PROPOZYCJA METODY OCENY ADU PRZESTRZENNEGO OBSZARU REKULTYWOWANEGO

Transkrypt

1 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 82 WIEŒ I ROLNICTWO, NR 2 (147) 2010 TOMASZ PODCIBORSKI 1, AGNIESZKA TRYSTU A PROPOZYCJA METODY OCENY ADU PRZESTRZENNEGO OBSZARU REKULTYWOWANEGO Abstrakt. Celem opracowania jest przedstawienie propozycji metody oceny stanu ³adu przestrzennego rekultywowanych obszarów zdegradowanych lub zdewastowanych. Z uwagi na szeroki zakres pojêcia ³adu jego ocena mo e byæ rozpatrywana w ró nych odniesieniach przestrzennych jako ³ad przestrzenny struktury poziomej i ³ad przestrzenny struktury pionowej. Zastosowanie opracowanej metody umo liwia ocenê stanu ³adu przestrzennego omawianych obszarów z jednoczesn¹ mo liwoœci¹ wytypowania tych elementów, które niekorzystnie wp³ywaj¹ na stan zagospodarowania elementów, a tym samym na ³ad przestrzenny. Wskazanie elementów negatywnie wp³ywaj¹cych na stan ³adu pozwoli na poprawê struktury przestrzennej w³adania i u ytkowania badanego obszaru ju na etapie stadium projektowego prac rekultywacyjnych. S³owa kluczowe: rekultywacja, ³ad przestrzenny, ocena stanu ³adu przestrzennego WPROWADZENIE Dzia³alnoœæ rolnicza i przemys³owa cz³owieka oraz niekorzystne oddzia³ywanie czynników przyrodniczych mo e prowadziæ do degradacji lub dewastacji gruntów. Eliminacja i przeciwdzia³anie negatywnym skutkom procesów niszcz¹cych grunty i gleby stanowi jeden z wa niejszych wymogów realizacji polityki rozwoju zrównowa onego [Koreleski 1999], którego jednym z wyró ników jest ³ad przestrzenny. Postrzegany jest on jako sposób harmonijnego ukszta³towania przestrzeni z uwzglêdnieniem potrzeb spo³ecznych, gospodarczych, przyrodniczych i kulturowych. W³aœciwe ukszta³towanie przestrzeni zapewnia jej uporz¹dkowanie i zachowanie walorów kompozycyjno-estetycznych [Bañski 2008]. 1 Autorzy s¹ pracownikami naukowymi Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie ( tomasz. podciborski@uwm.edu.pl; agnieszka.trystula@uwm.edu.pl). 82

2 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 83 Problematyka rekultywacji obszarów zdegradowanych w Polsce jest szeroko podejmowana w literaturze i realizowana w praktyce od wielu lat ze wzglêdu na du ¹ skalê niekorzystnych zmian stanu krajobrazu spowodowan¹ g³ównie szkodliw¹ dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Szacuje siê, e rocznie oko³o 2,5 tysiêcy gruntów zdegradowanych i zdewastowanych zostaje objêtych pracami rekultywacyjnymi, które przywracaj¹ ich walory krajobrazowe, poprawiaj¹ jakoœæ wody gruntowej oraz umo liwiaj¹ ich ponowne u ytkowanie. Ka dy przypadek rekultywacji terenu zdegradowanego wymaga indywidualnego podejœcia i projektu. Opracowanie prawid³owego projektu wymaga d³ugotrwa³ych i kosztownych badañ oraz pracy wielu specjalistów z ró nych dziedzin [Wysokiñski 2003]. Do najwa niejszych unormowañ prawnych w zakresie przywracania walorów produkcyjnych i przyrodniczych obszarom zdegradowanym lub zdewastowanym nale y zaliczyæ ustawê o ochronie gruntów rolnych i leœnych z dnia 3 lutego 1995 roku oraz ustawê o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 roku. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leœnych [Ustawa ] okreœla sposoby ochrony gruntów m.in. poprzez rekultywacjê, czyli szereg zabiegów, dziêki którym nadaje siê lub przywraca gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartoœæ u ytkow¹ lub przyrodnicz¹ przez w³aœciwe ukszta³towanie rzeÿby terenu, poprawienie w³aœciwoœci fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbêdnych dróg. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z ustaw¹ o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [Ustawa ], to opracowanie planistyczne, które m.in. okreœla granice obszarów wymagaj¹cych przeprowadzenia zabiegów rekultywacyjnych. Wybór kierunku rekultywacji powinien byæ zgodny z funkcj¹ terenu zapisan¹ w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku jego braku w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, co w konsekwencji ma prowadziæ do zachowania stanu ³adu przestrzennego na przedmiotowym obszarze. ad to uporz¹dkowana ca³oœæ, istniej¹ca w rozlicznych dziedzinach dzia³alnoœci cz³owieka. Tak te postrzegany jest ³ad przestrzenny, bowiem cz³owiek yje i rozwija siê w przestrzeni. Przestrzeñ zaœ jest ograniczona, oporna, zró nicowana pod wzglêdem jej cech naturalnych i antropogenicznych. Z uwagi na ograniczonoœæ przestrzeni wszelkie decyzje zmierzaj¹ce do jej zagospodarowania powinny braæ pod uwagê wymagania ³adu przestrzennego, gdy zagospodarowanie musi uwzglêdniaæ harmonijne powi¹zania wielu jej elementów. Jedyna, do dnia dzisiejszego, prawna definicja ³adu przestrzennego pojawi³a siê w przepisach ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27 marca 2003 roku. Zgodnie z jej treœci¹, przez ³ad przestrzenny nale y rozumieæ...takie ukszta³towanie powierzchni, które tworzy harmonijn¹ ca³oœæ oraz uwzglêdnia w uporz¹dkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, spo³eczno-gospodarcze, œrodowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. 83

