizowaną w 2006 r. był zakup kontrolnego pakietu akcji czeskiej spółki Spolana a.s. W 2006 r. zakończono zmianę technologii produkcji chloru oraz zrealizowano szereg inwestycji m.in. w obszarze produkcji polichlorku winylu, magazynowania saletrzaku i modernizacji linii produkcyjnej amoniaku Basell Orlen Polyolefins Sp. z o.o. BOP jest spółką joint venture, która specjalizuje się w produkcji i sprzedaŝy poliolefin. BOP została utworzona w marcu 2003 r. przez Basell i PKN Orlen. KaŜdy z partnerów ma 50% udziałów w BOP. Koncerny wniosły do spółki swoje doświadczenie, know-how, znajomość rynku oraz potrzeb klientów. 22

23 Basell to największy światowy producent polipropylenu (PP) oraz zaawansowanych produktów poliolefinowych, czołowy dostawca polietylenu (PE) oraz katalizatorów, a takŝe lider na globalną skalę w rozwijaniu licencji i technologii procesów PE oraz PP. W październiku 2005 r. spółka BOP uruchomiła w Płocku dwa nowe zakłady: do produkcji polipropylenu (PP) oraz polietylenu wysokiej gęstości (HDPE) Hostalen. Potencjał produkcyjny nowych fabryk wynosi 400 tys. ton dla PP na bazie naleŝącej do firmy Basell technologii Spheripol oraz 320 tys. ton dla HDPE przy uŝyciu technologii Hostalen, takŝe na licencji firmy Basell. BOP wytwarza równieŝ polietylen niskiej gęstości Malen E, którego roczny potencjał produkcyjny wynosi 150 tys. ton PCC Rokita S.A. Spółka PCC Rokita istnieje na rynku od ponad 60 lat. Jest największą firmą chemiczną na Dolnym Śląsku. Inwestorem branŝowym jest niemiecka firma PCC SE z siedzibą w Duisburgu w Niemczech. PCC SE działa na międzynarodowych rynkach surowców chemicznych, transportu, energii, węgla, koksu, paliw, tworzyw sztucznych i metalurgii. PCC Rokita produkuje oraz dystrybuuje: chlor, ług sodowy, sodę kaustyczną, chlorobenzeny, fosforopochodne, naftalenopochodne, poliole i surfaktanty; dla branŝ: tworzyw sztucznych, kosmetycznej, budowlanej, tekstylnej oraz chemii gospodarczej i przemysłowej. Firma wdroŝyła system zarządzania jakością ISO 9001 oraz zarządzania środowiskiem ISO Jak równieŝ bierze udział w programie Responsible Care. Obecnie spółka realizuje inwestycje dotyczące zwiększenia mocy produkcyjnych. PCC Rokita funkcjonuje w tzw. Specjalnej Strefie Ekonomicznej, co umoŝliwia wsparcie inwestycji poprzez zwolnienie z podatku dochodowego do wysokości 50% poniesionych nakładów na inwestycje. NaleŜąc do inwestora niemieckiego korzysta z jego know-how, wiedzy rynkowej oraz wsparcia finansowego Synthos S.A. Synthos (dawniej Fabryka Chemiczna Dwory S.A.) jest jedynym w Polsce producentem kauczuków syntetycznych i polistyrenów. Wytwarza produkty chemiczne przeznaczone do dalszego przetwórstwa i generalnie nie produkuje wyrobów dla ostatecznego konsumenta. Aktualna działalność spółki koncentruje się na 3 obszarach produktowych: kauczukach i lateksach syntetycznych, tworzywach styrenowych oraz dyspersjach winylowych i akrylowych. Pozostałe produkty znajdujące się w portfelu spółki, głównie produkty elektrolizy: chlor, wodorotlenek sodu i pochodne (kwas solny, podchloryn sodu) oraz polichlorek winylu emulsyjny nie mają strategicznego znaczenia. W zakresie kauczuków emulsyjnych spółka jest trzecim pod względem zdolności producentem w Europie i dysponuje największą europejską instalacją tego typu. Tworzywa styrenowe, oferowane przez Synthos S.A. obejmują dwie grupy produktów: polistyreny ogólnego przeznaczenia GPPS i wysokoudarowe HIPS oraz polistyreny do spieniania EPS, których głównym obszarem zastosowań jest produkcja styropianu. W styczniu 2007 r. spółka podpisała porozumienie o współpracy strategicznej z PKN Orlen, w ramach której PKN Orlen zobowiązał się do dostaw etylobenzenu po wybudowaniu i uruchomieniu najpóźniej w roku 2010, instalacji etylobenzenu o zdolności 120 tys. ton rocznie. Szansą na istotne wzmocnienie pozycji rynkowej i przyspieszenie wzrostu Synthos jest akwizycja spółki KAUCUK a.s., co pozwoli na uzyskanie znaczących efektów synergicznych, wynikających z lepszego dostępu do bazy surowcowej, optymalizacji struktur organizacyjnych i portfela produktów. Akcje spółki notowane są na GPW Zakłady Chemiczne Luboń Sp. z o.o. Zakłady Chemiczne Luboń Sp. z o.o. produkują nawozy wieloskładnikowe, zarówno uniwersalne, jak i specjalistyczne oraz sprzedają nawozy granulowane, blendingi (mieszanki) i nawozy pyliste. Spółka wytwarza równieŝ impregnaty chroniące drewno przed działaniem grzybów, owadów i ognia. W ofercie znajdują się ponadto chemikalia stosowane w przemyśle 23

24 ceramicznym, kwasy niezbędne przy obróbce szkła, Ŝelaza, aluminium, katalizatory wykorzystywane w przemyśle włókienniczym oraz przy wykańczaniu tkanin. 24

25 2.4 Dostawcy surowców Wszystkie podmioty WSCh wykorzystują jako surowiec gaz ziemny i produkty przerobu ropy naftowej. Dostawcy kluczowych dla branŝy surowców odgrywają istotną rolę dla kształtowania się pozycji konkurencyjnej spółek PGNiG S.A. Podstawowymi produktami PGNiG są gaz ziemny i ropa naftowa, których poszukiwanie i wydobycie stanowi istotny element działalności gospodarczej spółki. Aktualnie firma sprzedaje ok. 13,5 mld m 3 oraz wydobywa ok. 4,3 mld m 3 gazu i około 530 tys. ton ropy naftowej rocznie. Działalność spółki obejmuje równieŝ usługi związane z dystrybucją, obrotem i magazynowaniem gazu ziemnego. Spółka jest największym importerem gazu w Polsce w ramach wieloletniego kontraktu importowego z Rosją oraz trzech kontraktów średnioterminowych na dostawy z krajów Azji Środkowej, Norwegii oraz Niemiec. PGNiG działa na rynku polskim, na którym realizuje około 96% całkowitej sprzedaŝy, eksportuje niewielkie ilości gazu ziemnego oraz ropy naftowej do Niemiec, a takŝe wykonuje usługi poszukiwawczo-wiertnicze w Kazachstanie, Indiach, Pakistanie i Libii. PGNiG jest wyłącznym dostawcą gazu ziemnego do spółek sektora WSCh. SprzedaŜ gazu ziemnego w 2007 r. osiągnęła poziom ok. 13,7 mld m 3. PoniŜsza tabela przedstawia dane finansowe PGNiG za lata 2006 i Tabela 5. Skonsolidowane dane finansowe PGNiG za lata 2006 i 2007 [tys. PLN] Dane finansowe przychody netto ze sprzedaŝy zysk (strata) z działalności operacyjnej zysk (strata) brutto zysk (strata) netto EBITDA PKN Orlen S.A. Źródło: PGNiG PKN Orlen jest jedną z największych korporacji przemysłu naftowego w Europie Środkowo- Wschodniej, o zdolności przerobu głównej rafinerii w Płocku rzędu 17,8 mln ton/rok. Całkowite zdolności przerobu ropy naftowej dla całej grupy kapitałowej Orlen (z uwzględnieniem rafinerii MoŜejki i Unipetrol) wynoszą 31,7 mln ton/rok. PKN Orlen zajmuje się przerobem ropy naftowej na takie produkty, jak: benzyny bezołowiowe, olej napędowy, olej opałowy, paliwo lotnicze, tworzywa sztuczne i wyroby petrochemiczne. PKN Orlen zarządza siedmioma rafineriami w Polsce, Czechach i na Litwie. Zintegrowany kompleks rafineryjno-petrochemiczny w Płocku zaliczany jest do najnowocześniejszych i najefektywniejszych tego typu obiektów w Europie. W posiadaniu PKN Orlen znajduje się największa w Europie Centralnej sieć stacji paliw zlokalizowanych w Polsce, Niemczech, Czechach i na Litwie. Zapleczem sieci detalicznej jest efektywna infrastruktura logistyczna, składająca się z naziemnych i podziemnych baz magazynowych oraz sieci rurociągów własnych i dzierŝawionych. Obecnie PKN Orlen jest producentem podstawowych komponentów organicznych takich jak: etylen, propylen, benzen. PKN Orlen przygotowuje przeprowadzenie inwestycji o wartości łącznej na poziomie 2,5 mld USD. Do końca 2014 r. planowana jest rozbudowa instalacji prowadząca do zwiększenia mocy produkcyjnych następujących chemikaliów bazowych: etylen 1.3 mln ton/rok (obecnie 0.6 mln ton/rok), propylen 0.7 mln ton/rok, benzen 0.4 mln ton/rok. 25

26 PoniŜsza tabela przedstawia dane finansowe PKN Orlen za lata 2006 i Tabela 6. Skonsolidowane dane finansowe PKN Orlen za lata 2006 i 2007 [tys. PLN] Dane finansowe przychody netto ze sprzedaŝy zysk (strata) z działalności operacyjny zysk (strata) brutto zysk (strata) netto EBITDA Źródło: PKN Orlen 26

