Logistyka - nauka. Uwarunkowania rozwoju transportu drogowego w globalnym łańcuchu dostaw

Transkrypt

1 dr inż. Magdalena Warmińska mgr inż. Patrycja Kozłowska Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Uwarunkowania rozwoju transportu drogowego w globalnym łańcuchu dostaw Wstęp Przesłanki tworzenia i rozwoju globalnych łańcuchów dostaw mają swoje źródła w wielu uwarunkowaniach jakie towarzyszyły procesom funkcjonowania i wzrostu gospodarki światowej na przestrzeni ostatnich lat. Elementem łączącym klientów firm, dostawców surowców, zakłady produkcyjne, magazyny i członków kanału dystrybucji, czyli stałe miejsca w logistycznym łańcuchu dostaw jest transport. To właśnie transport umożliwia przepływ towarów między tymi miejscami tworząc pomost miedzy nabywcą i sprzedawcą. Transport drogowy jest najczęściej wykorzystywaną gałęzią transportu w przewozach lądowych towarów. Jego znaczący potencjał w systemie transportowym decydująco wpływa nie tylko na organizacyjną, technologiczną i ekonomiczną stronę realizacji tych łańcuchów, ale jest także kluczowym elementem w konstruowaniu nowych łańcuchów dostaw. Rozwój transportu drogowego stymulowany jest przez wiele różnorodnych czynników. Czynniki te tak zewnętrzne, jak i wewnętrzne oraz rynkowe i pozarynkowe, transportowe i pozatransportowe działają z różną siłą na wielkość i strukturę przewozów drogą lądową. 1. Globalne łańcuchy dostaw Rynek transportu i logistyki kształtował się w ciągu ostatnich lat pod wpływem głębokich zmian strukturalnych zachodzących zarówno w samej branży, jak i w jej otoczeniu. Z jednej strony wpłynęły one na globalny wzrost zapotrzebowania na usługi logistyczne, z drugiej zaś przyczyniły się do ewolucji ich specyfiki i charakteru 1. W efekcie tych zmian logistyka produkcji i dystrybucji staje się coraz bardziej złożona. Kluczem do sukcesu jest umiejętność harmonijnej integracji i koordynacji wszystkich elementów łańcucha. W tradycyjnym modelu gospodarczym wszystkie fazy działalności produkcyjnej zlokalizowane były najczęściej w jednym miejscu, zazwyczaj 1 S. Ślubowski, Rynek transportu i logistyki w Polsce, Wyd. ING Bank Śląski, 2007, s Logistyka 6/

2 blisko rynku zbytu. Obecnie wciąż wiele przedsiębiorstw (np. producenci samochodów czy sprzętu AGD) lokalizuje zakłady produkcyjne blisko odbiorców końcowych, jednak w wielu branżach (np. zaawansowane technologie, dobra konsumpcyjne) firmy coraz częściej koncentrują działalność produkcyjną i magazynowanie, ograniczając liczbę lokalizacji. Pozwala to na osiągnięcie korzyści skali w procesie produkcji, ale jednocześnie wpływa na zwiększone zapotrzebowanie na transport i na wydłużenie czasu dotarcia produktu do odbiorcy. Poszukiwanie oszczędności skutkuje coraz powszechniejszym zjawiskiem przenoszenia całości bądź części produkcji do regionów oferujących niższe koszty produkcji (offshoring i nearshoring). Równocześnie rosnąca specjalizacja sprawia, że coraz częściej poszczególne komponenty do produkcji zaawansowanych technologicznie urządzeń wytwarzane są przez niezależnych producentów. Jako że coraz więcej firm decyduje się na koncentrację na działalności podstawowej i zlecanie funkcji pobocznych na zewnątrz, rośnie znaczenie ścisłej koordynacji współpracy z licznymi kontrahentami. Jednym z kamieni milowych, wpływających na radykalne zmiany w procesie produkcji i dystrybucji, było pojawienie się koncepcji lean management. Jej fundamentem jest dążenie do maksymalnej redukcji poziomu zapasów i do organizacji