Badania laboratoryjne. w diagnostyce chorób nowotworowych.

Transkrypt

1 Badania laboratoryjne w diagnostyce chorób nowotworowych

2 Wstęp Choroby nowotworowe są obecnie jedną z najczęstszych przyczyn zgonów. Rak prostaty, piersi, płuc, jelita grubego i pęcherza są w czołówce nowotworów powodujących śmiertelność wśród chorych. Wczesne wykrycie daje większą szansę na wyleczenie. Niestety rozrost większości nowotworów przebiega prawie bezobjawowo. Objawy są nieswoiste do momentu kiedy guz osiąga duże rozmiary i staje się niemożliwe jego chirurgiczne usunięcie, lub w sytuacji kiedy komórki nowotworowe rozprzestrzeniły się już do innych tkanek i organów. Markery nowotworowe to substancje występujące w tkance nowotworu lub przez nią wytwarzane. Markerami mogą być również substancje produkowane przez inne tkanki i narządy chorego, w odpowiedzi na pojawienie się i rozrost nowotworu. Związki te można oznaczać przy pomocy różnych metod: chemicznych immunologicznych za pomocą biologii molekularnej w komórkach, tkankach lub płynach z jam ciała Markery nowotworowe pomagają w identyfikacji obecności nowotworu. Jedynie kilka markerów jest specyficznych dla pojedynczych nowotworów (konkretnych typów, są to tzw. tumor-specific markers). W większości przypadków są one nieswoiste, czyli jeden marker może być skojarzony z występowaniem różnych nowotworów (tumor-associated markers). Rodzaje markerów: enzymy hormony antygeny płodowo-zarodkowe antygeny nowotworowe o budowie glikoprotein lub mucyn markery genetyczne (wykrywanie zarówno czynników onkogennych jak i mutacje genów supresorowych) Znaczenie kliniczne markerów nowotworowych to: skrining populacji diagnostyka różnicująca u pacjentów z niespecyficznymi objawami wskaźnik wzrostu guza nowotworowego wskaźnik rokowniczy postępowania choroby szacowanie efektywności leczenia monitorowanie odpowiedzi na terapię wyznaczanie kierunku w immunoterapii -1-

3 Badania laboratoryjne w diagnostyce chorób nowotworowych Psa, fpsa Prostate Specyfic Antygen/free Prostate Specyfic Antygen Antygen gruczołu krokowego/frakcja wolna Antygenu gruczołu krokowego PSA jest bez wątpienia najważniejszym markerem raka prostaty, a jego odkrycie spowodowało znaczny postęp w diagnostyce, leczeniu i monitorowaniu tej choroby. Wzrost stężenia PSA w surowicy wywołany jest przez: raka stercza, łagodny przerost prostaty, zapalenie gruczołu krokowego, podrażnienie mechaniczne prostaty (zabieg chirurgiczny, biopsja, masaż gruczołu). Przyjmuje się, że każdy mężczyzna po ukończeniu 50. roku życia powinien raz w roku mieć oznaczony poziom PSA w surowicy krwi, oraz wykonane badanie per rectum. Są to badania podstawowe w grupie badań przesiewowych w kierunku raka prostaty. Mężczyźni należący do grup podwyższonego ryzyka powinni poddawać się regularnym badaniom już od 40. r.ż. W przypadku, kiedy PSA całkowite jest podwyższone (zakresy referencyjne dla tego parametru dostosowane są do przedziałów wiekowych pacjentów, gdyż poziom PSA wzrasta z wiekiem) wskazane jest także oznaczenie fpsa (frakcja wolna czyli nie związana z białkami). Wyniki tych oznaczeń umożliwiają lepsze zróżnicowanie między rakiem prostaty, a innymi chorobami tego gruczołu, oraz podjęcie decyzji czy potrzebna jest biopsja. Bardzo duże znaczenie ma PSA w monitorowaniu przebiegu leczenia (radykalna prostatektomia, radioterapia, terapia hormonalna) nowotworu