27 3 Opis rynku i pozycji konkurencyjnej podmiotów WSCh Przemysł chemiczny naleŝy do największych gałęzi przemysłu w Europie. Znajduje w nim zatrudnienie ok. 1,7 mln osób oraz pośrednio ok. 3 mln osób w sektorach powiązanych. Będąc dostawcą półproduktów praktycznie dla wszystkich sektorów gospodarki, przemysł chemiczny moŝe być traktowany jako istotny czynnik rozwoju. Bardzo waŝną rolę dla sektora WSCh odgrywa stan bazy surowcowej, w której kluczowe znaczenie odgrywają bazowe chemikalia organiczne (olefiny i aromaty) oraz amoniak i metanol. Są one przetwarzane warunkując rozwój innych gałęzi przemysłu, jak na przykład: budownictwo, motoryzacja, przemysł meblarski, rolnictwo, elektronika, ochrona zdrowia. Tempo wzrostu przemysłu chemicznego, traktowane jest jako jeden z indykatorów stopnia rozwoju i w krajach UE było ono odmiennie niŝ w Polsce wyŝsze niŝ tempo wzrostu PKB. 3.1 Ogólny opis powiązań technologicznych sektora chemicznego w Polsce Działalność przetwórcza podmiotów branŝy chemicznej cechuje się wysokim stopniem skomplikowania i ścisłym powiązaniem produktowym. W wielu przypadkach produkty jednego zakładu są wykorzystywane jako surowiec przez inny zakład. Sektor WSCh podzielić moŝna na następujące podsektory: organiczny, nieorganiczny, nawozów sztucznych, koksochemiczny. Do podstawowych surowców naleŝą: ropa naftowa, z której pozyskiwane są komponenty bazowe do dalszej syntezy organicznej, gaz ziemny, siarka, smoła i benzol, sole i minerały, z których pozyskiwane są takie elementy jak: wapń, fosfor, potas, tytan i inne. Diagram 8. Struktura powiązań technologicznych pomiędzy poszczególnymi sektorami i ścieŝki produkcyjne poszczególnych produktów w sektorze petrochemicznym Źródło: Roland Berger 27

28 Z destylacji ropy naftowej otrzymuje się lekkie frakcje chemikaliów bazowych takich jak etylen, propylen, butadien czy węglowodory aromatyczne: benzen, toluen i ksylen (BTK). Chemikalia te są surowcem bazowym do dalszej syntezy organicznej. Poddawane dalszej obróbce i procesom przetwarzania otrzymuje się z nich poliery masowe, konstrukcyjne i specjalistyczne jak i kauczuki i lateksy oraz wyŝej przetworzone produkty. Gaz ziemny jest podstawowym surowcem do wytwarzania amoniaku w procesie konwersji. Amoniak jest stosowany do wytwarzania dalszych produktów, w tym jest kluczowym substratem zarówno dla nawozów azotowych (podsektor nieorganiczny) jak i melaminy (sektor organiczny). Sektor nieorganiczny wytwarza takie produkty jak nawozy (amoniak, saletra amonowa, węglan wapnia, róŝne fosforany), szkła i sole kwarcowe, biel tytanową oraz całą gamę chemikaliów podstawowych, takich jak: kwas azotowy, siarkowy i fosforowy, ług sodowy, nadtlenek wodoru i inne. Wiele linii przemysłowych jest ze sobą połączonych ze względu na produkcję chemikaliów pośrednich lub ubocznych. Przykładem moŝe być połączenie linii produkcyjnych siarczanu amonu (sprzedawanego jako nawóz sztuczny), który jest produktem ubocznym syntezy kaprolaktamu z cykloheksanonu i hydroksyloaminy. 3.2 Pozycjonowanie polskiego sektora WSCh w łańcuchu tworzenia wartości Sektor WSCh jest kluczowy dla łańcucha tworzenia wartości produktów końcowych branŝy chemicznej. Podmioty WSCh zajmują się podstawową obróbką surowców bazowych. W porównaniu z konkurencyjnymi koncernami Europy Zachodniej lub Stanów Zjednoczonych, stopień przetworzenia chemikaliów w Polsce, jest na stosunkowo niskim poziomie. Podmioty WSCh nie wytwarzają produktów gotowych do bezpośredniego uŝytku przez konsumentów ostatecznych (wyjątek stanowią jedynie nawozy sztuczne), dostarczają jedynie związków, które są dalej modyfikowane i słuŝą jako surowiec do dalszych obróbek. PoniŜszy wykres obrazuje łańcuch tworzenia wartości w sektorze chemii cięŝkiej i wyŝszego przetwórstwa produktowego od podstawowych składników do gotowych produktów dla odbiorcy końcowego. Na wykresie zaznaczono obecną pozycję polskich podmiotów WSCh. Wykres 2. Łańcuch tworzenia wartości w sektorze chemicznym Gotowe Produkty Stopień przetworzenia ZA Tarnów ZA Puławy, ZA Kędzierzyn Polimery wysoko przetworzone: LCP, PES, PEK, PEEK Polimery konstrukcyjne: PA, POM, PC PUR, ABS Polimery wysoko tonaŝowe: PE, PP, PCW Kaprolaktam, Melamina, Plastyfikatory, Alkohole OXO ZCh Police Chemikalia bazowe, C 2, C 3, aromaty Amoniak, Nawozy, Chemikalia nieorganiczne, Biel tytanowa Tlen, Woda, Azot Koszt jednostki [EUR/tona] Źródło: PIPC, opracowanie własne 28

29 W przypadku nawozów sztucznych, które są prostymi związkami chemicznymi, nie obserwuje się tendencji do wydłuŝania łańcucha wartości. Ma za to miejsce dywersyfikacja oferowanych produktów na nawozy wieloskładnikowe dostosowane do poszczególnych upraw i gleb. Podmioty WSCh mają w tym przypadku silną, ugruntowaną pozycję w regionie. W odniesieniu do tworzyw sztucznych uzasadniona jest i obserwowana na rynku, tendencja do wydłuŝania łańcucha wartości. UmoŜliwia to zwiększenie dochodów poprzez uzyskiwanie większych marŝ dla tworzyw wyŝej przetworzonych i podniesienie rentowności. Inwestycje w wydłuŝenie łańcucha wartości pozwalają równieŝ na zmniejszenie wpływu zmian koniunktury. Osiągnięcie moŝliwych korzyści uwarunkowane jest jednak przez poniesienie bardzo wysokich nakładów finansowych oraz posiadanie efektywnych struktur organizacyjnych i wysoko kwalifikowanych kadr. 3.3 Potencjał polskiego przemysłu chemicznego Procesy globalizacji, które zachodzą w światowej gospodarce, w połączeniu z transformacją ustrojową w Polsce i akcesją do UE, mają istotny wpływ na przemysł chemiczny i aktualnie trudno dokonywać ocen jego stanu i perspektyw w wyizolowanych układach lokalnych. Stąd teŝ przedstawione w niniejszym opracowaniu analizy nie mogą unikać konfrontacji danych w relacjach Polska UE i UE Świat. Według IChP, rynek chemiczny UE jest ustabilizowany i zdominowany przez ponadnarodowe koncerny, mogące elastycznie reagować na wahania koniunktury z kilku powodów, z których za najwaŝniejsze moŝna uznać: posiadanie rozbudowanego profilu produkcji (niemal wszystkie półprodukty wytwarzane są w ramach jednego koncernu), posiadanie znacznych zdolności produkcyjnych w przetwórstwie, dokonanie w latach 90-tych koncentracji i restrukturyzacji kapitału i zdolności produkcyjnych wraz z kontynuacją tego trendu do dziś, co znacznie zwiększyło ich moŝliwości finansowe, wykorzystanie szansy dynamicznego inwestowania na rynkach azjatyckich w ostatnich kilkunastu latach, co dodatkowo zwiększyło odporność potentatów na wahania koniunktury, posiadanie rozbudowanego zaplecza badawczego szybko reagującego na potrzeby rynku, posiadanie znakomicie zorganizowanej sieci magazynowania, logistyki i sprzedaŝy posiadanie wysoko wyspecjalizowanego i zorganizowanego marketingu, posiadanie wsparcia państwowego w sferze polityki gospodarczej (stabilne zasady podatkowe i finansowe, klarowne prawo gospodarcze, zachęty inwestycyjne). W 2006 r. przemysł chemiczny UE osiągnął wartość sprzedaŝy (EKD 24 bez farmacji) na poziomie 476 mld EUR. Największym producentem chemikaliów w UE od lat pozostają Niemcy. Spośród dziesięciu krajów nowej akcesji największym producentem chemikaliów jest oczywiście Polska, lecz jej udział w sprzedaŝy UE wynosi zaledwie 2% Mimo niewątpliwych osiągnięć, europejski przemysł chemiczny traci swoją pozycję w światowej produkcji chemicznej, handlu i inwestycjach. Stan ten pogłębia wzrastająca konkurencja producentów z tzw. wschodzących rynków (głównie Azja, w szczególności Chiny) oraz postęp w zakresie technologii. Tempo rozwoju w Europie Zachodniej jest generalnie niŝsze niŝ w innych regionach świata. W konsekwencji rozwoju gospodarek azjatyckich, UE straciła w 2006 r. (pomimo sukcesywnych rozszerzeń) pozycję lidera i przesunęła się na drugie miejsce (po Azji) z udziałem w rynku chemicznym na poziomie ok. 30%. Na polskim rynku w branŝy chemicznej działa około 20 duŝych firm produkcyjnych oraz duŝa ilość mniejszych firm, w tym dystrybucyjnych. Rynek jest skoncentrowany wokół około 10 największych spółek: Ciech S.A., Zakłady Azotowe Puławy S.A., Anwil S.A., Zakłady Chemiczne Police S.A., Synthos S.A., Basell Orlen Polyolefins sp.zo.o., Zakłady Azotowe Tarnów S.A., Zakłady Azotowe Kędzierzyn S.A. i PCC Rokita S.A. 29