zaopatrzenia w taki sposób, aby dostawy w systemie just-in-time eliminowały konieczność utrzymywania kosztownej funkcji magazynowania materiałów. Wszystkie opisane zmiany sprawiają, że współczesny łańcuch dostaw znajduje się pod coraz większą presją. Przy wydłużającym się dystansie, jaki przemierzają towary i materiały, kurczy się czas na realizację dostaw 2. Wraz ze strukturalnymi zmianami makroekonomicznymi rośnie rola odbiorcy końcowego. Tradycyjny system dostaw zdominowany był przez stronę podażową (producenta zamawiającego dostawy surowców i materiałów oraz zlecającego dystrybucję, zgodnie z potrzebami wynikającymi z systemu magazynowania i sposobu organizacji pracy linii produkcyjnych). Dzisiaj o funkcjonowaniu łańcucha dostaw w znacznie większym stopniu decyduje popyt. Sprawna logistyka i efektywny łańcuch dostaw coraz częściej decydują o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Obecnie nie wystarcza już dobrze zdefiniowany i agresywnie promowany produkt o najlepszych cechach i atrakcyjnej cenie. Niskie marże, konsolidacja oraz globalizacja rynku stają się poważnym zagrożeniem dla wielu przedsiębiorstw także i na polskim rynku. Sprzedaż wymaga efektywnej logistyki czyli 2 S. Ślubowski, Rynek transportu i logistyki w Polsce, Wyd. ING Bank Śląski, 2007, s Logistyka 6/

3 sprawnej organizacji dostaw produktów przy najmniejszych kosztach i zapewnieniu odpowiedniego poziomu obsługi klienta. Sukces rynkowy w mniejszym stopniu jest uzależniony od indywidualnych działań danego przedsiębiorstwa a w większym od pozycji konkurencyjnej całego łańcucha dostaw. Globalny łańcuch dostaw to struktura bardzo złożona, przestrzennie rozległa i działająca w bardzo zróżnicowanym międzynarodowym środowisku gospodarczym. Transport odgrywa istotną rolę w integracji wszystkich procesów realizowanych w ramach globalnego łańcucha dostaw, zapewniając jego spójność oraz gwarantując mu jednocześnie niezbędną elastyczność działania oraz zdolność adaptacji do dynamicznie zmieniających się warunków otoczenia. W tych warunkach transport staje się zarówno czynnikiem, jak i narzędziem optymalizacji tak ukształtowanej struktury sieciowej, warunkując jej możliwości trwania i efektywnego rozwoju 3. Procesy tworzenia i dość szybkiego rozwoju globalnych łańcuchów dostaw szczególnie w okresie ostatnich 15 lat, determinowało wiele czynników o bardzo różnym i złożonym charakterze. Do grupy podstawowych zalicza się omówione niżej 4. Dynamiczny rozwój produkcji i handlu w skali międzynarodowej, spowodowany w głównej mierze, nabierającymi wówczas tempa procesami deregulacji gospodarek oraz liberalizacji przede wszystkim rynków pieniężnych i towarowych, a także wzrostem zapotrzebowania na dobra inwestycyjne i konsumpcyjne. Zapewnienie sprawnej obsługi tak intensywnie wzrastających strumieni towarowych w handlu światowym i przewozów w nowym modelu gospodarki globalnej wymagało zatem wdrożenia nowych, innowacyjnych form i sposobów organizacji oraz zarządzania i sterowania procesami gospodarczymi. Silny wzrost konkurencji tak cenowej (kosztowej), jak produktowej (jakościowej), jako skutek postępującej deregulacji i liberalizacji, w rezultacie czego nasilają się w skali globalnej zjawiska: 1) koncentracji zarówno kapitału, jak i produkcji (koncentracji poziomej i pionowej), 2) dążenia do utrzymania konkurencyjności przez poszukiwanie w wymiarze globalnym innych sposobów obniżki kosztów produkcji, w tym między innymi przez zakrojony na szeroką skalę offshoring i outsourcing, 3 A. S. Grzelakowski, Uwarunkowania i bariery transportowe funkcjonowania i rozwoju globalnych łańcuchów dostaw, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej SGH, 31,Warszawa, 2011, s A. E. Branch, Global supply chain management and international logistics. Routledge, Taylor and Francis Group, New York and London, 2009 Logistyka 6/