prostaty. PaP Prostatic Acid Phosphatase Kwaśna fosfataza sterczowa Oznaczenie kwaśnej fosfatazy, zwłaszcza jej izoenzymu sterczowego w surowicy krwi, jest jednym z badań immunochemicznych o dużym znaczeniu w diagnostyce raka stercza. Uważa się, że wzrost aktywności enzymu w surowicy krwi jest charakterystyczny dla rozwoju procesu nowotworowego. Oznaczenie to jest przydatne zarówno w ocenie stopnia zaawansowania klinicznego nowotworu, jak i w kontroli efektywności leczenia. cea Carcioembryonic Antygen Antygen karcinoembrionalny Antygen rakowo-płodowy jest jednym z najczęściej oznaczanych markerów w przypadkach chorób nowotworowych. Jego podniesiony poziom obserwuje się w: 70 % nowotworów jelita grubego 55 % nowotworów trzustki 50 % nowotworów żołądka 45% nowotworów płuc 40 % nowotworów szyjki macicy 40% nowotworów piersi 25% nowotworów jajników Badane stężenie CEA w przypadku raka płuca ma dużą wartość w ocenie skuteczności leczenia. Marker jest wykorzystywany również w diagnostyce raka trzustki. Typuje się go na potencjalny, niezależny czynnik rokowniczy w raku jelita grubego i odbytnicy. Nie powinien być jednak traktowany jako badanie przesiewowe w wykrywaniu raka jelita grubego. Jeżeli resekcja ognisk przerzutowych byłaby klinicznie wskazana, zaleca się pomiar pooperacyjny CEA co 2-3 m-ce u pacjentów w stadium II i III choroby. Normalizacja surowiczego poziomu CEA powinna nastąpić w ciągu 4 miesięcy po radykalnym zabiegu operacyjnym. W przeciwnym wypadku, może to oznaczać, że zabieg chirurgiczny nie był wystarczająco radykalny i istnieje wysokie prawdopodobieństwo nawrotu choroby w ciągu jednego roku. Stąd też bardzo istotne jest wykorzystanie markera CEA do kontrolowania stanu chorych w trakcie prowadzonego leczenia. -2-

4 afp Alfa Fetoproteina AFP jest najczęściej oznaczanym markerem w ocenie wątroby. Wzrost całkowitego poziomu AFP w surowicy pacjenta może świadczyć o obecności guza wątroby. Wśród pacjentów zakażonych HBV swoistość AFP w wykrywaniu pierwotnego raka wątroby oceniono na 50%, podczas gdy wśród osób nie zakażonych wynosiła ona 78%. Stężenie alfa-fetoproteiny w surowicy wzrasta również w innych chorobach, m.in. w wirusowym zapaleniu wątroby, a także u pacjentów z guzami jajnika i jąder wywodzącymi się z komórek zarodkowych, guzami przerzutowymi do wątroby (5-10%) oraz nowotworami złośliwymi przewodu pokarmowego w tym w raku trzustki (24%), raku żołądka (15%) i raku jelita grubego (3%) i rzadziej w raku pęcherzyka żółciowego. Niestety ze względu na niską swoistość markera AFP, oznaczenia nie pozwalają na jednoznaczne odróżnienie wczesnych zmian nowotworowych od przewlekłych stanów zapalnych wątroby. Wyższe stężenia alfa-fetoproteiny stwierdza się także u palaczy tytoniu oraz u kobiet w ciąży. ca 125 Carcinoma antigen 125 Antygen nowotworowy 125 Marker raka jajnika wytwarzany jest przez nieśluzowe raki jajnika. We wczesnych stopniach zaawansowania raka jajnika (I i II stopień) stężenia CA -125 bywają prawidłowe lub niewiele podwyższone, w późnych stopniach zaawansowania (III i IV stopień) stężenia markera są podwyższone w ok 80% przypadków. Oznaczenia CA-125 stosuje się więc głownie w trakcie chemioterapii w celu monitorowania leczenia u chorych, u których poziom ten był podwyższony przed leczeniem operacyjnym i chemicznym. Spadek poziomu tego markera w trakcie kolejnych cykli chemioterapii