3 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 84 Dotychczasowe opracowania na temat rekultywacji obszarów zdegradowanych b¹dÿ zdewastowanych nie porusza³y jednoczeœnie zagadnienia prac rekultywacyjnych i ich wp³ywu na stan ³adu przestrzennego, a tym samym brak by³o opracowania, które kompleksowo rozpatrywa³oby ³ad przestrzenny tych e obszarów w odniesieniu do szeregu czynników (wskaÿników i ich mierników), maj¹cych wp³yw na jakoœæ ³adu przestrzennego, czyli przestrzeni. Celem opracowania jest przedstawienie propozycji metody oceny ³adu przestrzennego zrekultywowanych obszarów zdegradowanych lub zdewastowanych. Z uwagi na szeroki zakres pojêcia ³adu jego ocena mo e byæ rozpatrywana w ró nych odniesieniach przestrzennych, na przyk³ad jako ³ad przestrzenny struktury poziomej lub ³ad przestrzenny struktury pionowej, na ró - nych etapach inwestycji, a tak e na etapie projektowym i powykonawczym, w celu okreœlenia wp³ywu prac rekultywacyjnych na poprawê stanu ³adu przestrzennego. REKULTYWACJA GRUNTÓW Ochrona gruntów rolnych polega m.in. na rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów na cele rolne [Ustawa ]. Celem tego typu prac jest przywrócenie walorów produkcyjnych lub innych walorów u ytkowych terenom zniszczonym (zdegradowanym, zdewastowanym) wskutek dzia³alnoœci antropogenicznej. Przywrócenie wartoœci u ytkowej obszarom nieproduktywnym, powsta³ym w sposób naturalny, nazywane jest niekiedy przystosowaniem [Koreleski 1998]. Rekultywacja techniczna i biologiczna to dwa podstawowe rodzaje rekultywacji gruntów. W ramach rekultywacji technicznej podejmuje siê dzia³ania, których celem jest m.in. odpowiednie ukszta³towanie terenu, poprawa warunków hydrograficznych, czêœciowe lub ca³kowite odtworzenie gleb oraz budowa i modernizacja dróg dojazdowych, koniecznych do w³aœciwego u ytkowania zrekultywowanego obszaru. Rekultywacja biologiczna obejmuje dzia³ania agrotechniczne, takie jak uprawa mechaniczna, nawo enie czy wprowadzenie mieszanek próchnicznych. Projekt rekultywacji obszaru zdegradowanego lub zdewastowanego, który sk³ada siê z trzech zasadniczych etapów: planowania, projektowania i realizacji, powinien uwzglêdniaæ ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Na etapie planowania nale y zidentyfikowaæ przyczyny degradacji terenu, jej skutki oraz zasiêg. Dokonuje siê tak e wyboru jednego z kierunków rekultywacji (m.in. kierunek rolny, leœny, rekreacyjny b¹dÿ infrastrukturowy), który powinien uwzglêdniaæ nie tylko stopieñ degradacji danego obszaru, ale tak e uwarunkowania przyrodnicze, spo³eczne oraz gospodarcze. Dokumentacja projektowa obejmuje opracowanie z zakresu techniczno-ekonomicznego rekultywacji i zagospodarowania terenu. Na etapie realizacji projektu dokonuje siê wielu zabiegów technicznych i biologicznych, których celem jest przywrócenie gospodarczej i przyrodniczej u y- 84

4 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 85 tecznoœci rekultywowanym obszarom, tak aby mo na je by³o wykorzystaæ zgodnie z wybranym kierunkiem rekultywacji. W celu ochrony ³adu przestrzennego podczas wykonywania prac rekultywacyjnych decyzje w sprawach rekultywacji i zagospodarowania wydaje starosta po zasiêgniêciu opinii: dyrektora w³aœciwego terenowo okrêgowego urzêdu górniczego w odniesieniu do dzia³alnoœci górniczej, dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Pañstwowych lub dyrektora parku narodowego w odniesieniu do gruntów o projektowanym leœnym kierunku rekultywacji, oraz wójta (burmistrza, prezydenta miasta) [Ustawa ]. AD PRZESTRZENNY Przestrzeñ jest dobrem rzadkim i ograniczonym, zatem gospodarowanie tym dobrem powinno mieæ na wzglêdzie z jednej strony nieustanne d¹ enie do poprawy warunków ycia ludnoœci, z drugiej zaœ przestrzeñ, jako dobro ekonomiczne (ograniczone), musi podlegaæ regulacjom prawnym i administracyjnym [Szyszko i Cymerman 2000]. Stan przestrzeni, jej cena i forma zagospodarowania odzwierciedlona jest w stanie poszczególnych rodzajów ³adu [Wrana 2000]: ³adu urbanistyczno-architektonicznego, zwi¹zanego z kompozycj¹ przestrzeni, jej czytelnoœci¹ i logik¹, rozmieszczeniem obiektów, ich kszta³tem i wielkoœci¹, usytuowaniem terenów zielonych, sklepów, punktów us³ugowych, obiektów ma³ej architektury, przebiegiem ci¹gów komunikacyjnych, ³adu funkcjonalnego, zwi¹zanego z walorami u ytkowymi, wspó³wystêpowaniem ró nych funkcji i relacjami, m.in. z nasyceniem w punkty us³ugowe, sklepy, obiekty rozrywkowo-rekreacyjne, oœrodki zdrowia, placówki edukacyjne, ³adu estetycznego, odzwierciedlaj¹cego urodê miejsca i przestrzeni, czystoœci i schludnoœci, symbolikê u³atwiaj¹c¹ orientacjê (dominanty punktowe i powierzchniowe) i sprawne poruszanie siê, szatê informacyjn¹ (szyldy, neony, reklamy), ³adu spo³ecznego, wynikaj¹cego z ukszta³towanej sieci stosunków spo³ecznych, wyra aj¹cego siê w poziomie za y³oœci i identyfikacji z miejscem i przestrzeni¹, w ocenie stanu bezpieczeñstwa, w sile wiêzi s¹siedzkich, rodzaju kontaktów miêdzy bli szymi i dalszymi s¹siadami, ³adu ekologicznego, odnosz¹cego siê do wartoœci œrodowiska naturalnego, wp³ywaj¹cego w istotny sposób na poziom zdrowotnoœci mieszkañców i ich samopoczucie, odbijaj¹cego siê na elementach sk³adaj¹cych siê na ³ad spo- ³eczny. W zwi¹zku z tym podczas prowadzenia prac rekultywacyjnych nale y braæ pod uwagê nastêpuj¹cy postulat: przy du ej wartoœci zagospodarowanej ju przestrzeni podczas wprowadzania zmian nale y w maksymalnie mo liwy sposób zachowaæ wartoœæ obiektów istniej¹cych i kreowaæ takie formy architektoniczno-urbanistyczne oraz terenowe, które podnios¹ wartoœæ rekultywowanych obszarów, a z pewnoœci¹ nie dopuszcz¹ do jej obni enia. 85