4 3) poszukiwania w silnym otoczeniu konkurencyjnym gospodarki światowej nowych form kooperacji i adaptacji poprzez rozbudowę celowo kształtowanych sieci dostaw, a w tym sieci o powiązaniach typowo pionowych. Rozwój logistyki i logistycznych form zarządzania procesami gospodarczymi, z silnie zarysowaną orientacją na: 1) przyspieszenie i zarazem optymalizację przepływu dób rzeczowych, środków finansowych, informacji i osób w łańcuchach towarowo-transportowych w skali globalnej, 2) wzrost standardów jakości (TQM ), 3) tworzenie wartości dodanej w układzie poszczególnych ogniw łańcucha logistycznego z wyraźną opcją na klienta, 4) stałą poprawę poziomu obsługi klienta (ECR ). Silna orientacja na wzrost produktywności zasobów i efektywności gospodarowania (strategia racjonalizacji kosztów) w powiązaniu z dążeniem do: 1) przyspieszenia realizacji poszczególnych procesów i cykli w ramach każdej z faz szeroko rozumianej działalności gospodarczej (zaopatrzenia, produkcji, transportu, dystrybucji itp.), 2) skracania do niezbędnego minimum czasu zamrożenia kapitału ulokowanego w towarze, 3) redukcji poziomu zapasów optymalizacji ich poziomu i źródeł zaopatrzenia. Postępująca w skali globalnej, w następstwie działania efektu naśladownictwa, standaryzacja i normalizacja procesów techniczno-technologicznych i produktów, a także ich certyfikacja oraz ujednolicanie różnego typu procedur handlowych i transportowych (np. odpraw celnych i granicznych) i wymogów regulacyjno-porządkowych w tym ze sfery bezpieczeństwa obrotu towarowego i przewozów. Skracanie cyklu życia produktów, co zwiększa wymogi w zakresie rozwoju nowych technologii, wdrażania innowacyjnych rozwiązań we wszystkich sferach procesu gospodarowania, a w tym stosowania inteligentnych form sterowania procesami, przetwarzania i przesyłania informacji, prowadzenia szeroko zakrojonych badań rynkowych, projektowania i szybkiego wprowadzania nowych produktów na rynek itp. Wszystkie wymienione czynniki o charakterze podstawowym, działając w różnych okresach i z różną siłą, współokreślały zarówno rodzaje, formy, jak i dynamikę tworzenia, ewolucji i rozwoju globalnych łańcuchów dostaw. One to również wpływały na wszelkie dokonujące się w ostatnich latach procesy przekształceń tych układów sieciowych, Logistyka 6/

5 determinując w dużym stopniu podstawowe parametry sprawności, efektywności i elastyczności ich funkcjonowania oraz zdolność adaptacji do zmieniających się wymogów otoczenia oraz potrzeb klientów. Wśród tej grupy czynników istotne znaczenie miał również czynnik transportowy, a właściwie zespół różnego typu elementów o bardzo złożonym charakterze, które determinowały warunki, sposoby i skuteczność realizacji szeroko rozumianych fizycznych procesów przemieszczania, tj. przewozu, przeładunku, składowania, magazynowania itp. dóbr rzeczowych i osób w ramach tak ukształtowanych łańcuchów dostaw. Czynnikowi temu przypisuje się duże znaczenie w zapewnieniu sprawnej i efektywnej realizacji procesów zaopatrzenia, produkcji, dystrybucji i obsługi zwrotów, uważając, iż w wielu wypadkach miał on i ma nadal znaczenie kluczowe nie