30 Porównując polskie firmy chemiczne do ich zagranicznych konkurentów, widać wyraźnie, Ŝe firm polskie są bardzo małe i posiadają np. przychody ze sprzedaŝy produktów i usług o rzędy wielkości mniejsze Analiza krajowego zapotrzebowania na chemikalia Zapotrzebowanie krajowe na chemikalia rośnie gwałtownie, wyprzedzając znacznie wzrost zdolności produkcyjnych, szczególnie w takich grupach wyrobów jak produkty organiczne, tworzywa sztuczne, kauczuki syntetyczne i chemikalia specjalne. Tempo wzrostu rynku i jego prognozy wyraźnie wskazują na realną moŝliwość rozwoju przemysłu chemicznego w tempie wyŝszym niŝ wzrost PKB, co jest jednym z warunków rozwoju gospodarczego w ogóle. W rzeczywistości zuŝycie chemikaliów w Polsce jest jeszcze wyŝsze niŝ wynikające ze statystyki, gdyŝ dane te nie obejmują zawartości, np. tworzyw w imporcie gotowych wyrobów takich jak samochody, AGD i RTV, elektronika i elektrotechnika uŝytkowa, sprzęt informatyczny itp Porównanie rynku chemicznego Polski i innych krajów Zdolności produkcyjne per capita przemysłu chemicznego i sektora WSCh oraz zuŝycie chemikaliów w UE są kilkakrotnie wyŝsze niŝ w Polsce, co z jednej strony pokazuje róŝnicę między stopniem rozwoju polskiego i europejskiego przemysłu chemicznego, a z drugiej wskazuje na potencjał wzrostu tego przemysłu w Polsce. Według Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego wartość produkcji sprzedanej przemysłu chemicznego osiągnęła w 2007 roku 23,5 mld euro, co stanowiło około 11% wartości sprzedaŝy całego przemysłu. Jest to prawie o połowę mniej niŝ w krajach wysoko uprzemysłowionych, gdzie udział ten kształtuje się w granicach 20%. Konsekwencją tego jest poniŝej 2-procentowy udział Polski w unijnym przemyśle chemicznym, wysoka dynamika importu, rosnące ujemne saldo obrotów z zagranicą, niekorzystna struktura eksportu oraz ponad połowę niŝsze zuŝycie chemikaliów na głowę mieszkańca. Pomimo to, polski rynek chemiczny jest znaczącym podmiotem na rynku Europy Środkowo-Wschodniej oraz w Unii Europejskiej. Sektor chemiczny w Polsce ma szansę rozwijać się w dobrym tempie i umacniać swoją pozycję solidnego partnera handlowego na rynkach światowych. Porównanie wskaźnikowe SpoŜycie jednostkowe per capita chemikaliów w Polsce jest blisko czterokrotnie niŝsze niŝ w UE, bilans handlu zagranicznego chemikaliami jest zdecydowanie ujemny, a wydajność produkcyjna ponad trzykrotnie niŝsza. Są to róŝnice, których nie moŝna zlekcewaŝyć po integracji Polski z UE. Przy podejmowaniu prób dogonienia wysokorozwiniętych krajów UE oczywistym jest, Ŝe poziom konsumpcji produktów chemii cięŝkiej będzie szybko wzrastał. Wielkość polskiego rynku chemikaliów jest znaczna w porównaniu z bliskim otoczeniem regionalnym, lecz niewielka, w porównaniu z krajami tzw. starej Unii (UE 15). Tabela 7. Rynek chemiczny wybranych krajów w 2006 r. tylko EKD 24 [mln EUR] Kraj SprzedaŜ Import Eksport ZuŜycie Bilans Wskaźniki per capita [EUR/osoba] HZ Zuzycie Bilans HZ Niemcy ,7 355,7 Francja ,8 172,6 Holandia ,6 1073,1 Hiszpania (-) ,0 (-) 174,5 Polska (-) ,8 (-) 181,3 Czechy (-) ,3 (-) 291,7 Węgry (-) ,5 (-) 57,5 Słowacja (-) ,4 (-) 225,2 Źródło: CEFIC, VCI Porównanie mocy produkcyjnych przemysłu chemicznego Polski i krajów Europy Zachodniej W Polsce słaby rozwój wykazuje w produkcja podstawowych petrochemikaliów i polimerów. I tak produkcja chemikaliów bazowych (olefiny, aromaty) jest kilkakrotnie niŝsza niŝ wynika to ze wskaźników makroekonomicznych, a takŝe praktyki innych krajów. 30

31 Tabela 8. Potencjał produkcyjny chemikaliów bazowych Produkt Europa Zachodnia [tys. t] Zdolności produkcyjne w roku 2006 Europa Zachodnia Polska [kg/osoba] [tys. t] Polska [kg/osoba] Amoniak , ,40 Metanol ,41 0 0,00 Etylen , ,36 Propylen , ,28 Butadien , ,97 Benzen , ,72 Toluen , ,41 o-ksylen , ,52 p-ksylen , ,84 Źródło: VCI 2007, IChP Poza nadmiarem zdolności produkcyjnych amoniaku w krajowym przemyśle chemicznym w odniesieniu do Europy Zachodniej, odnotować moŝna przynajmniej trzykrotnie niŝszy jednostkowy potencjał produkcyjny chemikaliów bazowych (zdolności wytwórcze per capita), szczególnie istotny dla działalności wytwórczej. Zjawisko to przekłada się na osłabienie perspektywy wzrostu oraz moŝliwości szybkiego wyrównania poziomu nasycenia gospodarki produkcją chemiczną na poziomie reprezentatywnym dla UE. Bez rozwoju tego potencjału wytwórczego gospodarka nadal będzie w wielkim stopniu korzystać z zasilania importem Polski handel zagraniczny Brak zrównowaŝonego przemysłu chemicznego moŝe być jedną z najpowaŝniejszych barier rozwoju gospodarki polskiej. Oparcie się na imporcie w sytuacji wymuszonego wysokiego tempa wzrostu oznaczać będzie znaczne zwiększenie i tak wysokiego juŝ obecnie deficytu w handlu zagranicznym. NaleŜy podkreślić, Ŝe w ostatnich latach rośnie udział ujemnego salda w obrotach chemikaliami w całym ujemnym saldzie zagranicznych obrotów towarowych Polski. W 2000 r. udział ten stanowił tylko 30,4% ujemnego salda krajowego dla wyrobów przemysłowych, w 2003 r. wzrósł do 46,4%, a w 2005 r. wyniósł ponad 68%. Wykres 3. Wyniki wymiany handlu zagranicznego produktów przemysłu chemicznego w ujęciu wartościowym [mln USD] w latach Źródło: GUS, PIPC, CEFIC, IChP, opracowanie własne Podsumowując, w ostatnich latach (od akcesji Polski do UE) moŝna stwierdzić szybki wzrost rynku chemicznego w Polsce w obu działach (EKD-24 i EKD-25) oraz tendencję wzrostową wymiany towarowej w ujęciu bezwzględnym. Niekorzystne saldo tej wymiany budzi obawy o przyszłość przemysłu chemicznego wystawionego na działanie wysoko konkurencyjnego otoczenia. 31

32 Skumulowany deficyt wymiany handlowej chemikaliami w okresie transformacji gospodarczej Polski wyniósł ponad 62 mld EUR i ma wymiar porównywalny z wielkością środków pomocowych przeznaczonych przez UE dla Polski po akcesji. Ostatnie nowe uruchomienia wielkich zdolności produkcyjnych polimerów masowego stosowania (PE, PP łącznie 720 tys. ton/rok), będące największą inwestycją w produkcji chemicznej w ostatnich kilkunastu latach, zmniejszyły poziom luki bilansowej w handlu zagranicznym w stosunku do 2005 r. Wykres 4. Rynek chemiczny wybranych krajów w 2006 r. (tylko EKD-24) Porównanie polskich producentów z globalnymi Źródło: GUS, PIPC, CEFIC, IChP, opracowanie własne Największe europejskie i światowe firmy chemiczne są koncernami o charakterze globalnym, niezaleŝnie od lokalizacji siedziby władz. Największa firma chemiczna świata reprezentuje potencjał, mierzony wartością sprzedaŝy chemikaliów, ponad dwukrotnie większy niŝ cały polski przemysł chemiczny. O poziomie nowoczesności i konkurencyjności w zglobalizowanym otoczeniu w dzisiejszym przemyśle chemicznym decyduje istniejący wielki potencjał produkcyjny ukierunkowany na sprzedaŝ na rynkach globalnych, wysoki stopień integracji łańcuchów wytwórczych od surowców do produktów rynkowych, rozbudowane kanały logistyki i dystrybucji, silny marketing i promocja wyrobów, wysoki poziom techniki i technologii, stosunkowo szybki obrót kapitału, wysoki poziom zaangaŝowania inwestycyjnego w nowoczesną produkcję. Kluczowym parametrem konkurencyjności jest poziom innowacyjności i zaangaŝowania przemysłu chemicznego w sferze badań i rozwoju nowych technologii produkcji. Poziom wydatków na badania i rozwój w Europie Zachodniej jest wyŝszy niŝ wartość sprzedaŝy całego przemysłu chemicznego w Polsce (EKD 24 + EKD 25) i wynosi ponad 26 mld USD/rok w ostatnich pięciu latach. WyŜszy jest takŝe poziom inwestycji. PoniŜej przedstawiono wykaz największych firm chemicznych na świecie. Największe krajowe firmy chemiczne, nawet z uwzględnieniem PKN Orlen (sprzedaŝ w kategorii EKD 24), nie mieszczą się w tej klasyfikacji. 32

33 Wykres 5. Największe światowe firmy chemiczne wyniki 2006 r. Źródło: CEFIC Facts and Figures 2007, IChP, opracowanie własne Porównując te same dane z wynikami firm polskich okazuje się, Ŝe sprzedaŝ największego producenta petrochemicznego w Polsce PKN Orlen jest około dziesięć razy mniejsza od sprzedaŝy firmy LG Chem, znajdującej się na 30 miejscu na liście największych światowych producentów. Dla porównania, poniŝej podane są te same dane dla firm polskich. Kontekst ten pozycjonuje polskie spółki jako mało istotnych graczy lokalnych. Wielkość i strategie firm konkurencyjnych są ilustracją globalnego trendu konsolidacji i tworzenia wielkich koncernów transnarodowych. W takim kontekście perspektywa udziału polskich podmiotów w procesach konsolidacyjnych wydaje się być konieczna. Podstawą jest przygotowanie strategii prywatyzacyjnej, która zapewni maksymalizację moŝliwych do uzyskania korzyści. 33