sugeruje jej skuteczność, brak zmian lub wzrost stężenia w surowicy oznacza zazwyczaj obecność pozostałości guza pierwotnego lub pojawienie się przerzutów. Oznaczanie CA-125 w badaniach przesiewowych wykrywających raka jajnika ma znaczenie jedynie jako uzupełnienie podstawowych badań ginekologicznych, wykazano bowiem, że podwyższone stężenia tego markera obserwuje się także u kobiet będących w fazie pęcherzykowej cyklu menstruacyjnego, pierwszym trymestrze ciąży, mających zmiany o charakterze łagodnym (endometrioza, zapalenie jajowodu, mięśniaki macicy). Wzrasta on również w nowotworach np. opłucnej, osierdzia, otrzewnej, nowotworach endometrium, nabłonka kanału szyjki macicy, trzustki, piersi, wątroby. β2-m Beta 2-mikroglobulina Oznaczanie β2-m w surowicy i moczu znalazło istotne zastosowanie w diagnostyce nefrologicznej. Znacząco podwyższone wstępne poziomy tego markera stwierdzono w przypadku przewlekłej białaczki limfoblastycznej B-komórkowej, białaczki T-komórkowej dorosłych, oraz szpiczaka mnogiego. Zwłaszcza w tej ostatniej jednostce chorobowej oznaczanie β2-m, szczególnie w połączeniu z równoczesną oceną wartości CRP i LDH, ma niepodważalne znaczenie kliniczne. Wysokie poziomy β2-m, znacząco różne od stwierdzanych u osób zdrowych, wykazano u pacjentów z rozpoznaniem chłoniaka ziarniczego i nieziarniczego oraz schorzeń mieloproliferacyjnych. U pacjentów z rozpoznaniem szpiczaka mnogiego, wstępny poziom LDH, CRP oraz β2-m wyznaczają nie tylko grupę ryzyka i warunkują prawdopodobieństwo przeżycia, ale także implikują wybór postępowania terapeutycznego. ca 15-3 Carcinoma antigen 15-3 Antygen nowotworowy 15-3 Wzrost stężenia CA 15-3 stwierdza się u chorych z łagodnymi zmianami w wątrobie, nowotworem trzustki, płuc, jajników, wątroby, a potwierdzenie raka piersi w I lub II stadium zaawansowania przy użyciu tego markera dotyczy jedynie ok. 20% pacjentów. Wykazano natomiast wysoką korelację poziomu CA 15-3 z wielkością wykrytego guza oraz odpowiedzią na leczenie. Oznaczanie tego markera jest bardziej użyteczne w przypadkach wznowy niż w zmianach o charakterze pierwotnym. -3-

5 Badania laboratoryjne w diagnostyce chorób nowotworowych Zastosowanie markerów nowotworowych w diagnostyce laboratoryjnej Mózg S-100 przeciwciała onkoneuronalne Płuca NSE Cyfra 21-1 Piersi CA 15-3 CA 72-4 BRCA 1 Skóra - czerniak S-100 Wątroba CEA AFP Żołądek CEA CA 19-9 Drogi żółciowe CA 19-9 Jelito grube CEA CA 72-4 Kał krew utajona Trzustka CA 19-9 Jajniki TPS CA 125 CA 15-3 CA 72-4 Prostata PAP PSA fpsa Szyjka macicy TPS cytologia cytologia LBC Nazwa markera Narząd Nazwa markera Narząd NSE PAP PSA, fpsa CEA AFP TPS CA 125 CA 15-3 Kał - krew utajona płuca prostata prostata jelito grube, żołądek, wątroba wątroba jajniki, szyjka macicy jajniki piersi, jajniki jelito grube CA 19-9 CA 72-4 Beta 2 mikroglobulina Cyfra 21-1 S-100 BRCA 1 cytologia / LBC przeciwciała onkoneuronalne trzustka, drogi żółciowe, żołądek jajniki, piersi, jelito grube guzy w kościach, czasem innych tkankach miękkich płuca rak skóry-czerniak, glejak wielopostaciowy piersi szyjka macicy mózg -4-