5 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 86 CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW PRZESTRZENI MAJ CYCH WP YW NA KSZTA TOWANIE ADU PRZESTRZENNEGO PODCZAS PRAC REKULTYWACYJNYCH Na przestrzeñ sk³adaj¹ siê elementy obiekty, z których ka dy charakteryzuje siê swymi indywidualnymi cechami oraz lokalizacj¹ w terenie. W zale noœci od rodzaju, po³o enia i wielkoœci ka dy z obiektów ma inny wp³yw na stan ³adu przestrzennego. Przy poszukiwaniu elementów wp³ywaj¹cych na ³ad przestrzenny podczas wykonywania prac rekultywacyjnych starano siê wyodrêbniæ wskaÿniki agreguj¹ce poszczególne elementy przestrzenne, obrazuj¹ce stan ³adu przestrzennego. Takie podejœcie do zagadnienia pozwala uwzglêdniæ nie tylko poszczególne elementy przestrzeni, ale tak e ich wzajemne przestrzenne relacje uk³ady przestrzenne. Analiza literatury i zawarte w niej wyniki badañ pozwalaj¹ na podzia³ tych obiektów na trzy podstawowe kategorie. Pierwsza to obiekty punktowe, którymi s¹ w przestrzeni pojedyncze drzewa lub niewielkie skupiska drzew, wie e stacji przekaÿnikowych, przy czym przynale noœæ obiektów do tej grupy uzale niona jest od skali, w jakiej s¹ one rozpatrywane (np. budynek mieszkalny mo e byæ obiektem punktowym w przypadku, gdy obszarem rozpatrywanym jest powierzchnia gminy czy obrêbu, lub obiektem powierzchniowym, gdy analizuje siê pojedyncz¹ dzia³kê). Obiekty punktowe w zale noœci od wielkoœci mog¹ tworzyæ dominanty lub byæ w przestrzeni ma³o znacz¹ce. Do drugiej kategorii obiektów liniowych, nale ¹ m.in. rowy melioracyjne, ruroci¹gi, rzeki, drogi. Ka dy z tych obiektów tworzy w przestrzeni liniê prost¹ lub krzyw¹, cienk¹ lub grub¹. Trzeci¹ kategoriê stanowi¹ obiekty powierzchniowe, czyli obiekty poziome, zajmuj¹ce okreœlon¹ powierzchniê, które mo na charakteryzowaæ wielkoœci¹ plamy i kszta³tem. Mog¹ byæ to obiekty o ró nych powierzchniach oraz regularnych b¹dÿ nieregularnych kszta³tach. Przy ocenie i tworzeniu ³adu przestrzennego wa ne jest, który z elementów przestrzennych mo na zmieniæ, czy bêdzie na to przyzwolenie prawne, jaki nak³ad pracy nale y wnieœæ, by elementy te uleg³y zmianie oraz czy koszt tej zmiany nie oka e siê niewspó³mierny do przewidywanych efektów. Wed³ug tego kryterium elementy (obiekty) wp³ywaj¹ce i tworz¹ce ³ad przestrzenny mo na podzieliæ na: trudnozmienne, na których zmianê konieczne jest uzyskanie przyzwolenia prawnego, zmiana ta wymaga du ych nak³adów pracy, elementy te mo na okreœliæ te jako niezmienniki przestrzenne, œredniozmienne, na których zmianê istnieje przyzwolenie prawne, a zmiana ta wymaga poniesienia œrednich nak³adów, ³atwozmienne, na których zmianê istnieje przyzwolenie prawne, a zmiana ta wymaga ma³ych nak³adów, elementy te mo na traktowaæ jako tworzywo projektowe. Na podstawie analizy literatury, wyników badañ eksperckich oraz w³asnych rozwa añ do elementów przestrzeni, maj¹cych wp³yw na kszta³towanie ³adu przestrzennego podczas realizacji prac rekultywacyjnych, zaliczono: stosunki 86