34 Wykres 6. Największe krajowe firmy chemiczne - wyniki 2006 r. * - Chemikalia i petrochemikalia - EKD 24 (bez paliw i bez sprzedaŝy Anwil). ** - Firmy dystrybucyjno logistyczne (znikoma produkcja własna lub jej brak) 3.4 Wyzwania stojące przed sektorem Źródło: VKE , IChP, opracowanie własne Podstawowe czynniki, które wywierają i mają decydujący wpływ na kształt sektora WSCh to: globalizacja, cykliczność koniunktury, kluczowa rola pozycji kosztowej. Globalizacja Globalni odbiorcy produktów sektora WSCh (np. z branŝy dóbr konsumpcyjnych i samochodowej) wymagają od swoich dostawców obecności w miejscach, w których lokują produkcję i zapewniania terminowych dostaw po niskich kosztach. Aby spełnić te wymagania, producenci chemikaliów wielkotonaŝowych podąŝają z produkcją w regiony, w których znajdują się największe koncerny z szeroko pojętej branŝy dóbr konsumpcyjnych. Drugim czynnikiem wpływającym na globalizację jest szybki wzrost zapotrzebowania na chemikalia wielkotonaŝowe w regionach rozwijających się. Eksport do Azji czy Afryki jest w długim okresie, przy odpowiedniej skali wolumenów, znacznie mniej opłacalny niŝ ulokowanie zakładu produkcyjnego w bezpośredniej bliskości rynków zbytu. Dodatkowym efektem jest osiągnięcie znacznie lepszej pozycji kosztowej, dzięki ulgom inwestycyjnym i niŝszym kosztom pracy w regionach rozwijających się. Najlepszym przykładem jest przenoszenie w ostatnich latach produkcji chemikaliów wielkotonaŝowych do Azji. Cykliczność koniunktury Zarówno popyt, jak i ceny w branŝy chemii cięŝkiej są cykliczne. W okresach, w których występuje niski popyt (związany ze spowolnieniem wzrostu gospodarczego), ceny znacznie spadają (nawet o 20% i więcej w ciągu roku) powodując zamykanie mniej efektywnych instalacji przez duŝe koncerny oraz wycofywanie się mniejszych konkurentów z sektora. Po kilku latach, gdy następuje odwrócenie trendu i rosnący popyt osiąga wysoki poziom często 34

35 przewyŝszający podaŝ ceny rosną i zachęcają do zwiększenia zdolności produkcyjnych. Kumulacja oddawanych w kolejnych latach inwestycji powoduje obniŝanie cen przez producentów, chcących realizować zwrot na inwestycjach. W efekcie, przy pojawiającej się nadpodaŝy ceny podlegają redukcji często poniŝej poziomu obserwowanego w poprzednim cyklu. Okresowa niska zyskowność, a nawet straty, są w przemyśle cięŝkiej chemii normą. Cykle, w zaleŝności od produktu, trwają od 3 do 6 lat i skróciły się o połowę w ciągu ostatniej dekady. W latach odnotowano jeden z najwyŝszych wskaźników wzrostu na przestrzeni ostatnich 20 lat. Kluczowa rola pozycji kosztowej PoniewaŜ produkcja w branŝy chemii cięŝkiej mierzona jest dziesiątkami tysięcy ton, a produkty charakteryzują się stosunkowo małym zróŝnicowaniem oraz niskim stopniem przetworzenia, kluczowym czynnikiem determinującym moŝliwość konkurowania jest pozycja kosztowa. Podstawowymi czynnikami determinującymi pozycję kosztową są: dostęp do tanich surowców, wykorzystywana technologia, skala produkcji. Dostęp do tanich surowców Szacunkowy udział surowców w kosztach firm sektora cięŝkiej chemii przekracza 50%. Stabilny dostęp do tanich surowców, bądź dysponowanie źródłem pozyskiwania surowców, w ramach przedsiębiorstwa lub grupy kapitałowej, pozwala producentom chemikaliów wielkotonaŝowych unikać ryzyka podwyŝki cen oraz uzyskać pozycję umoŝliwiającą kontrolowanie ceny nie tylko surowca, ale takŝe półproduktów i produktu ostatecznego. Dzięki posiadaniu własnych surowców regiony o relatywnie niskim poziomie rozwoju (Środkowy Wschód, Afryka, terytorium dawnego ZSRR) rozbudowują produkcję głównie na potrzeby eksportowe, gdyŝ ich gospodarki nie są w stanie obecnie przetwarzać półproduktów sektora cięŝkiej chemii, ani zuŝywać bardziej przetworzonych produktów. Najbardziej widoczne jest to w przypadku ropy naftowej i tanich petrochemikaliów pochodzących z regionów dysponujących złoŝami ropy naftowej oraz gazu. Wykorzystywana technologia W przypadku produktów wielkotonaŝowych, kaŝde usprawnienie zmniejszające koszt jednostkowy istotnie przyczynia się do poprawy rentowności poszczególnych grup produktowych. Wykorzystanie nowoczesnych technologii powoduje obniŝkę kosztów poprzez obniŝenie wskaźników zuŝycia surowców (przede wszystkim energii) oraz redukcję bądź wyeliminowanie odpadów, których koszty utylizacji pogarszają rentowność produktów. Skala produkcji W przypadku branŝy chemicznej występują stałe korzyści skali. Wraz ze wzrostem wolumenu produkcji stałe koszty rozkładają się na większą liczbę jednostek, obniŝając koszt przeciętny i pozwalając osiągać wyŝszą marŝę przy stałej cenie. Wiele rodzajów kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwa funkcjonujące w branŝy chemii cięŝkiej nie zmienia się w sposób istotny wraz ze wzrostem wolumenu produkcji. NaleŜą do nich przede wszystkim koszty badań i rozwoju, zatrudnienie przy obsłudze instalacji produkcyjnych, czy koszty remontów i utrzymania ruchu oraz usług zewnętrznych. W zaleŝności od rodzaju produktu i udziału kosztów logistyki w kosztach ogółem, przez efekty skali naleŝy rozumieć moŝliwość produkcji duŝego wolumenu w jednym zakładzie, bądź dysponowanie kilkoma zakładami o mniejszej skali produkcji, a dogodnie zlokalizowanymi w pobliŝu rynków zbytu. Wśród analityków branŝy chemicznej panuje dość duŝa zgodność poglądów na wielkość firm zdolnych do przetrwania w warunkach globalizacji i koncentracji produkcji. Ocenia się, Ŝe minimalną wartością rocznej sprzedaŝy umoŝliwiającą postrzeganie duŝych firm chemicznych 35

36 jako zdolnych do konkurencji na rynku otwartym jest poziom 1-2 mld USD rocznie. Mniejsza sprzedaŝ jest zbyt nikła dla efektywnej konkurencji na rynkach światowych, firmy takie nie będą posiadać odpowiednich udziałów w rynku, by ocaleć w konfrontacji z wielkimi graczami. Kryterium tego nie spełnia obecnie Ŝadna z krajowych firm chemicznych uznawanych za duŝe. W ramach tego rankingu nie uwzględnia się kompleksów petrochemicznych skojarzonych z duŝymi rafineriami paliwowymi (takich jak np. PKN Orlen), dla tego typu przedsiębiorstw próg sprzedaŝy jest znacznie wyŝszy (5-10 mld USD). Poglądy na przyszłość światowego sektora chemicznego są zróŝnicowane, lecz generalnie moŝna stwierdzić, Ŝe powaŝny wpływ na nie miały podwyŝki cen surowców węglowodorowych w okresie Spowodowały one spłaszczenie marginesu zysku i niewiele wskazuje na jego zwiększenie w bliskiej przyszłości. Niektóre prognozy mówią jednak o wzroście produkcji etylenu (będącego wyznacznikiem tempa rozwoju przemysłu chemicznego w okresach kilkuletnich) w tempie rzędu 5%/rok i nadal rosnącym zapotrzebowaniu na chemikalia, głównie w Ameryce Południowej, Azji, na Środkowym Wschodzie i w Afryce. Według IChP, w najbliŝszych latach światowy przemysł chemiczny ma nadal dobre perspektywy wzrostu, wynikające w duŝym stopniu ze wzrostu zapotrzebowania na produkty chemiczne w wielu działach gospodarki korzystających z chemikaliów o róŝnym stopniu przetworzenia. Niewątpliwie jednym z podstawowych ograniczeń tempa rozwoju będzie dostępność surowców węglowodorowych, z których wytwarza się ponad 95% głównych petrochemikaliów: Tabela 9. Światowa produkcja głównych petrochemikaliów w 2005 r. [tys. t] Produkt [mln t] Azja Europa Zachodnia Ameryka Pn. Ameryka Pd. Łącznie Polska Etylen Propylen Benzen W poszczególnych grupach produktowych perspektywy rozwoju są zróŝnicowane. Źródło: GUS Przed sektorem chemicznym stoi wiele wyzwań w nadchodzącym czasie. Do najwaŝniejszych naleŝy zaliczyć zmienność cen surowców i produktów, wzrost cen mediów energetycznych oraz wzrastające zobowiązania wynikające z realizacji załoŝeń Pakietu Klimatyczno- Energetycznego. Chodzi tu przede wszystkim o ograniczenie emisji gazów cieplarnianych oraz ponoszone z tego powodu dodatkowe koszty. Nie bez znaczenia jest równieŝ stale wzrastający deficyt wymiany handlowej chemikaliami z zagranicą. W roku 2008 deficyt osiągnął najwyŝszą w historii wartość 8,5 mld EURO. Ujemne saldo w handlu zagranicznym chemikaliami i produktami pokrewnymi w ciągu 11 miesięcy (styczeń-listopad) 2008 r. wyniosło ,80 mln zł. Są to zadania duŝe i bardzo wymagające. W sprostaniu wyzwaniom mogą pomóc dostęp do stabilnych i tanich surowców oraz mediów energetycznych, nowe inwestycje, integracja podmiotów sektora oraz nowoczesne technologie. 36