6 ca 19-9 Carcinoma antigen 19-9 Antygen nowotworowy 19-9 CA 19-9 wykazuje wysoką czułość w ocenie obecności raka trzustki. Wykorzystywany jest w monitorowaniu leczenia (głównie) raka trzustki, ponadto raka dróg żółciowych i raka żołądka. Czułość diagnostyczna tego markera wynosi 70%, a we wczesnych stadiach zaawansowania 67%. Podwyższone stężenie CA 19-9 występuje również w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, wątroby, trzustki. Jest ono wtedy znacznie niższe niż stężenie tego antygenu u chorych na nowotwór złośliwy, co daje możliwość wykorzystania CA 19-9 do różnicowania choroby o etiologii nienowotworowej z chorobą nowotworową. Mimo tych ograniczeń, surowicze stężenie antygenu CA 19-9 przekraczające wartości 1000 U/ml powoduje, że marker staje się wysoce swoisty dla raka trzustki. TPS jest miernikiem proliferacji komórek nowotworowych. Podwyższone stężenie stwierdza się w surowicy chorych na raka jajnika i zależy ono od wielkości masy guza i odpowiedzi na leczenie chemiczne. Zaobserwowano, iż jednoczesne oznaczanie TPS i SCC-Ag pozwala na lepszą ocenę biologicznej agresywności nowotworu i wskazuje na stopień zaawansowania raka szyjki macicy. cyfra 21-1 Marker wykrywany w surowicy krwi chorych na niedrobnokomórkowego raka płuc oraz w innych nowotworach, zwłaszcza płaskonabłonkowych. Jego ekspresję można stwierdzić zarówno w prawidłowym nabłonku dróg oddechowych, jak i w raku płuca. Związek między czasem przeżycia, a przedoperacyjnym stężeniem CYFRY 21-1 potwierdzono w wielu badaniach. Sugeruje się także, że CYFRA 21-1 może mieć znaczenie predykcyjne, co do odpowiedzi na leczenie. Wielu badaczy podkreśla, że zwiększone stężenie CYFRY 21-1 należy traktować przede wszystkim jako marker uszkodzenia i naprawy nabłonka. ca 72-4 Carcinoma antigen 72-4 Antygen nowotworowy 72-4 CA 72-4 jest wiarygodnym markerem ściśle odzwierciedlającym stadium rozwojowe raka płaskonabłonkowego przełyku. Wykazano, że systematyczne oznaczanie jego poziomu w surowicy pacjentów, którym usunięto guz chirurgicznie, może pozwolić na wczesne wykrycie ewentualnego nawrotu choroby. tps Tissue polypeptyde specific antigen Tkankowy swoisty antygen polipeptydowy -5-

7 Badania laboratoryjne w diagnostyce chorób nowotworowych s-100 W różnicowaniu komórek czerniaka wykorzystuje się technikę immunohistochemiczną z zastosowaniem przeciwciał skierowanych przeciwko białku S-100. Podwyższony poziom białka S-100 we krwi obwodowej wykazuje korelacje ze stopniem zaawansowania choroby, liczbą zajętych narządów i obecnością przerzutów. Pomiar białka S100 wykorzystuje się do monitorowania przebiegu leczenia przy zastosowaniu chemio- czy immunoterapii. Podwyższone stężenie białka S-100 koreluje ze skróceniem czasu przeżycia, a wzrastający poziom białka S-100 jest czułym i swoistym wskaźnikiem progresji choroby. Marker S-100 jest również charakterystyczny dla glejaka wielopostaciowego. nse Neuron-Specific Enolase Swoista enolaza neuronowa Markerem nowotworowym, który może być pomocny w diagnostyce, monitorowaniu oraz ocenie efektywności leczenia chorych na drobnokomórkowego raka płuc jest swoista enolaza neuronowa. Marker ten charakteryzuje się wysoką czułością diagnostyczną, lecz niską swoistością diagnostyczną, gdyż wysokie jego stężenia obserwuje się w niektórych chorobach o etiologii nienowotworowej, a także u pewnego odsetka chorych z innymi typami histologicznymi nowotworów, m.in. z niektórymi nowotworami mózgu, a także z nienowotworowymi schorzeniami płuc, zapaleniem opon mózgowych, zawałem mózgu, krwotokiem podpajęczynówkowym czy urazami głowy. brca 1 Breast cancer susceptibility gene 1 Wiele