6 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 87 wodne, harmonijnoœæ przestrzenn¹ w³adania, wpasowanie granic w³adania w niezmienniki przestrzenne, dostêpnoœæ komunikacyjn¹ przestrzeni, wewnêtrzn¹ liniow¹ dysharmoniê dzia³ki, harmonijnoœæ przestrzenn¹ u ytkowania, prostoliniowoœæ nienaturalnych linii rozgraniczaj¹cych w³adanie, ukszta³towanie terenu, kszta³t poziomy figur tworzonych przez granice dzia³ek. Na stosunki wodne gruntu maj¹ wp³yw przede wszystkim wykonywane na nim roboty ziemne i budowlane, a tak e prace melioracyjne oraz sk³ad mechaniczny tego gruntu i jego przepuszczalnoœæ. Rozró nienie wy ej wymienionych trzech rodzajów robót jest istotne, poniewa roboty ziemne, a w szczególnoœci podnoszenie poziomu i niwelacja terenu nie zawsze s¹ zwi¹zane z wykonywaniem robót budowlanych i pracami melioracyjnymi. Wysokoœæ wody gruntowej i wystêpowanie zbiorników determinuje w znacz¹cy sposób wybór kierunku rekultywacji i ma podstawowy wp³yw na mo liwoœæ zagospodarowania rekultywowanego terenu. Przy ocenie wp³ywu prac rekultywacyjnych na poprawê stanu ³adu przestrzennego wa nym wskaÿnikiem jest harmonijnoœæ przestrzenna w³adania, która mo e byæ oceniana przez stopieñ zachowania harmonijnoœci przestrzennej s¹siedztwa dzia³ek. W ³adzie przestrzennym zak³ada siê bowiem, e im dzia³ki s¹siednie s¹ do siebie bardziej podobne (wielkoœæ, kszta³t), tym harmonijnoœæ przestrzenna jest bardziej zachowana. Wraz ze zwiêkszaniem siê ró nic w powierzchni dzia³ek s¹siaduj¹cych i ich kszta³cie podobieñstwo maleje, a tym samym ³ad przestrzenny ulega pogorszeniu. Im ró nice w podobieñstwie s¹ wiêksze, tym harmonijnoœæ przestrzenna jest bardziej zachwiana. Takie podejœcie do oceny tego wskaÿnika w ³adzie przestrzennym wynika z za³o enia harmonijnoœci przestrzeni, która pozwala na ³agodnoœæ, stopniowoœæ zmiany, eliminuj¹c zmiany gwa³towniejsze. Wystêpuj¹ce w przestrzeni sta³e elementy powierzchniowe lub liniowe s¹ ogranicznikami projektowymi, oddzia³uj¹cymi niekiedy negatywnie na organizacjê i zakres procesu rekultywacyjnego. Wystêpowanie tych elementów w przestrzeni nale y jednak uznawaæ za przes¹dzone lub trudnozmienne. Z punktu widzenia oceny stanu ³adu przestrzennego obszaru rekultywowanego s¹ to elementy, które mog¹ ubogaciæ przestrzeñ i pe³niæ rolê nie tylko sobie przypisan¹ (np. droga funkcja komunikacji; rzeka przep³yw wody), ale stanowiæ tak- e elementy orientacji przestrzennej i niejako przy okazji linie graniczne w³adania i u ytkowania. Pe³nienie zatem przez te elementy dodatkowych funkcji jest zjawiskiem pozytywnym przy ocenie ³adu przestrzennego. Dostêpnoœæ komunikacyjna w ocenie stanu ³adu przestrzennego jest jednym z istotniejszych wskaÿników. Nale y bowiem braæ te pod uwagê nie tylko mo - liwoœæ dostêpu ka dej dzia³ki do drogi publicznej, ale tak e odpowiedni¹ d³ugoœæ tych dróg i ich przestrzenne rozmieszczenie z mo liwoœci¹ poruszania siê po analizowanym obszarze. W przypadku koniecznoœci wydzielenia czêœci dzia³ki w ramach prac rekultywacyjnych pamiêtaæ nale y, i podzia³ nieruchomoœci nie jest dopuszczalny, je eli dzia³ki projektowane do wydzielenia nie maj¹ dostêpu do drogi publicznej (za dostêp do drogi publicznej uwa a siê równie wydzielenie drogi wewnêtrznej wraz z ustanowieniem na tej drodze odpowied- 87