37 4 Doświadczenia prywatyzacji branŝy chemicznej w Polsce i Europie BranŜa chemiczna przechodziła w Polsce, jak i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, przekształcenia zmieniające strukturę własnościową, z jednoczesnym trendem zmierzającym do konsolidacji w celu powstania podmiotów mogących sprostać konkurencji. 4.1 Doświadczenia w zakresie prywatyzacji sektora WSCh w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej Prywatyzacja jako formuła przekształcenia własnościowego związana jest ściśle z regionem Europy Środkowo-Wschodniej, stanowiąc konieczne i logiczne następstwo przemian transformacji ustrojowej lat 80-tych ubiegłego wieku. W Europie Środkowo-Wschodniej zidentyfikowano cztery podstawowe sposoby prywatyzacji spółek chemicznych. Diagram 9. Przykład czterech sposobów prywatyzacji spółek chemicznych Konsolidacja poprzedzająca sprzedaŝ inwestorowi strategicznemu SprzedaŜ inwestorowi strategicznemu, (ewentualna konsolidacja po prywatyzacji) SprzedaŜ inwestorowi finansowemu Wykup menadŝerski / Wykup przez pracowników Źródło: Roland Berger W Polsce procesy prywatyzacyjne w sektorze WSCh zainicjowane zostały stosunkowo późno. W 2000 r. Ministerstwo Skarbu Państwa podjęło próbę prywatyzacji czterech spółek chemicznych (ZA Kędzierzyn, ZA Tarnów, ZA Puławy, ZCh Police) w niezaleŝnych procesach prywatyzacyjnych. Wszystkie cztery procesy prywatyzacji zostały zakończone bez rozstrzygnięcia w 2001 r. Wspomniana dekoniunktura lat odbiła się niekorzystnie na cenach uzyskiwanych przez podmioty sektora WSCh na rynkach produktów chemicznych. Zasięg i skala kryzysu były przyczyną podjęcia próby systemowego rozwiązania problemu poprzez formułowanie strategii branŝowych i sektorowych. Drugim czynnikiem pogorszenia sytuacji finansowej sektora WSCh była podwyŝka ceny gazu ziemnego o ok. 30% (głównego surowca do produkcji nawozów azotowych, stanowiących od 20 do 55% wartości przychodów ze sprzedaŝy ww. spółek.) Lata 2001 i 2002 były historycznie najgorszymi dla podmiotów sektora. Jako opcje startowe (2002 r.) rozwaŝane były dwie zasadnicze koncepcje rozwoju sektora WSCh: koncepcja bazująca na konsolidacji podmiotów nawozowych oraz wyodrębnianiu poszczególnych dziedzin działalności w formule jednostek biznesowych. Zakładano, Ŝe powstałe w toku restrukturyzacji specjalizowane produktowo podmioty miałyby wysokie szanse na pozyskanie inwestorów takŝe na publicznym rynku kapitałowym; koncepcja bazująca na wykorzystaniu indywidualnych ścieŝek prywatyzacji dla poszczególnych podmiotów WSCh w formie oferty publicznej lub udział inwestora branŝowego Konsolidacja produktowa w Polsce Konsolidacja produktowa stanowiła jeden z podstawowych wariantów Strategii restrukturyzacji i prywatyzacji Sektora WSCh, przyjętej w dniu 12 listopada 2003 r. przez Radę Ministrów. Strategia ta zakładała: konsolidację produktową w głównym obszarze produkcyjnym (nawozy i melamina), tj. połączenie w jednym podmiocie prawnym i organizacyjnym produkcji nawozów, 37

38 w oparciu o centra produkcji: nawozów fosforowych w ZCh Police oraz nawozów azotowych i melaminy w ZA Puławy; prywatyzację pozostałych jednostek biznesowych i grup produktowych, wyodrębnionych finansowo i operacyjnie; utworzenie parków przemysłowych. Konsolidacja produktowa miała doprowadzić do kompleksowych zmian i do wyodrębnienia takich powiązań produktowych, technologicznych i własnościowych, które pozwolą na maksymalizację wartości dodanej w tworzonych podmiotach. Zaletą omawianej koncepcji miało być powstanie podmiotu o silnej pozycji rynkowej. Jednak wariant konsolidacji produktowej nie został zrealizowany z uwagi na: wysokie koszty finansowe realizacji koncepcji, wysoki stopień skomplikowania koniecznych działań w obszarze restrukturyzacji właścicielskiej i majątkowej (aspekt formalnoprawny) i w rezultacie nierealny czas realizacji, czynniki miękkie obawy pracowników związane z restrukturyzacją, opór kadry kierowniczej i środowisk samorządowych, brak poparcia koncepcji ze strony podmiotów WSCh. Ponadto, według opinii NajwyŜszej Izby Kontroli ujętej w informacji o wynikach kontroli, w zakresie: Restrukturyzacja i przygotowanie prywatyzacji spółek sektora chemii cięŝkiej brak było obiektywnych uwarunkowań umoŝliwiających przeprowadzenie procesu konsolidacji produktowej. Wśród przesłanek negatywnych, zdaniem NIK, zachowujących aktualność równieŝ obecnie wymieniono m.in.: brak silnego finansowo podmiotu dominującego wśród firm przewidzianych do prywatyzacji, zdolnego do przyjęcia roli lidera konsolidacji, słabe powiązania (synergie) technologiczne i produktowe pomiędzy spółkami nawozowymi, jednolita baza surowcowa (głównie gaz ziemny) przy formule wykluczającej współpracę, konkurencyjne sieci dystrybucyjne przy wspólnym rynku i klientach, brak koordynacji planów rozwoju i inwestowania. Wnioski NIK, spójne z negatywnymi doświadczeniami podejmowanych prób konsolidacji produktowej, wskazują na wysokie ryzyko opcji konsolidacji produktowej w uwarunkowaniach polskiego sektora WSCh Konsolidacja kapitałowa w Europie Środkowo-Wschodniej Przykładem konsolidacji poprywatyzacyjnej w Czechach był proces prowadzony przez firmę Agrofert. Zaznaczyć naleŝy jednak, iŝ proces ten trwał sześć lat. Agrofert utworzony został w 1993 r. jako spółka zajmująca się handlem nawozami sztucznymi. Sukcesywnie przejmował udziały w państwowych przedsiębiorstwach (Deza, Ostrochem, KWP GmbH, Duslo) dzięki kredytom z zagranicznych banków i konsolidował je w jednej grupie przedsiębiorstw z branŝy chemicznej, co umoŝliwiło: konsolidację części branŝy chemicznej, stworzenie największej grupy skupiającej przemysł chemiczny w Czechach, wiodącą pozycję na rynku czeskim i czołową na rynku europejskim w produkcji i handlu produktami chemicznymi, restrukturyzację i inwestycje technologiczne w poszczególnych przedsiębiorstwach, rozwój moŝliwości produkcyjnych. W 2005 r. obroty finansowe Agrofert wyniosły 2 mld EUR. 38

39 Podsumowując opisany powyŝej proces konsolidacji, naleŝy mieć na względzie, iŝ po udanej próbie konsolidacji nastąpiła chwilowa integracja, nie wszystkie spółki grupy wpasowały się w strategię nowego inwestora, dlatego konieczne było przeprowadzenie procesu czyszczenia portfela. Przykładem konsolidacji poprzedzającej sprzedaŝ inwestorowi strategicznemu był proces realizowany przez firmę Unipetrol w Czechach pod patronatem Skarbu Państwa. W 1994 r. nastąpiło utworzenie koncernu, którego zadaniem było zrzeszenie spółek czeskiego przemysłu petrochemicznego w celu stworzenia grupy mogącej swobodnie konkurować z zagranicznymi producentami. Spółkami koncern były: Pretrotrans, Unipetrol Rafinerie, RPA Kauczuk, Chemopetrol, Benzyna, Paramo, Korami, Ceska Rafinerska, Unipetrol Trade, Spolana, Unipetrol Doprava. W 2003 r. doszło do fuzji spółek Korami i Paramo. W czerwcu 2004 r. PKN Orlen podpisał z czeskim Funduszem Majątku Narodowego umowę kupna 62,99% akcji holdingu Unipetrol a.s. Po przejęciu Unipetrolu przez PKN Orlen rozpoczęto proces integracji struktur obu podmiotów w poszczególnych ich segmentach, w tym produkcji rafineryjnej, petrochemicznej, handlu hurtowego, działalności detalicznej oraz w produkcji poszczególnych grup towarowych. Przejęcie Unipetrolu przez PKN Orlen doprowadziło do utworzenia duŝego regionalnego gracza w sektorze paliwowym w regionie. W styczniu 2007 r. spółka Unipetrol zawarła umowę sprzedaŝy 100% kapitału, spółki Kaucuk Kralupy na rzecz Synthos (dawniej Firma Chemiczna Dwory S.A.). Przejęcie spółki Kaucuk Kralupy stworzyło polskiej spółce niepowtarzalną szansę znaczącego zwiększenia swej pozycji na rynku europejskim otwierając jednocześnie nowe moŝliwości rozwojowe. Spółka Kaucuk Kralupy idealnie pasuje do profilu i strategii działalności Synthos. Zaistniała szansa na wykorzystanie efektu synergii w postaci zagospodarowania niewykorzystanych do tej pory zasobów obu firm. W październiku 2006 r. Anwil zakupił od Unipetrolu a.s. 81,78% akcji spółki Spolana a.s. Przejęcie czeskiej Spolany a.s. przez Anwil, spółkę zaleŝną od PKN Orlen, było elementem strategicznego planu płockiego koncernu. Doszło w ten sposób do wyodrębnienia w strukturze kapitałowej PKN Orlen podmiotu, skoncentrowanego jedynie na działalności w sektorze chemicznym Oferta publiczna W drodze oferty publicznej sprywatyzowane zostały w 2005 r. ZCh Police i ZA Puławy. W przypadku ZA Puławy była to juŝ druga próba, poniewaŝ pierwsza miała miejsce w lipcu 2001 r. i nie doszła do skutku. Trzeba pamiętać, Ŝe była to nie tylko faza dekoniunktury na rynku giełdowym lecz równieŝ trudny finansowo okres dla wszystkich podmiotów WSCh w Polsce. Środki pozyskane w drodze publicznej oferty nie zostały do dnia dzisiejszego w pełni wykorzystane przez ww. podmioty. ZA Puławy S.A. W dniu 7 kwietnia 2005 r. Walne Zgromadzenie spółki podjęło decyzję o wprowadzeniu na rynek drogą publicznej oferty 5 mln 515 tys. akcji w cenie nominalnej 10,00 PLN za sztukę. Po zarejestrowaniu emisji w KDPW, 19 października 2005 r. nastąpił debiut walorów ZA Puławy na GPW. Przy cenie emisyjnej rzędu 54,00 PLN akcje spółki zanotowały debiut z kursem otwarcia na poziomie 53,70 PLN, co stanowiło spadek w stosunku do ceny emisyjnej o 0,6%..ZCh Police S.A. 15 kwietnia 2005 r. spółka złoŝyła prospekt emisyjny do KNF, na podstawie którego zaplanowano wprowadzenie do publicznego obrotu 15 mln akcji w cenie nominalnej 10,00 PLN za akcję. W dniu 3 czerwca 2005 r., po uprzednim zatwierdzeniu prospektu emisyjnego przez KNF, akcje ZCh Police zostały dopuszczone do obrotu publicznego, a 14 lipca 2005 r. oficjalnie zadebiutowały na GPW. Na otwarciu pierwszej sesji walory ZCh Police osiągnęły cenę 10,60 PLN za sztukę, co przy cenie emisyjnej ustalonej na poziomie 10,30 PLN dało wzrost o 2,9%. Sytuacja zmieniła się niekorzystnie dla akcjonariuszy spółki w ciągu następnych tygodni. Po 39