tylko dla powstania i odpowiedniego ukształtowania oraz organizacji procesów w łańcuchu dostaw, ale także ich optymalizacji 5. Transport spaja fizycznie wszystkie ogniwa globalnego łańcucha dostaw, integrując jednocześnie w sensie techniczno-organizacyjnym wszystkie procesy i sfery działalności gospodarczej, jakie tak ukształtowany układ sieciowy swym zakresem obejmuje. Oznacza to, że realnie warunkuje on ich realizację i jest wręcz newralgicznym czynnikiem determinującym zdolność wykreowania, optymalnego funkcjonowania oraz przetrwania globalnego łańcucha dostaw, szczególnie w sytuacjach kryzysowych. Z tych głównie powodów, operatorzy globalnych łańcuchów dostaw zwracają baczną uwagę nie tylko na selektywny dobór sprawnych, doświadczonych w zakresie dokonywania przewozów międzynarodowych i niezawodnych operatorów transportowo-logistycznych oraz tras przewozu z odpowiednim zapleczem logistyczno - infrastrukturalnym, np. centrami logistycznymi, sieciami specjalistycznych magazynów itp., ale również na zapewnienie koniecznych w takich warunkach rezerw potencjału transportowego Transport drogowy Unia Europejska z zaangażowaniem stara się stwarzać optymalne warunki funkcjonowania wolnego rynku profesjonalnych usług transportu drogowego rozumianych jako transport towarowy i pasażerski aby zapewnić mobilność towarów i osób, a także umożliwić tworzenie miejsc pracy i rozwój gospodarczy. Wyzwanie polega na stworzeniu możliwości realizacji tych starań przy jednoczesnej pomocy sektorowi w zwiększeniu 5 S. Chopra, P. Meindl, Supply Chain Management. Strategy, Planning, and Operation, Fourth Edition, Pearson, New York, 2010, s i A. S. Grzelakowski, Uwarunkowania i bariery transportowe funkcjonowania i rozwoju globalnych łańcuchów dostaw, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej SGH, 31,Warszawa, 2011, s Logistyka 6/

6 wydajności, bezpieczeństwa i rentowności. Europejczycy oczekują szybkich i punktualnych bezpośrednich dostaw towarów we wszystkich zakątkach kontynentu. Często transport drogowy to jedyny sposób zaspokojenia popytu na mobilność i elastyczność na tak wysokim poziomie i ta sytuacja nie ulegnie zmianie pomimo rosnących inwestycji w inne formy transportu. Bez sprawnego, ożywionego systemu transportu drogowego nie mogą poprawnie funkcjonować pozostałe formy transportu, ponieważ większość przewozów towarowych i pasażerskich rozpoczyna się i kończy podróżą po drogach. Dlatego transport drogowy odgrywa także zasadniczą rolę w rozwoju zintegrowanych sieci transportowych i rozwiązań w zakresie transportu intermodalnego w Europie. Wzrost znaczenia transportu samochodowego wynika między innymi z jego dynamicznego rozwoju w pierwszych latach transformacji oraz z niewielkich barier wejścia na rynek nowych firm. Szybko powstające firmy przewozowe w walce o rynek przejmowały i przejmują klientów z innych gałęzi transportu, oferując im alternatywne rozwiązania, najczęściej po niższych cenach. Transport samochodowy pozwala na tworzenie przyjaznej dla klienta oferty, umożliwiając dotarcie do każdego miejsca oraz zapewniając większą elastyczność i niezawodność dostaw, co w przypadku większości klientów ma kluczowe znaczenie. Konkurowanie z przewozami samochodowymi jest dodatkowo utrudnione przez powolny rozwój infrastruktury dla innych gałęzi transportu. W wyniku ostrej walki konkurencyjnej oferta przedsiębiorstw transportowych jest stale doskonalona, przy jednoczesnym utrzymywaniu niskich cen. Skłania to przedsiębiorstwa handlowe