7 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 88 nich s³u ebnoœci dla wydzielonych dzia³ek gruntu albo ustanowienie dla tych dzia³ek innych s³u ebnoœci drogowych, je eli nie ma mo liwoœci wydzielenia drogi wewnêtrznej z nieruchomoœci objêtej podzia³em). Nie ustanawia siê s³u- ebnoœci na drodze wewnêtrznej w przypadku sprzeda y wydzielonych dzia³ek gruntu wraz ze sprzeda ¹ udzia³u w prawie do dzia³ki gruntu stanowi¹cej drogê wewnêtrzn¹ [Ustawa ]. Jak widaæ z powy szego, transport odgrywa bardzo wa n¹ rolê. Wewnêtrzna liniowa dysharmonia dzia³ek jest wywo³ywana wystêpowaniem w ich granicach elementów liniowych. Dotyczy to zarówno elementów nadpowierzchniowych, podpowierzchniowych, jak i powierzchniowych. Elementy liniowe przecinaj¹ wnêtrze dzia³ki, zak³ócaj¹c nie tylko uk³ady geometryczne, ale tak e pogarszaj¹c warunki przestrzenne dzia³ki. Jak ju wspomniano, szczególny wp³yw na dysharmoniê wnêtrza dzia³ki maj¹ powierzchniowe elementy liniowe, do których g³ównie zalicza siê rowy melioracji szczegó³owej (niektóre wa³y, groble, w¹wozy). Z tych powodów ocenê wewnêtrznej liniowej dysharmonii dzia³ki proponuje siê prowadziæ poprzez analizê wystêpowania rowów melioracji szczegó³owej w dzia³kach. WskaŸnik harmonijnoœci przestrzennej u ytkowania w ocenie ³adu przestrzennego obszaru zrekultywowanego ma wyra aæ stopieñ poprawnoœci s¹siedztwa poszczególnych rodzajów u ytków pod wzglêdem uwarunkowañ ekologicznych. W literaturze granice poszczególnych rodzajów u ytków s¹ okreœlone jako ekotony [Cymerman i Hopfer 1998]. Z tego powodu harmonijnoœæ przestrzenna u ytkowania bêdzie oceniana poprzez poprawnoœæ ekologiczn¹ ekotonów. Przy ocenie ³adu przestrzennego obszarów rekultywowanych najkorzystniej jest, je eli granice dzia³ek s¹ liniami prostymi. Z ekonomicznego punktu widzenia przy takich granicach dzia³ek tzw. straty brzegowe s¹ najmniejsze, a mo liwoœæ wykorzystania dzia³ki wiêksza. Wraz z minimalizowaniem liczby za³amañ granic zmniejsza siê liczba punktów granicznych, co w znacznym stopniu u³atwia prace geodezyjne zwi¹zane ze stabilizacj¹ punktów granicznych oraz wp³ywa pozytywnie na zmniejszenie mo liwoœci wyst¹pienia w przysz³oœci potencjalnych konfliktów s¹siedzkich zwi¹zanych z zatarciem linii granicznej. Podczas wykonywania prac rekultywacyjnych istotnym zadaniem do wykonania jest dopasowanie ukszta³towania terenu do wymogów kierunku rekultywacji. Kierunkiem wymagaj¹cym szczególnie starannego wykonania prac niwelacyjnych jest kierunek rolniczy, natomiast kierunkiem, w ramach którego wykonanie prac niwelacyjnych ogranicza siê tylko do zabezpieczeniu terenu poprzez likwidacjê skarp i urwisk, jest kierunek leœny. Przy projektowaniu nowej niwelety pamiêtaæ nale y, i ze wzglêdu na ³ad przestrzenny nowy obraz terenu wpasowany powinien byæ niwelet¹ w teren otaczaj¹cy obszar rekultywowany. Kszta³t dzia³ki jest jednym z podstawowych wskaÿników oceny stanu ³adu przestrzennego. Wp³ywa on te na mo liwoœæ zagospodarowania terenu. Ró nice miêdzy poszczególnymi badaczami ograniczaj¹ siê jedynie do tego, jaki mo- 88

8 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 89 del czworok¹ta jest tu najlepszy. Wed³ug Moszczeñskiego [1927], najkorzystniejszymi figurami s¹ prostok¹t lub kwadrat, natomiast Hopfer i inni [1982] uwa aj¹, e równie korzystn¹ figur¹ mo e byæ prostok¹t lub inna figura o dwóch bokach równoleg³ych. Pozosta³e boki, ich zdaniem, mog¹ mieæ ró ne linie, przy czym k¹ty za³amania nie powinny przekraczaæ 30. Kszta³t dzia³ek nale y rozpatrywaæ ³¹cznie z ich powierzchni¹ im powierzchnia dzia³ki jest mniejsza, tym jej kszta³t powinien byæ bardziej zbli ony do kwadratu lub prostok¹ta. Oznacza to, e wraz ze zmniejszeniem siê powierzchni kryterium oceny powinno byæ ostrzejsze. PROPOZYCJA METODY OCENY ADU PRZESTRZENNEGO OBSZARU REKULTYWOWANEGO Przy opracowaniu metody oceny ³adu przestrzennego zrekultywowanego obszaru zdewastowanego lub zdewastowanego za podstawow¹ jednostkê jego oceny przyjêto dzia³kê ewidencyjn¹. Pod pojêciem dzia³ki ewidencyjnej rozumie siê ci¹g³y obszar gruntu, po³o ony w granicach jednego obrêbu, jednorodny pod wzglêdem prawnym, wydzielony z otoczenia za pomoc¹ linii granicznych [Rozporz¹dzenie ]. Dzia³ka traktowana jest jako odrêbny przedmiot w³adania, stanowi¹cy ci¹g³y obszar gruntu, posiada powierzchniê, u ytki, granice oraz znajduj¹ce siê na jej terenie i w jej granicach niezmienniki terenowe. Do oceny stanu ³adu przestrzennego obszaru poddanego zabiegom rekultywacyjnym proponuje siê wykorzystaæ nastêpuj¹ce wskaÿniki i ich mierniki, wymienione wczeœniej jako elementy wp³ywaj¹ce na kszta³towanie tego ³adu: stosunki wodne, harmonijnoœæ przestrzenn¹ w³adania, wpasowanie granic w³adania w niezmienniki przestrzenne, dostêpnoœæ komunikacyjn¹ przestrzeni, wewnêtrzn¹ liniow¹ dysharmoniê dzia³ki, harmonijnoœæ przestrzenn¹ u ytkowania, prostoliniowoœæ nienaturalnych linii rozgraniczaj¹cych w³adanie, ukszta³towanie pionowe, kszta³t poziomy figur tworzonych przez granice dzia³ek. Ustalone wskaÿniki oceny ³adu przestrzennego dotycz¹ poszczególnych elementów przestrzeni. Poprawnoœæ wyboru zosta³a potwierdzona m.in. wynikami badañ ankietowych przeprowadzonych wœród specjalistów z zakresu planowania przestrzennego, rekultywacji gruntów oraz kszta³towania œrodowiska przyrodniczego. Ze wzglêdu na ró norodny charakter podanych wskaÿników zaproponowano do oceny miary punktowe, w skalach o ró nej rozpiêtoœci, natomiast porównywalnoœæ uzyskano poprzez przeprowadzenie standaryzacji ocen. Przy ocenie stosunków wodnych na rekultywowanym obszarze brano pod uwagê poziom wód gruntowych, wielkoœæ plamy i czas wystêpowania podtopieñ. Wychodzono tu bowiem z za³o enia, e wraz ze zwiêkszeniem iloœci wody i czasu jej wystêpowania na powierzchni dzia³ki maleje mo liwoœæ jej zagospodarowania i wykorzystywania. Do oceny wyodrêbniono piêæ stanów. Wartoœci dla poszczególnych stanów przedstawia tabela 1. 89