40 trzech miesiącach od dnia debiutu rentowność papierów ZCh Police w stosunku do ceny emisyjnej wyniosła: -15%. Istotnym czynnikiem wspierającym projekty prywatyzacyjne było zainteresowanie i poparcie udzielone przez spółki, pracowników oraz środowiska lokalne i samorządowe. Spółka, dzięki statusowi spółki giełdowej osiąga m.in.: wzrost prestiŝu i wiarygodności spółki oraz jej promocję, bezpośredni dostęp do szerokiej grupy inwestorów, zwiększenie wachlarza dostępnych instrumentów finansowych (obligacje publiczne i prywatne, obligacje zamienne). Z drugiej strony naleŝy brać pod uwagę ryzyko oferty publicznej, tzn. uzaleŝnienie momentu subskrypcji akcji od koniunktury na giełdzie Prywatyzacja z udziałem inwestorów strategicznych Działania mające na celu pozyskanie inwestora strategicznego Nafta Polska rozpoczęła w czerwcu 2005 r. Warunkowe umowy sprzedaŝy podpisano: w marcu 2006 r. na zbycie 80% akcji ZCh Sarzyna i akcji ZCh Zachem spółce Ciech, w kwietniu 2006 r. na zbycie 80% akcji ZA Kędzierzyn i ZA Tarnów firmie PCC AG. W umowach tych inwestorzy Ciech i PCC AG zobowiązani zostali do: realizacji inwestycji gwarantowanych, gwarancji zatrudnienia, utrzymania podstawowej działalności spółki, ograniczenia w zbywaniu lub obciąŝaniu akcji, zakazu obniŝania kapitału, zakazu podziału lub łączenia spółki, zabezpieczenia płatności kar umownych, powołania jednego członka rady nadzorczej przedstawiciela Skarbu Państwa. W 2006 r. Rada Ministrów i Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Nafty Polskiej wyraziły zgodę na transakcję z udziałem Ciech. W konsekwencji ZCh Zachem i ZCh Sarzyna pozyskały stabilnego inwestora branŝowego i choć realizowano wariant indywidualnych ścieŝek prywatyzacji dla tych spółek w efekcie uzyskano częściową konsolidację branŝy chemicznej. Ciech działa na rynkach krajowych oraz międzynarodowych, głównie w branŝy chemicznej i farmaceutycznej. Spółka ma silną pozycję w wybranych chemikaliach bazowych oraz pozycję lidera na rynku sodowym i solnym w Polsce. Przeprowadzona przez Naftę Polską prywatyzacja z udziałem inwestora branŝowego umoŝliwiła tym spółkom: pozyskanie stabilnego inwestora branŝowego, realizację inwestycji gwarantowanych (łącznie na kwotę ponad 300 mln PLN, w tym odpowiednio ZCh Sarzyna 176,12 mln PLN oraz ZCh Zachem 130 mln PLN), gwarancję zatrudnienia do 2010 r. podpisano tzw. pakiety socjalne (m.in. wypłata premii prywatyzacyjnej pracownikom spółek), wykorzystanie wzajemnych synergii. Obecnie, zgodnie z umowami sprzedaŝy, Ciech w dniu 31 marca 2008 r. przedłoŝył Sprawozdania Kupującego za okres od dnia 1 stycznia 2007 r. do 31 grudnia 2007 r. z realizacji zobowiązań zawartych w umowach (w tym m.in. inwestycji) w odniesieniu do ZCh ZACHEM i ZCh Sarzyna. 40

41 Natomiast w przypadku sprzedaŝy ZA Kędzierzyn i ZA Tarnów firmie PCC AG proces prywatyzacyjny z udziałem inwestora branŝowego nie został sfinalizowany, choć w umowach sprzedaŝy oprócz zapisów dotyczących gwarancji zatrudnienia, realizacji inwestycji gwarantowanych w wysokości odpowiednio: 361 mln PLN dla ZA Kędzierzyn i 498 mln PLN dla ZA Tarnów, zawarto szereg innych istotnych zobowiązań. SprzedaŜ jednak nie doszła do skutku, gdyŝ zawarte w umowach sprzedaŝy warunki nabycia akcji, tj.: uzyskanie przez Naftę Polską zgody Rady Ministrów oraz uzyskanie zgody Ministra Skarbu Państwa, działającego jako Walne Zgromadzenie Nafty Polskiej, nie zostały spełnione. W komunikacie z dnia 27 października 2006 r. Ministerstwo Skarbu Państwa poinformowało, iŝ nie skieruje wniosku na Radę Ministrów o wyraŝenie zgody na prywatyzację ZA Kędzierzyn i ZA Tarnów z powodu zbyt niskiej ceny sprzedaŝy (dotyczy obydwu spółek) oraz (w przypadku ZA Kędzierzyn) zastrzeŝeń NIK Inne procesy prywatyzacyjne w Europie BranŜa chemiczna w Europie Środkowo Wschodniej przechodzi w ostatnich latach duŝe zmiany. Obok konsolidacji produktowej w branŝy chemicznej zaobserwować moŝna przykłady procesów prywatyzacyjnych z udziałem inwestora finansowego i strategicznego. Przykładem udziału inwestora finansowego jest proces prywatyzacji węgierskiej spółki BorsodChem. W 1996 r. spółka zadebiutowała na giełdzie w Budapeszcie i Londynie. W 2000 r. nastąpiło przejęcie Morawskich Zakładów Chemicznych w Czechach przez BorsodChem, a w 2006 r. przez fundusz inwestycyjny PERMIRA. W wyniku prywatyzacji: wdroŝono program restrukturyzacyjny, dokonano aktualizacji portfela produktowego, zwiększono efektywność produkcji i sprzedaŝy. W 2006 r. obroty finansowe BorsodChem wyniosły 918 mln EUR. Innym przykładem udziału inwestora finansowego jest czeska spółka Spolchemie. W 1995 r. zakończono proces prywatyzacji, w 2005 r. większościowym udziałowcem spółki została Via Chem Group (fundusz inwestycyjny inwestujący w branŝy chemicznej). Natomiast przy udziale inwestorów zagranicznych, w tym fińskich i rosyjskich, następowała prywatyzacja AB LIFOSA na Litwie. W latach nastąpiło przekształcenie przedsiębiorstwa w spółkę akcyjną we wspólnym przedsięwzięciu z fińską firmą Kemira. W 2002 r. przedsiębiorstwo zostało przejęte przez rosyjską firmę Eurochem. W wyniku prywatyzacji uzyskano: dostęp do większych rynków, rozwój sieci sprzedaŝy, dofinansowanie nowych technologii, transfer know-how. Według tej samej procedury dokonano prywatyzacji bułgarskiej spółki Agropolychim. Obecnie przedsiębiorstwo jest w 93% kontrolowane przez Amid & Fertilizers LLC USA (amerykański koncern przemysłu cięŝkiego) oraz Umicore MED (spółka naleŝy do grupy Umicore z Belgii przemysł rafineryjny). PowyŜsze przykłady wskazują na zmiany, jakie w ostatnim czasie zaszły na rynku chemicznym w Europie Środkowo-Wschodniej. Widoczne są trzy główne trendy: konsolidacja i prywatyzacja, rozwój rynku związany ze wzrostem gospodarczym, deregulacja oraz wprowadzenie standardów zachodnioeuropejskich. Zwiększające się uniezaleŝnienie przemysłu chemicznego od państwa wpływa na wzrost konkurencyjności w tym sektorze. Jednocześnie unijne regulacje zobowiązują spółki do przejmowania wielu standardów zachodnioeuropejskich, w tym wdroŝenie systemu REACH, który ma doprowadzić do ujednolicenia regulacji dotyczących substancji chemicznych oraz ułatwić dostęp do informacji o chemikaliach we wszystkich państwach unijnych. 41