czynników odgrywa istotną rolę w zapoczątkowaniu rozwoju nowotworu gruczołu piersiowego, a wśród nich ważne miejsce zajmują czynniki genetyczne. Najsilniej związane z powstawaniem raka piersi są geny supresorowe BRCA1 i BRCA2. Najważniejszym efektem badań molekularnych rodzin z genetyczną predyspozycją do raka piersi jest wyłonienie osób wysokiego ryzyka, u których dzięki systematycznym badaniom profilaktycznym będzie można wykrywać wczesne postacie raka. Obecnie uważa się, że mutacje genu BRCA1 występują w 75% rodzin, w których występują zarówno raki sutka, jak i raki jajnika, oraz w 50% rodzin, w których występuje wyłącznie rak piersi. Uważa się, że każda kobieta pochodząca z rodziny o podwyższonym ryzyku wystąpienia raka sutka powinna być o tym poinformowana i zaznajomiona z koniecznością wykonania odpowiednich badań. Kobiety te powinny rozpocząć samobadanie piersi już w wieku kilkunastu lat, a od 20. roku życia badanie piersi powinien wykonywać co pół roku lekarz. W wieku 25 lat muszą rozpocząć badania ultrasonograficzne piersi, powtarzane co 6 m-cy, a następnie także USG narządu rodnego. Począwszy od 35. roku życia powinny raz do roku wykonywać kontrolną mammografię. Jeżeli dojdzie do wykrycia raka w stadium I lub II, zabieg operacyjny w przypadku nosicielek uszkodzonych genów BRCA nie może być oszczędzający zaleca się obustronną amputację piersi. Wysoka częstość mutacji w genie BRCA1 u kobiet obciążonych dziedzicznie rakiem piersi dostarcza motywu do zastosowania tych czynników jako markera wykrywania grupy wysokiego ryzyka wystąpienia tego nowotworu. -6-

8 htgr Diagnostyka ryzyka nowotworowego zależnego od estrogenów. Badanie obejmuje wykrywanie mutacji w genach kodujących białka naprawcze (BRCA1 i CHEK 2). Wystąpienie uszkodzeń w tych genach zwiększa ryzyko rozwoju niektórych nowotworów: raka trzustki, jelita grubego, piersi, jajników, prostaty, czerniaka. Szczególny wpływ na niekorzystny efekt mutacji w genach ma zażywanie hormonów (np. antykoncepcja hormonalna) przez kobiety poniżej 35. roku życia. alp Alcaline phosphatase Fosfataza alkaliczna Podwyższony poziom ALP obserwuje się w przebiegu pierwotnego i wtórnego raka wątroby. Wysoki wzrost stężenia jest spotykany także w raku prostaty z przerzutami do kości. acth Adrenocorticotropic hormone Hormon adrenokortykotropowy kalcytonina Wpływ na wzrost stężenia ACTH mogą mieć: rak trzustki, piersi, żołądka, jelita grubego, a także drobnokomórkowy rak płuc. Kalcytonina jako marker nowotworowy jest najbardziej użyteczna w diagnostyce raka rdzeniastego tarczycy, jego postaci dziedzicznej o autosomalnym dominującym sposobie dziedziczenia. Zaobserwowano też korelację pomiędzy poziomami stężeń kalcytoniny, a wskaźnikami rozwoju choroby takimi jak objętość guza, oraz jego rozrost lokalny i przerzuty. hcg Human chorionic gonadotopin Gonadotropina kosmówkowa Podwyższone wartości hcg stwierdza się prawidłowo w ciąży, ale także w ciążowej chorobie trofoblastycznej, w niektórych guzach zarodkowych jajnika, jak: raku kosmówki, raku zarodkowym oraz mieszanych guzach zarodkowych. Oznaczenia AFP i hcg znajdują zastosowanie w rozpoznawaniu guzów zarodkowych jajnika oraz monitorowaniu leczenia chemicznego po pierwotnym leczeniu operacyjnym. Oznaczenie hcg stosuje się również w diagnostyce nowotworów zarodkowych u mężczyzn. Podwyższone stężenie hcg stwierdza się w 30-60% przypadków nienasieniaków oraz około 10% przypadków nasieniaków. Nowotwory germinalne są jedyną przyczyną podwyższonego poziomu tego markera u dorosłych mężczyzn. -7-