9 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 90 TABELA 1. Ocena stosunków wodnych Stosunki wodne na rekultywowanym obszarze Liczba punktów Teren o prawid³owych warunkach wodnych 5 Teren wyraÿnie za suchy 4 Woda wystêpuje miejscami, w ni szych partiach terenu 3 Teren w czêœci pokryty wod¹ 2 Teren w ca³oœci pokryty wod¹ 1 Teren zabagniony, poziom wody gruntowej bardzo wysoki, po deszczu woda utrzymuje siê d³ugo na powierzchni 0 Przy ocenie ³adu przestrzennego obszarów rekultywowanych dzia³ki s¹siednie podobne powierzchniowo oceniane s¹ jako pozytywnie wp³ywaj¹ce na ³ad przestrzenny, ró ni¹ce siê zaœ powierzchni¹ jako wp³ywaj¹ce niekorzystnie. Im wiêksza ró nica w powierzchni, tym ³ad przestrzenny postrzegany jest gorzej. Poniewa ka da dzia³ka mo e s¹siadowaæ z kilkoma dzia³kami, przeto ocena s¹siedztwa powinna uwzglêdniaæ liczbê s¹siaduj¹cych dzia³ek i ich wielkoœæ. Miar¹ oceny podobieñstwa dzia³ek jest wielkoœæ powierzchni. Na podstawie analizy literatury i rozwa añ w³asnych ustalono, e najlepszym miernikiem oceny harmonijnoœci przestrzennej w³adania bêdzie udzia³ procentowy (U) d³ugoœci granic stykaj¹cych siê z dzia³kami podobnymi. Im ten udzia³ jest wiêkszy, tym ocena jest lepsza (w przypadku granic z drog¹ do analizy przyjmowano dzia³kê le ¹c¹ po drugiej stronie drogi). Za dzia³ki podobne powierzchniowo uwa a siê dzia³ki ró ni¹ce siê powierzchni¹ do 10%. Propozycje liczby punktów za poszczególne stany przedstawia tabela 2. TABELA 2. Ocena harmonijnoœci przestrzennej w³adania Udzia³ granic z dzia³kami podobnymi [%] Licza punktów U > < U < U U 25 0 Ocenê wpasowania granic dzia³ek w sta³e elementy przestrzeni proponuje siê prowadziæ poprzez ustalenie pokrywania siê granic dzia³ek z niezmiennikami przestrzennymi (droga, rzeka, rów, las, linia progowa jeziora, elementy infrastruktury technicznej). Wyszczególniono cztery przedzia³y wpasowania (tabela 3). TABELA 3. Ocena wpasowania granic w³adania w niezmienniki przestrzenne Udzia³ granic naturalnych Stopieñ wpasowania w d³ugoœci ca³ych granic [%] Liczba punktów I wpasowanie bardzo du e U > 75 3 II wpasowanie du e 50 < U 75 2 III wpasowanie œrednie 25 < U 50 1 IV wpasowanie ma³e 0 U

10 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 91 Ocena dostêpnoœci komunikacyjnej obszaru polega³a na okreœleniu mo liwoœci poruszania siê po analizowanym obszarze i dostêpnoœci terenu rekultywowanego do drogi publicznej. W zale noœci od wystêpuj¹cych sytuacji ka dy obszar powinien mieæ dopasowan¹ odpowiedni¹ liczbê punktów w skali od 0 do 3. Poszczególne stany i ich punktacjê przedstawia tabela 4. TABELA 4. Ocena dostêpnoœci komunikacyjnej przestrzeni Dostêpnoœæ komunikacyjna obszaru Liczba punktów Obszar przejezdny, z dostêpem do drogi publicznej 3 Obszar przejezdny, brak dostêpu do drogi publicznej 2 Obszar czêœciowo przejezdny, brak dostêpu do drogi publicznej 1 Obszar nieprzejezdny, brak dostêpu do drogi publicznej 0 Oceny wewnêtrznej liniowej dysharmonii dzia³ki dokonano, badaj¹c procentowy udzia³ powierzchni elementów liniowych w stosunku do powierzchni dzia³ki, stosuj¹c zasadê, e im udzia³ ten jest wiêkszy, tym liczba przyznawanych punktów jest mniejsza. Wyodrêbniono tu cztery stopnie oceny w zale noœci od procentowego udzia³u powierzchni zajêtej przez elementy liniowe w stosunku do powierzchni dzia³ki. Propozycje liczby punktów za poszczególne stany przedstawia tabela 5. TABELA 5. Ocena wewnêtrznej liniowej dysharmonii dzia³ki Udzia³ powierzchni z elementami linowymi [%] 0,00 U < 0,10 3 0,10 U < 1,00 2 1,00 U < 2,20 1 U 2,20 0 Liczba punktów Poprawne s¹siedztwo u ytków gruntowych wp³ywa na podniesienie stanu ³adu przestrzennego, przy czym poprawnoœæ s¹siedztwa jest uwarunkowana czynnikami ekologicznymi. Wykorzystano tu zasadê wzajemnego poprawnego lub negatywnego oddzia³ywania na siebie poszczególnych u ytków gruntowych. Pierwszy stopieñ s¹siedztwo poprawne, oraz drugi stopieñ s¹siedztwo niepoprawne. Propozycje liczby punktów za poszczególne stany przedstawia tabela 6. Miernikiem oceny prostoliniowoœci nienaturalnych linii rozgraniczaj¹cych granice w³adania jest liczba za³amañ granicy. Przyjmuj¹c, e cztery za³amania daj¹ szansê utworzenia figur geometrycznie najlepszych, uznano to za model optymalny dla oceny ³adu przestrzennego. Minimaln¹ liczbê za³amañ (3 za³amania przy dzia³kach trójk¹tnych) oraz dzia³ki w kszta³cie piêcioboku uznano za gorsze w tworzeniu ³adu przestrzennego. Dalszy wzrost liczby za³amañ powoduje zmniejszenie liczby przyznanych punktów. Propozycje liczby punktów za poszczególne stany przedstawia tabela 7. 91