42 4.1.6 Wnioski z dotychczasowych doświadczeń prywatyzacyjnych w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej Wnioski z dotychczasowych doświadczeń prywatyzacyjnych zarówno w Polsce jak i Europie Środkowo Wschodniej moŝna podsumować następująco: w Polsce dotychczas najczęściej stosowane formy prywatyzacji to sprzedaŝ inwestorowi branŝowemu lub przeprowadzenie oferty publicznej z istotnym elementem podwyŝszenia kapitału bez pełnej prywatyzacji; próba przeprowadzenia konsolidacji produktowej w Polsce nie udała się ze względu na przesłanki określone powyŝej. Doświadczenie udanej konsolidacji przeprowadzonej w Czechach nie jest miarodajne dla aktualnych polskich uwarunkowań z uwagi na bardzo długi czas realizacji tego procesu; w przypadku podjęcia ponownej próby prywatyzacji z udziałem inwestora branŝowego przewiduje się zainteresowanie ze strony regionalnych inwestorów branŝowych: Ciech i Anwil. 42

43 II. Aktualizacja koncepcji przyjęta uchwałą Zarządu Nafty Polskiej nr 1/49/2008 z dnia r. 43

44 5 Aktualizacja Koncepcji prywatyzacji spółek sektora WSCh w Polsce Aktualizacja Koncepcji stanowi rozszerzenie przedstawionych wcześniej scenariuszy w zakresie moŝliwych opcji prywatyzacji spółek sektora WSCh, natomiast aktualne pozostają cele, kryteria ocen i załoŝenia zawarte w Koncepcji. Obecna sytuacja na rynku sektora WSCh oraz deklaracje i ogłoszone plany rozwoju przez kluczowe dla branŝy podmioty zarysowały nowe scenariusze prywatyzacji sektora. Punktem wyjścia dla realizacji koncepcji był debiut giełdowy ZA Tarnów. Kolejnym etapem stanowiącym podstawę dla przedstawionych poniŝej scenariuszy, o ile warunki rynkowe pozwolą będzie wprowadzenie akcji ZA Kędzierzyn na Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie. Prospekt emisyjny ZA Kędzierzyn złoŝony został do KNF w dniu 21 października 2008 r. Termin debiut spółki na GPW jest uzaleŝniony od stanu koniunktury oraz sytuacji na rynku kapitałowym. Dokonując analizy opcji prywatyzacji sektora WSCh pod uwagę wzięto spółki chemiczne będące w posiadaniu Nafty Polskiej i Ministerstwa Skarbu Państwa. PoniŜej przedstawiono aktualną strukturę akcjonariatu poszczególnych spółek. Diagram 10. Struktura własności analizowanych spółek sektora WSCh Skarb Państwa 100% Nafta Polska S.A. 59,43% 50,73% 36,68% 5,56% 3,48% 49,08% 80,00% 6,28% 6,54% Źródło: analiza własna Rekomendowane w niniejszym dokumencie warianty prywatyzacji uwzględniają stanowiska i strategie rozwoju poszczególnych spółek sektora WSCh, aktualnie: Ciech wykazuje największą aktywność i zainteresowanie w procesie prywatyzacji spółek chemicznych w Polsce, deklaruje gotowość do odegrania roli integratora. Obecnie jest właścicielem 2,56 mln akcji ZA Tarnów, co stanowi 6,54% udziału w strukturze akcjonariatu. Zakup akcji ZA Tarnów jest wynikiem realizacji strategii Grupy Chemicznej przewidzianej na lata Jednym z jej istotnych elementów jest zbudowanie silnej Dywizji Agro drogą akwizycji krajowych producentów nawozów. PGNiG jako główny dostawca gazu dla spółek sektora WSCh, deklaruje zainteresowanie współuczestnictwem w projekcie zgazowywania węgla, którego inicjatorem są ZA Puławy i Kopalnia Węgla Kamiennego w Bogdance. PGNiG mógłby stać się potencjalnym inwestorem/integratorem w procesie prywatyzacji ZA Puławy i ZCh Police. PKN Orlen nie zamierza pełnić roli integratora branŝy chemicznej, wstępnie deklaruje sprzedaŝ spółek Anwil, Spolany i nawozowej produkcji Unipetrolu. Część nawozowa nie stanowi dla PKN Orlen podstawowej działalności operacyjnej, a jej udział w strukturze przychodów jest stosunkowo niewielki. Podjęcie ostatecznej decyzji uzaleŝniono od pojawienia się atrakcyjnej oferty zakupu w/w aktywów. 44

45 6 Opcje prywatyzacji i ich ocena Dokonując analizy nowych moŝliwych opcji prywatyzacji uwzględniono: aktualną sytuację na rynku chemicznym, zamierzenia i plany rozwoju poszczególnych spółek sektora WSCh, podobieństwo profili produktowych, istniejące pomiędzy spółkami synergie. Z przeprowadzonych przez Naftę Polską studiów i analiz wynika moŝliwość stworzenia poprzez prywatyzację dwóch silnych grup chemicznych: pierwsza grupa chemiczna obejmowałaby Ciech, ZA Tarnów, ZA Kędzierzyn z ewentualnym udziałem Anwilu, druga grupa chemiczna obejmowałaby ZA Puławy oraz ZCh Police z ewentualnym udziałem PGNiG, jako potencjalnego inwestora/integratora. 6.1 Opcje prywatyzacyjne PoniŜszy schemat przedstawia dwa podstawowe warianty prywatyzacji sektora WSCh, które mogą ulec rozszerzeniu o wariant z udziałem Anwilu oraz odpowiednio w przypadku ZA Puławy i ZCh Police o PGNiG. Diagram 11. Struktura powstałych grup chemicznych I Grupa chemiczna II Grupa chemiczna Rozszerzenie wariantu o udział spółki Anwil uzaleŝnione jest od decyzji PKN Orlen Ewentualny udział PGNiG w roli integratora / inwestora Źródło: analiza własna Analizując poszczególne scenariusze prywatyzacji Nafta Polska dokonała zbiorczego zestawienia surowcowo-produktowego podmiotów WSCh pozwalających na projekcję moŝliwości dokonania połączeń strategicznych niektórych firm. Uwzględniono nie tylko same efekty synergii, ale takŝe efekty ekonomiczno-finansowe. Przeprowadzono analizę synergii w zakresie: zaopatrzenia surowcowego, powiązań surowcowo-produktowych, wspólnych synergii produktowych, wspólnego zapotrzebowania na media energetyczne tj.: węgiel, gaz i energię elektryczną, wspólnych rynków docelowych, oferty wspólnych usług, wspólnych inwestycji. 45

46 6.1.1 Grupa chemiczna: Ciech, ZA Tarnów, ZA Kędzierzyn Pierwszy wariant zakłada powstanie grupy chemicznej obejmującej Ciech, ZA Tarnów, ZA Kędzierzyn. Połączenie tych podmiotów pozwoli na pełną integrację w zakresie nawozów azotowych oraz uzupełnienie oferty produktów dla rolnictwa o nawozy wieloskładnikowe i pestycydy. Uwolnienia synergii naleŝy upatrywać w następujących sferach: sprzedaŝy, logistyki, zarządzania łańcuchem dostaw, gospodarki energetycznej. Podmioty te wykazują duŝy potencjał optymalizacyjny dzięki dopasowaniu produktowemu. Powstała grupa będzie mogła korzystać ze wspólnej, rozbudowanej sieci dystrybucyjnej, dzięki czemu pełne spektrum produktów będzie mogło dotrzeć do większej liczby odbiorców. Z drugiej strony skoordynowana logistyka obniŝająca koszty sprzedaŝy moŝe podnieść marŝe netto o około 1%. Istotnym elementem jest równieŝ synergia wynikająca ze wzrostu siły przetargowej skonsolidowanego podmiotu oraz agregacja potrzeb energetycznych, co spowoduje redukcję kosztu jednostkowego energii elektrycznej. PoniŜszy diagram identyfikuje synergie według głównych grup produktowych. Diagram 12. Analiza synergii produktowych grupy chemicznej powstałej z połączenia Ciech, ZA Tarnów i ZA Kędzierzyn Grupa chemiczna: Ciech, ZA Tarnów, ZA Kędzierzyn, Anwil Źródło: Roland Berger Strategy Consultants, analiza własna Wariant obejmujący Ciech, ZA Kędzierzyn i ZA Tarnów mógłby zostać rozszerzony o ewentualny udział spółki Anwil. Potencjalny udział Anwilu uzaleŝniony jest od decyzji PKN Orlen w sprawie sprzedaŝy spółki. Koncepcja sprzedaŝy Anwilu wpisuje się w załoŝenia aktualnej strategii PKN Orlen S.A. i naleŝy ją rozpatrywać wyłącznie w aspekcie biznesowym. W dniu 23 grudnia 2008 r. zostało wpisane do KRS Polskie Konsorcjum Chemiczne Sp. z o.o. powstałe z inicjatywy Ciech S.A. w celu zakupu Anwilu. Do Konsorcjum w dniu 5 stycznia 2009 r. dołączyły ZA Kędzierzyn i ZA Tarnów, na dzień dzisiejszy Konsorcjum deklaruje gotowość uczestnictwa w procesie zakupu Anwilu. 46