9 Badania laboratoryjne w diagnostyce chorób nowotworowych badanie białek krwi i moczu Elektroforeza to rozdział białka w surowicy krwi na frakcje. Immunofiksacja charakteryzuje rodzaj białka monoklonalnego (tzw łańcuchy ciężkie G,A,D,E, oraz łańcuchy lekkie, kappa i lambda). Badania te wspomagają diagnostykę gammapatii monoklonalnych takich jak: szpiczak plazmocytowy, białaczka plazmocytowa, makroglobulinemia Waldenströma. kał - krew utajona Rak jelita grubego jest jednym z najczęściej występujących nowotworów złośliwych w Polsce. W strukturze zachorowań znajduje się na 2. miejscu pod względem częstości występowania (mężczyźni 10,4%; kobiety 10,3%) Obecnie nie ma idealnego badania przesiewowego w wypadku nowotworu jelita grubego, a każdy skryning ma swoje wady i zalety. Badanie na krew utajoną w kale spełnia wymogi testu przesiewowego: jest proste do wykonania, tanie, nieinwazyjne i mało obciążające, bez powikłań. W randomizowanym badaniu klinicznym opublikowanym w 1999 r. przez Mandela i wsp. wykazano zmniejszenie śmiertelności o 33% (17 49%) u osób, którym test na krew utajoną w kale przeprowadzano co roku, w porównaniu z grupą badaną raz na 2 lata. Obniżenie ryzyka zgonu wyniosło 21 proc. (3 38 %). W badaniu uczestniczyły osoby między 50. a 80. rokiem życia, a obserwacja trwała 18 lat. W Polsce nie ma złotego standardu w skriningu raka jelita grubego. Zalecenia obejmują wykonywanie raz w roku badania na krew utajoną w kale u osób między 50. a 65. rokiem życia. Do badań przesiewowych wykorzystuje się także kolonoskopię. W przypadku dwóch wyników dodatnich zaleca się wykonać rektosigmoidoskopię. Należy jednak pamiętać, iż przyczyną krwawienia są zmiany nowotworowe ale też np. wrzody, nadżerki, zmiany naczyniowe. hpv Human papilloma virus HPV czynnik onkogenny Do głównych czynników rozwoju raka szyjki macicy zaliczamy zakażenia HPV typem 16/18 i innymi typami onkogennymi. Zakażenie wirusem HPV błon śluzowych może przebiegać w postaci utajonej. Wykrycie infekcji bezobjawowej jest możliwe jedynie po wykonaniu testu na obecność DNA HPV. Szczególne wskazania do wykonania testu HPV: nawracające i przewlekłe stany zapalne dróg rodnych (zapalenia cewki moczowej, zapalenia żołędzia lub napletka u mężczyzn) planowana ciąża - wirus HPV jest stwierdzany w ok. 20% tkanek po poronieniach ciąża masywne zakażenie dróg rodnych wirusem HPV może zostać przeniesione na dziecko i wywołać u dziecka nawrotową brodawczakowatość krtani kontrola leczenia nadżerek lub brodawek (wirus może przetrwać w formie utajonej) kilkuletnie stosowanie antykoncepcji hormonalnej stosowanie wkładki domacicznej (spiralki) z towarzyszącymi stanami zapalnymi W ostatnich dekadach dane epidemiologiczne i ustalenia molekularne wskazały również na rolę wirusów brodawczaka ludzkiego w rozwoju pewnych grup nowotworów głowy i szyi. Wszechobecność HPV pociąga za sobą łatwość zakażenia drogą seksualną lub za pośrednictwem śliny (dot. głównie nowotworów głowy i szyi). Na podstawie metaanalizy chorych z lat zaobserwowano, że HPV może być niezależnym, izolowanym czynnikiem ryzyka rozwoju raka jamy ustnej. -8-