i produkcyjne do wydzielania (outsorcingu) transportu poza struktury własnej firmy. Zadania przewozowe powierzane są zewnętrznym firmom transportowym lub specjalistycznym podmiotom logistycznym oferującym kompleksową obsługę magazynowo-transportową. W związku z tendencją do zlecania usług transportowych firmom zewnętrznym rośnie systematycznie rola wyspecjalizowanych przewoźników (tzw. transport zarobkowy) Rola transportu drogowego w planowaniu i projektowaniu łańcuchów dostaw Optymalne zarządzanie łańcuchem dostaw staje się dla większość przedsiębiorstw kluczowym zadaniem. Utrzymanie właściwego poziomu zapasów zarówno materiałów do produkcji jak i wyrobów gotowych zmniejsza koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa. Z tego względu współpraca pomiędzy partnerami na rynku powinna opierać się na: zaangażowaniu kierownictwa, umiejętności stosowania nowoczesnych technologii, zmianach w strukturze łańcucha dostaw, optymalnym rozwojem zgodnym z celami strategicznymi. 7 S. Ślubowski, Rynek transportu i logistyki w Polsce, Wyd. ING Bank Śląski, Logistyka 6/

7 Dzięki wprowadzeniu standardów w łańcuchach dostaw przedsiębiorstwo odnosi następujące korzyści: skraca czas dostaw, zmniejsza opóźnienia związane z dostawami, obniża koszty łańcuchów dostaw, zmniejsza szkodliwość 8. Biorąc pod uwagę wcześniejsze założenia realizacja procesów przewozowych w łańcuchach dostaw musi przebiegać z uwzględnieniem kryteriów: jakości, dokładności, elastyczności. Jakość dostaw oznacza, ze dany ładunek dotarł do właściwego miejsca przeznaczenia we wskazanej ilości i w wyznaczonym stanie. Dokładność dostawy jest to prawidłowość wykonania usługi transportowej według wcześniej sporządzonej umowy. Ocena dokładności dostawy dotyczy zarówno organizatora dostawy, jak i wykonawcy umowy. Elastyczność dostawy wyraża się poprzez zdolność systemu transportowego na zmiany warunków umowy np. czasu i miejsca dostarczenia towaru 9. Transport drogowy w dzisiejszych czasach jest kluczowym elementem w planowaniu łańcucha dostaw ze względu na: przestrzenne rozmieszczenie dróg, charakteryzujące się największą spośród wszystkich gałęzi gęstością i spójnością, najkorzystniejsze dostosowanie sieci dróg do rozmieszczenia miejsc produkcji, handlu i konsumpcji, przystosowanie środków transportu do przewozu niemal wszystkich rodzajów ładunków, przy czym domeną transportu samochodowego są ładunki drobnicowe o wysokiej wartości jednostkowej, dobre właściwości związane z czasem trwania transportu, czyli: znaczną szybkości eksploatacyjną środków transportu, szczególnie na autostradach i drogach szybkiego ruchu, możliwość korzystania z najdogodniejszych tras przewozu, także pod względem czasowym, najkorzystniejszą w czasie dostępności środków transportowych dla załadowcy, taką częstotliwości jazd, jakiej życzy sobie klient, dużą terminowości dostaw. największym, spośród wszystkich gałęzi transportu, możliwościom wykonywania przewozów w relacji dom-dom bez czasochłonnych, pośrednich operacji przeładunkowych; 8 W. Rydzkowski i K. Wojewódzka- Król., Transport, PWN Warszawa Tamże Logistyka 6/