11 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 92 TABELA 6. Ocena harmonijnoœci przestrzennej u ytkowania Rodzaj u ytku gruntowego Rodzaj u ytku gruntowego a Ls Ps R W i W rz T k T z N L z Ls X X Ps X R X W i X W rz X T k X T z X 0 1 N X 1 Lz X a Ls las, ³¹ka, Ps pastwisko, R rola, W i wody stoj¹ce, W rz wody p³yn¹ce, T k teren komunikacji, T z teren zainwestowany, N nieu ytek, Lz teren zadrzewiony. ród³o: Cymerman i Hopfer [1998]. TABELA 7. Ocena prostoliniowoœci nienaturalnych linii rozgraniczaj¹cych w³adanie Liczba za³amañ Liczba punktów lub > 10 0 Oceny wskaÿnika dotycz¹cego ukszta³towania pionowego dokonano, bior¹c pod uwagê wielkoœæ deniwelacji terenu i dopasowanie ukszta³towania pionowego dzia³ki do terenów otaczaj¹cych dzia³kê. Wyodrêbniono tu cztery stopnie oceny. Propozycje liczby punktów za poszczególne stany przedstawia tabela 8. TABELA 8. Ocena ukszta³towania pionowego Stan Ukszta³towanie terenu Liczba punktów I Teren zniwelowany, ukszta³towanie pionowe dopasowane do terenu otaczaj¹cego 3 II Ukszta³towanie pionowe dopasowane do terenu otaczaj¹cego 2 III Teren zniwelowany, ukszta³towanie pionowe niezgodne z terenami otaczaj¹cymi 1 IV Teren o du ych deniwelacjach, ukszta³towanie pionowe niezgodne z terenami otaczaj¹cymi 0 Przy ocenie kszta³tu figur tworzonych przez granice dzia³ek uwzglêdniono trzy czynniki: wielkoœæ powierzchni, równoleg³oœæ boków oraz kszta³ty geometryczne tworzonych figur. Wychodzono tu bowiem z za³o enia, e wraz ze zwiêkszaniem siê powierzchni dzia³ek kryterium poprawnoœci kszta³tu powinno byæ ³agodniejsze. Do oceny kszta³tu wyodrêbniono trzy stany kszta³tów, a mianowicie: regularny, doœæ regularny i nieregularny (tabela 9). 92

12 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 93 TABELA 9. Ocena kszta³tu poziomych figur tworzonych przez granice dzia³ek Kszta³t Regularny Doœæ regularny dwa d³u sze boki równoleg³e kwadrat, prostok¹t Powierzchnia dzia³ki [ha] i wiêksza dopuszcza siê jedno za³amanie na d³u szych granicach, dwie d³u sze granice równoleg³e dwie pary boków równoleg³e dopuszcza siê dwa za³amania na d³u szych granicach, boki d³u sze równoleg³e d³u sza para boków równoleg³a dopuszcza siê wiêcej ni trzy za³amania na d³u szych granicach, d³u sze boki równoleg³e Liczba punktów 2 1 Nieregularny dzia³ki o nieregularnych kszta³tach 0 W celu prawid³owego dokonania oceny stanu ³adu przestrzennego proponuje siê wykorzystanie karty oceny tego stanu dla obszaru zdewastowanego (tabela 10). Kartê tak¹ nale y wype³niæ przed przyst¹pieniem do prac rekultywacyjnych, kwalifikuj¹c obszar do odpowiedniego przedzia³u stanu ³adu przestrzennego. TABELA 10. Karta oceny stanu ³adu przestrzennego obszaru zdewastowanego. Szkic obszaru zdewastowanego Karta oceny stanu ³adu przestrzennego obszaru zdewastowanego Zdjêcie obszaru zdewastowanego Dane Województwo: Obrêb: adresowe Gmina: Nr dzia³ki: Powierzchnia obszaru [ha]: Powierzchnia dzia³ki [ha]: Punktacja stanu ³adu przestrzennego za poszczególne wskaÿniki Lp. Nazwa Liczba Wspó³czynnik Wartoœæ wskaÿnika punktów X V 1 Stosunki wodne 0,129 2 Harmonijnoœæ przestrzenna w³adania 0,119 3 Wpasowanie granic w³adania w niezmienniki przestrzenne 0,116 4 Dostêpnoœæ komunikacyjna przestrzeni 0,113 5 Wewnêtrzna liniowa dysharmonia dzia³ki 0,112 6 Harmonijnoœæ przestrzenna u ytkowania 0,111 7 Prostoliniowoœæ nienaturalnych linii rozgraniczaj¹cych w³adanie 0,109 8 Ukszta³towanie pionowe 0,101 9 Kszta³t poziomy figur tworzonych przez granice dzia³ek 0,090 Razem Klasa ³adu przestrzennego Przedzia³y I 0,0000 0,5892 II 0,5893 1,1784 III 1,1785 1,7676 IV 1,7677 2,3568 V 2,3569 2,9460 Kartê oceny stanu ³adu przestrzennego Imiê: obszaru zdewastowanego Nazwisko; wype³ni³(a) Data: 93