10 cytologia ginekologiczna /cytologia cienkowarstwowa lbc Badanie cytologiczne służy do wykrywania nowotworów i stanów przednowotworowych. Ocenie podlegają komórki pobrane ze złuszczeniowej warstwy nabłonka. Prawidłowo wykonane oraz opisane badanie może być wskazówką do wykonania dalszej diagnostyki (badanie kolposkopowe i histopatologiczne). Zarówno konwencjonalna jak i płynna cytologia są zalecane jako obowiązujące w skriningu cytologicznym. Liquid Based Cytology (LBC) Zaletą techniki LBC jest udoskonalenie metody pobierania i wykonywania preparatów do badania cytologicznego. Znaczna poprawa jakości preparatu, została osiągnięta przez możliwość wykorzystania 100% komórek pobranych do jego wykonania, utrzymanie ich morfologii oraz oddzielenie zaciemniających obraz materiałów i zanieczyszczeń (krew, śluz). Automatyzacja procesu wykonania preparatu minimalizuje ryzyko błędu ludzkiego. Badania kliniczne potwierdziły, że cytologia cienkowarstwowa jest bardziej czuła i znacznie dokładniejsza niż cytologia konwencjonalna. LBC pozwala na uzyskanie większej ilości komórek do analizy oraz komórek lepszej jakości. Wg badań, wzrost wykrywalności śródnabłonkowych zmian dysplastycznych dużego stopnia (HSIL) wynosi 64% w stosunku do cytologii konwencjonalnej (dane z 15 badań przeprowadzonych w latach ). Dodatkową zaletą jest możliwość wykonania z tej samej próbki badań met. PCR w kierunku HPV i Chlamydia trachomatis. scc-ag Antygen raka płaskonabłonkowego (ang. squamous cell carcinoma antygen, SCC, SCCA) jest jednym z licznych markerów (antygenów) towarzyszących nowotworom (tumor associated antygen, TAA). Są to substancje produkowane zarówno przez komórki zdrowe, jak i nowotworowe, w zależności od wielkości stężenia mogą wskazywać na możliwość istnienia procesu nowotworowego. Wiemy, że SCC jest wolnym antygenem krążącym we krwi, który do obiegu jest biernie uwalniany przez komórki nabłonka płaskiego. Znaczenie i rolę antygenu raka płaskonabłonkowego najlepiej poznano w raku szyjki macicy. W licznych badaniach wykazano, że antygen raka płaskonabłonkowego można wykorzystać w monitorowaniu raków płaskonabłonkowych -9-

11 Badania laboratoryjne w diagnostyce chorób nowotworowych o innym umiejscowieniu niż szyjka macicy. Dowiedziono przydatności tego markera w rakach płaskonabłonkowych głowy i szyi, przełyku, płuc oraz pochwy. Równocześnie zmusiło to badaczy do stwierdzenia, że antygen raka płaskonabłonkowego jest kolejnym antygenem towarzyszącym nowotworowi (TAA) i nie można go uznać za antygen swoisty tylko dla raka szyjki macicy. Dodatkowym dowodem na to, że antygen SCC może być uznany tylko za kolejny TAA jest jego zwiększona aktywność również w niezłośliwych nowotworach głowy i szyi oraz w licznych chorobach nienowotworowych. Przykładem takich chorób jest łuszczyca, zapalenia nieswoiste niezakaźne tkanki płucnej, czy choroby nerek. Wspólnym elementem łączącym te choroby z rakiem płaskonabłonkowym jest udział w procesie patologicznym tkanki nabłonkowej. Wraz ze wzrostem stopnia zaawansowania klinicznego rośnie stężenie w surowicy wolnego krążącego antygenu SCC. Istnieją dwie sytuacje, gdy stężenie antygenu SCC jest tylko w części zależne od stopnia zaawansowania. Jest to sytuacja naciekania raka szyjki macicy na naczynia krwionośne i obecność przerzutów raka szyjki macicy w węzłach chłonnych. Dowiedziono, że rokowanie chorych na raka szyjki macicy ma związek z początkowym poziomem antygenu SCC, które to