47 Ewentualne dołączenie do grupy Anwilu potęguje efekty synergii pojawiające się pomiędzy tymi podmiotami. Dodatkowo pozwala na pełną integrację w zakresie PCW i kaprolaktamu. Ponadto naleŝy się spodziewać uwolnienia synergii w sferze produkcji. Opcja ta niesie ze sobą największy potencjał oszczędnościowy. W efekcie połączenia tych spółek powstanie podmiot o najbardziej zrównowaŝonej produkcji, gdzie stosunkowo duŝą rolę odegrają produkty Anwilu. NaleŜy podkreślić, iŝ w efekcie pełnej prywatyzacji tych spółek powstanie podmiot posiadający bardzo silną pozycję jako producent polimerów i tworzyw sztucznych. W ofercie tak powstałej grupy będzie szeroki wachlarz produktów, w tym: kaprolaktam i poliamidy, alkohole oxo i plastyfikatory, TDI, EPI, Ŝywice epoksydowe i poliestrowe, polichlorek winylu, pianki poliuretanowe. Szczególnych synergii naleŝy spodziewać się pomiędzy ZA Tarnów i Anwilem. W efekcie grupa będzie mogła zaoferować klientom komplementarny zestaw produktów dopasowany do potrzeb klientów. Łączne moce produkcyjne oraz skala działania pozwoli na konkurowanie z silnymi podmiotami europejskimi. Zakłady produkcyjne grupy znajdują się juŝ obecnie w róŝnych krajach (Polska, Niemcy, Czechy, Rumunia). Stworzenie tak duŝej i silnej grupy pozwala równieŝ na wyzwolenie synergii wynikającej z integracji planów inwestycyjnych. Diagram 13. Analiza synergii produktowych grupy chemicznej powstałej z połączenia Ciech, ZA Tarnów, ZA Kędzierzyn i Anwil Źródło: Roland Berger Strategy Consultants, analiza własna Połączenie tych podmiotów pozwoli na pełną integrację w zakresie nawozów azotowych oraz uzupełnienie produktów dla rolnictwa o nawozy wieloskładnikowe i pestycydy. Uwolnienie synergii nastąpiłoby w następujących obszarach: sprzedaŝ, logistyka, zarządzanie łańcuchem dostaw, gospodarka energetyczna. 47

48 Wszystkie wymienione powyŝej podmioty wykazują duŝy potencjał optymalizacyjny, dzięki dopasowaniu produktowemu. Z analiz wynika, iŝ powstała w ten sposób grupa będzie mogła korzystać ze wspólnej, rozbudowanej sieci dystrybucyjnej. Nafta Polska S.A. podkreśla istotna rolę, jaką w tej koncepcji ma do odegrania Anwil S.A.. Obecność tego podmiotu w tak skonfigurowanej strukturze wzmocni ją, zintegruje w zakresie nawozów, PCW oraz kaprolaktamu. W efekcie takiego scenariusza powstanie podmiot o najbardziej zrównowaŝonej produkcji, gdzie duŝą rolę odegrają produkty Anwil S.A. Nafta Polska S.A. nie zgadza się z tezą, Ŝe wspomniana integracja firm chemicznych przyniesie spółce Anwil S.A. bardzo niewiele korzyści. Tak przeprowadzona prywatyzacja zapewni dynamiczny rozwój i wzmocni pozycje konkurencyjną wszystkich spółek. NaleŜy podkreślić, Ŝe tak powstała grupa chemiczna byłaby zdolna osiągnąć roczny zysk netto na poziomie 639 mln PLN, przychody ze sprzedaŝy mln PLN a EBITDA mln PLN (dane oparte na wynikach finansowych za 2007 r.). 48

49 6.1.3 Grupa chemiczna: ZA Puławy i ZCh Police Drugi wariant zakładający powstanie grupy chemicznej obejmującej ZA Puławy i ZCh Police pozwoli na pełną integrację w zakresie nawozów azotowych oraz integrację poziomą (uzupełnienie palety produktów) o nawozy wieloskładnikowe. MoŜliwe synergie wynikające z powstania grupy będą miały największe znaczenie w sprzedaŝy i gospodarce energetycznej. Wskutek integracji powstanie większy podmiot posiadający silniejszą pozycję negocjacyjną wobec dostawców surowców i energii, przełoŝy się to na obniŝenie kosztów zaopatrzenia. Diagram 14. Analiza synergii produktowych grupy chemicznej powstałej z połączenia ZA Puławy i ZCh Police Grupa chemiczna: ZA Puławy, ZCh Police i PGNiG Źródło: Roland Berger Strategy Consultants, analiza własna Omawiana powyŝej grupa chemiczna wzmocniona udziałem PGNiG pozwoli na utworzenie silnego podmiotu nawozowo-gazowego. W wariancie, w którym PGNiG pełniłby rolę ewentualnego integratora zachowane zostałyby wszystkie synergie wynikające z połączenia ZA Puławy z ZCh Police. Pełna prywatyzacja ZA Puławy i ZCh Police z udziałem PGNiG umoŝliwia integrację pionową w łańcuchu tworzenia wartości. Wynika to z faktu, iŝ gaz ziemny jest głównym surowcem do produkcji nawozów. W tym modelu PGNiG odchodzi od schematu surowcowego w stronę biznesu konsumenckiego. Niesie to ze sobą równieŝ obniŝenie kosztów sprzedaŝy dzięki koordynacji dystrybucji. Powstała grupa będzie miała równieŝ silniejszą pozycję w negocjacjach cenowych z dostawcami energii i surowców. W przypadku negatywnej decyzji PGNiG, obydwie spółki powinny zostać sprywatyzowane wspólnie lub w ramach indywidualnych ścieŝek. 6.2 Ocena opcji prywatyzacji Zaprezentowane koncepcje prywatyzacji spółek WSCh zakładają pełną prywatyzację, co pozwoli integrowanym podmiotom na większą swobodę działania i przyspieszenie procesów decyzyjnych zarówno w obszarze operacyjnym, jak i strategicznym. Prywatyzacja spółek zgodnie z przyjętą ścieŝką doprowadzi do utworzenia dwóch silnych grup chemicznych, które dzięki osiągniętym tą drogą synergiom i większej skali działania, uzyskają pełną zdolność do konkurowania na rynku polskim i europejskim. Przedstawioną koncepcję pełnej prywatyzacji charakteryzuje dualizm i daleko idąca elastyczność rozwiązań. Obok docelowych rozwiązań nie wyklucza się bowiem ewentualnych indywidualnych ścieŝek prywatyzacji spółek sektora WSCh Grupa chemiczna: Ciech, ZA Tarnów, ZA Kędzierzyn Powstanie grupy chemicznej skupiającej: Ciech, ZA Tarnów i ZA Kędzierzyn zapewni dynamiczny rozwój i wzmocni pozycję konkurencyjną poszczególnych spółek. Powstała w ten sposób grupa chemiczna mogłaby osiągnąć roczny zysk netto na poziomie powyŝej 400 mln PLN, przy przychodach ze sprzedaŝy w wysokości około 6,4 mld PLN. Wskaźnik EBITDA dla całej grupy wzrósłby do wysokości ponad 800 mln PLN (dane w oparciu o wyniki spółek za 2007 r.). 49

50 Diagram 15. Prognoza wyników finansowych grupy chemicznej powstałej z połączenia Ciech, ZA Tarnów i ZA Kędzierzyn Źródło: Roland Berger Strategy Consultants, analiza własna W przypadku realizacji wariantu Ciech, ZA Tarnów i ZA Kędzierzyn rozszerzonego o udział Anwilu, roczny zysk netto tak powstałej grupy wzrósłby do wysokości ponad 600 mln PLN przy przychodach ze sprzedaŝy na poziomie powyŝej 9,2 mld PLN i współczynniku EBITDA rzędu powyŝej 1,2 mld PLN (dane w oparciu o wyniki spółek za 2007 r.). Diagram 16. Prognoza wyników finansowych grupy chemicznej powstałej z połączenia Ciech, ZA Tarnów i ZA Kędzierzyn oraz Anwil Źródło: Roland Berger Strategy Consultants, analiza własna Jak wynika z analizy powyŝszych prognoz, skuteczna realizacja docelowej wersji koncepcji prywatyzacji (z udziałem Anwilu) spowoduje wzrost przychodów całej grupy chemicznej o 31%, a zysku netto o 33% w porównaniu z wynikami grupy bez udziału Anwilu (dane w oparciu o wyniki spółek za 2007 r.). Korzyści wynikające z powyŝszej opcji prywatyzacyjnej: uzyskanie odpowiedniej skali działalności umoŝliwiającej skuteczne konkurowanie i pozyskiwanie kapitału, budowa dominującej pozycji regionalnej w segmencie nawozów (poszerzenie oferty dla rolnictwa) i kaprolaktamu, 50

51 wykorzystanie synergii w obszarze dystrybucji produktów agrochemicznych (wzmocnienie dywizji organicznej), wykorzystanie synergii związanych z integracją wsteczną (np. TDA) i poprawa pozycji kosztowej, wzmocnienie pozycji w obszarze kaprolaktamu i PCW, dywersyfikacja ryzyka i zmniejszenie podatności na cykle koniunkturalne, pozyskanie kluczowych rynków charakteryzujących się dobrymi perspektywami rozwoju Grupa chemiczna: ZA Puławy i ZCh Police Drugi wariant zakładający powstanie grupy chemicznej: ZA Puławy i ZCh Police, w sposób naturalny wynika z analizy struktury sprzedaŝy tych spółek, gdzie przewaŝa procentowy udział nawozów. Taka koncepcja pozwala na pełną integrację w zakresie nawozów azotowych oraz integrację poziomą (uzupełnienie palety produktów o nawozy wieloskładnikowe). Ewentualny udział PGNiG w roli inwestora / integratora zapewniłby integrację pionową (dostawy gazu ziemnego głównego surowca do produkcji nawozów). Integracja obu spółek nawozowych zapewniłaby roczny zysk netto w wysokości powyŝej 500 mln PLN i przychody ze sprzedaŝy na poziomie powyŝej 4,3 mld PLN, przy współczynniku EBITDA wynoszącym ponad 650 mln PLN. Diagram 17. Prognoza wyników finansowych grupy chemicznej powstałej z połączenia ZA Puławy i ZCh Police Korzyści wynikające z powyŝszej opcji prywatyzacyjnej: Źródło: Roland Berger Strategy Consultants, analiza własna wzmocnienie pozycji prywatyzowanych podmiotów w segmencie nawozów azotowych i wieloskładnikowych zarówno na rynku krajowym jak równieŝ światowym, zapewnienie ciągłości w dostawach gazu ziemnego, osiągnięcie dywersyfikacji surowcowej (gaz ziemny) w wyniku wspólnych prac z PGNiG i Kopalni Węgla Kamiennego Bogdanka nad projektem zgazowywania węgla. 51