13 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 94 Wielkoœci wag, przyporz¹dkowane poszczególnym wskaÿnikom, zosta³y opracowane na podstawie wyników badañ ankietowych przeprowadzonych m.in. wœród specjalistów z zakresu rekultywacji gruntów. Odzwierciedlaj¹ one si³ê wp³ywu danego elementu przestrzeni i jego cech na kszta³towanie ³adu przestrzennego. PODSUMOWANIE ad przestrzenny jest nieodzowny dla zrównowa onego rozwoju, je eli potrzeby wspó³czesnego pokolenia maj¹ byæ zaspokojone bez umniejszania szans przysz³ych pokoleñ. Innymi s³owy, wzrostowi gospodarczemu powinna stale towarzyszyæ œwiadomoœæ dba³oœci o szeroko rozumiane œrodowisko przyrodnicze, spo³eczno-ekonomiczne i kulturowe [Bañski 2008]. Zastosowanie opracowanej metody oceny stanu ³adu przestrzennego zrekultywowanego obszaru zdewastowanego umo liwia ocenê tego stanu z jednoczesn¹ mo liwoœci¹ wytypowania tych elementów, które niekorzystnie wp³ywaj¹ na stan zagospodarowania. Wskazanie elementów ujemnie wp³ywaj¹cych na stan ³adu przestrzennego pozwoli na poprawê struktury przestrzennej w³adania i u ytkowania badanego obszaru. Metoda pozwala na wskazanie elementów przestrzennych wymagaj¹cych zmiany wraz ze wskazaniem hierarchii przeprowadzanych zmian. Zaproponowana metoda umo liwia równie ocenê aktualnego stanu ³adu przestrzennego obszaru zdegradowanego lub zdewastowanego oraz daje mo liwoœæ wytypowania obszaru wymagaj¹cego przeprowadzenia prac rekultywacyjnych w pierwszej kolejnoœci. Opracowane wskaÿniki i ich mierniki pozwalaj¹ na wytypowanie najbardziej efektywnego dla stanu ³adu przestrzennego projektu prac rekultywacyjnych. Analizy stanu ³adu przestrzennego mo na dokonaæ tak e na etapie inwentaryzacji powykonawczej, co umo liwi wskazanie stopnia poprawy stanu ³adu przestrzennego zrekultywowanego obszaru. BIBLIOGRAFIA Bañski J., 2008: ad przestrzenny obszarów wiejskich ze szczególnym uwzglêdnieniem oddzia³ywania gospodarki rolnej. Ekspertyza przygotowana na zlecenie IERiG -PIB, Warszawa. Cymerman R., Hopfer A., 1998: Gospodarka przestrzenna podstaw¹ zrównowa onego rozwoju obszarów wiejskich. Acta Academiae Agriculturae Actechnicae Olstenensis 66. Hopfer A. i in., 1982: Ocena i waloryzacja gruntów wiejskich. PWRiL, Warszawa. Koreleski K., Zwalczanie erozji gleb jako element ekorozwoju ze szczególnym uwzglêdnieniem terenów górskich. Bibliotheca Fragmenta Agronomia 4 A: Koreleski K., 1999: Semantyczne, teoretyczne i praktyczne problemy rozwoju zrównowa onego ekorozwoju. Zeszyt Naukowy Akademii Rolniczej w Krakowie, Geodezja 18: Moszczeñski S., 1927: Nowy sposób ujmowania kszta³tu roz³ogu ziemi oraz po³o enia zabudowañ w posiad³oœciach wiejskich dla celów organizacji, komasacji i wyceniania. Warszawa. Rozporz¹dzenie w sprawie ewidencji gruntów i budynków z 29 marca 2001 r. Dz.U. z 2001 r., nr 38, poz. 454 z póÿn. zm. 94

14 WiR qxd 6/22/10 8:28 AM Page 95 Szyszko S., Cymerman R., 2000: Gospodarka przestrzenna w rozwoju obszarów wiejskich. Zeszyt Towarzystwa Rozwoju Obszarów Wiejskich 2: 37. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leœnych z 3 lutego 1995 r. Dz.U. z 2004 r., nr 121, poz z póÿn. zm. Ustawa o gospodarce nieruchomoœciami z 21 sierpnia 1997 r. Dz.U. z 2004 r., nr 261, poz. 2603, z póÿn. zm. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27 marca 2003 r. Dz.U. nr 80, poz. 717, z póÿn. zm. Wrana K., 2000: Naprzeciw oczekiwaniom spo³ecznoœci lokalnej. Ekoprofit 9: 52. Wysokiñski L., 2003: Zagospodarowanie terenów zdegradowanych, badania, kryteria oceny, rekultywacja. Seminarium Nowoczesne metody badañ gruntów, Warszawa. PROPOSAL OF A METHOD FOR THE EVALUATION OF SPATIAL ORDER OF AREAS SUBJECT TO RECLAMATION Abstract. One of the features of sustainable development is spatial order which is understood as such arrangement of space that takes into account natural, socio-economic, cultural, and aesthetic conditions. The earlier studies devoted to the reclamation of degraded or devastated areas did not address the issue of reclamation activities and their effect for the state of spatial order. The aim of this paper was to propose an evaluation method for the spatial order of degraded or devastated areas subject to reclamation. Due to the broad scope of this term, spatial order could be evaluated using different spatial references such as horizontal structure and vertical structure. The application of the proposed method permits to assess the state of the devastated area undergoing reclamation and to, simultaneously, indicate the elements that have a negative effect on the condition of the space s components and, therefore, on the spatial order. The identification of elements that have a negative effect on spatial order will allow to make improvements in the spatial structure of the use and management of a surveyed area already at the stage of a project study of reclamation work. Key words: reclamation, spatial order, evaluation of spatial order 95