stężenie koreluje ze stopniem zaawansowania klinicznego choroby. Badania potwierdziły, że antygen raka płaskonabłonkowego może być dobrym markerem w monitorowaniu efektów leczenia chorych na raka szyjki macicy. Krótki czas półtrwania antygenu SCC pozwala analizować liczne oznaczenia poziomu SCC wykonane w krótkich odstępach czasu, co ma znaczenie w ocenie radykalności zabiegu operacyjnego (jego efektywności). Wzrost stężenia antygenu SCC po leczeniu radykalnym może wyprzedzić kliniczne i radiologiczne objawy wznowy raka szyjki macicy o 2 5 miesięcy. Przeciwciała onkoneuronalne Neurologiczne zespoły paranowotworowe definiuje się jako zaburzenia układu nerwowego niespowodowane przerzutami lub miejscowym bezpośrednim działaniem guza, pojawiające się u chorych na nowotwór. Podstawą diagnostyki laboratoryjnej neurologicznych zespołów paranowotworowych jest oznaczanie obecności przeciwciał onkoneuronalnych. Zalecanym standardem postępowania w tym zakresie jest zastosowanie metody immunofluorescencji pośredniej jako metody przesiewowej oraz techniki Western blot jako metody potwierdzającej, w przypadkach stwierdzenia reakcji dodatniej. Dokładnie określone przeciwciała onkoneuronalne scharakteryzowano pod względem ich związku z neurologicznymi zespołami paranowotworowymi oraz podstawową chorobą nowotworową: Przeciwciała anty-hu (ANNA-1, anti-neuronal nuclear antibody ) Najczęściej towarzyszą drobnokomórkowemu rakowi płuca, nerwiakowi zarodkowemu, rzadziej - niedrobnokomórkowemu rakowi płuca, rakowi gruczołu krokowego lub nasieniakowi. Przeciwciała anty-yo (PCA-1, anti-purkinje cell antibody 1) Ich obecność stwierdza się u chorych z paranowotworowym zwyrodnieniem móżdżku oraz w przebiegu raka jajnika i raka sutka. Przeciwciała anty-cv2 (anty-crmp5, collapsin response-mediated protein 5) Zwykle towarzyszą drobnokomórkowemu rakowi płuca, grasiczakowi i mięsakowi macicy. Przeciwciała anty-ri (ANNA-2, anti-neuronal nuclear antibody 2) Towarzyszą rakowi piersi i drobnokomórkowemu rakowi płuca. Przeciwciała anty-ma/anty-ta Występują u chorych z zapaleniem mózgu i pnia mózgu w przebiegu raka jąder. Przeciwciała anty-amfifizyna Przeciwciała te towarzyszą drobnokomórkowemu rakowi płuca i rakowi jajnika. -10-

12 Wybrane laboratoria GRUPY DIAGNOSTYKA DIAGNOSTYKA Kraków/Centrala ul. Olszańska Kraków tel DIAGNOSTYKA Białystok ul. Antoniukowska Białystok tel DIAGNOSTYKA Bielsko-Biała ul. Komorowicka Bielsko-Biała tel DIAGNOSTYKA Częstochowa ul. Mickiewicza Częstochowa tel DIAGNOSTYKA Gdynia ul. T. Wendy 7/ Gdynia tel DIAGNOSTYKA MCL Gorzów Wielkopolski ul. Piłsudskiego Gorzów Wielkopolski tel DIAGNOSTYKA Jelenia Góra ul. Bankowa 5/ Jelenia Góra tel DIAGNOSTYKA Katowice ul. Karłowicza Katowice tel DIAGNOSTYKA Kielce ul. Jagiellońska Kielce tel DIAGNOSTYKA Lublin ul. Topolowa Lublin tel DIAGNOSTYKA Łódź ul. Tuszyńska Łódź tel DIAGNOSTYKA Opole ul. Wodociągowa Opole tel DIAGNOSTYKA Poznań al. Solidarności Poznań tel DIAGNOSTYKA Rzeszów ul. Jabłońskiego 2/ Rzeszów tel DIAGNOSTYKA Sosnowiec ul. Wawel Sosnowiec tel DIAGNOSTYKA Tarnobrzeg ul. Szpitalna Tarnobrzeg tel DIAGNOSTYKA Wałbrzych ul. Grodzka Wałbrzych tel DIAGNOSTYKA Warszawa al. Prymasa Tysiąclecia 79 A Warszawa tel DIAGNOSTYKA Wrocław ul. Opolska 131A Wrocław tel DIAGNOSTYKA Zamość ul. Peowiaków Zamość tel MEDICA Zielona Góra ul. Kupiecka Zielona Góra tel więcej informacji na