8 największą zdolnością do obsługi niewielkich i rozproszonych potoków ładunkowych. 4. Problemy realizacji łańcucha dostaw przez transport samochodowy w czasach globalizacji Temat ten powinien być przedmiotem szerokiej dyskusji w środowisku przedsiębiorstw transportu samochodowego, przedsiębiorstw produkcyjnych czy handlowych, a także należeć do istotnych zagadnień polityki transportowej państwa. Wynika to z faktu, że zagadnienie globalizacji jest rzeczywistością gospodarczą, a współczesny rozwój logistyki niezwykle przyspiesza dalsze procesy koncentracji w działalności gospodarczej przedsiębiorstw produkcyjnych, handlowych, jak i transportowych. W związku z tym powstaje pytanie, czy polityka transportowa państwa stwarza odpowiednie warunki do włączenia się polskich przedsiębiorstw transportu samochodowego w efektywna realizację zadań transportowych, wynikających z wymagań nowoczesnych systemów logistycznych w zakresie realizacji łańcuchów dostaw. Oceniając sytuację polskiego transportu samochodowego z punktu widzenia procesów konsolidacyjnych i koncentracyjnych w gospodarce europejskiej, należy stwierdzić, że jest on generalnie nieprzygotowany na współudział w realizacji współczesnych łańcuchów dostaw. Jego nadmierne rozproszenie, słabość organizacyjna i kapitałowa, a także niedostatek wiedzy wśród przedsiębiorstw na temat tendencji rozwojowych nowoczesnych systemów zarządzania oraz kształtowania systemów logistycznych nie daje pozytywnych podstaw do stwierdzenia, że generalnie polskie przedsiębiorstwa transportu samochodowego skutecznie włączą się w proces globalizacji efektywnie kształtując i realizując współczesny łańcuch dostaw. Wyraźnie należy stwierdzić, że głównie chodzi o taką możliwość, że polskie przedsiębiorstwa transportu samochodowego mogłyby kształtować europejskie systemy logistyczne współpracując na zasadach partnerskich z innymi dużymi operatorami logistycznymi, efektywnie realizować zgłaszane przez klientów potrzeby. Trzeba zaznaczyć, że procesy globalizacji to kierunek zmierzający do redukcji kosztów, a także uproszczenia sposobów podejmowania decyzji i w konsekwencji do uzyskania przez przedsiębiorstwa lub określone organizacje gospodarcze konkurencyjnej pozycji na danym rynku. Jest to efekt wykorzystania logistyki, która będąc dyscypliną naukową bardzo praktyczną, jednoznacznie stwierdza, że z punktu wymagań klienta wszystkie podmioty gospodarcze, zarówno produkcyjne, handlowo-usługowe, jak i transportowe, muszą na współczesnym rynku podejmować wszelkie działania (outsourcing, benchmarking, controlling) których efektem będą zmiany w dotychczasowym sposobie Logistyka 6/

9 gospodarowania i zarządzania, zmierzając do umocnienia swojej pozycji tynkowej, a także jej rozszerzenia. Globalizacja powoduje powstawanie dużych i bardzo dużych przedsiębiorstw lub organizacji gospodarczych oraz biorąc pod uwagę rynek transportu samochodowego, dużych operatorów logistycznych. Czy w tym kontekście polski przedsiębiorstwa transportu samochodowego mogą stać się dużymi operatorami logistycznymi, skutecznie konkurującymi na rynku transportowym Europy? Wydaje się, że jest taka możliwość, ale jej realizacja wymaga spełnienia określonych warunków. Do tych warunków zaliczyć między innymi: zrozumienie przez polskich przedsiębiorców transportowych istoty przemian gospodarczych zachodzących na współczesnym rynku, podjęcie własnych działań organizacyjnych zmierzających do tworzenia dużych przedsiębiorstw ( organizatorów procesów logistycznych), stworzenie przez politykę transportową państwa odpowiednich warunków do powstawania takich przedsiębiorstw. W przeciwnym bowiem razie polski transport samochodowy będzie spełniał tylko technologiczną funkcję, polegająca na przewozie z miejsca a do b i nie będzie uczestniczył w korzyściach ekonomicznych, wynikających z procesów koncentracji na współczesnym rynku gospodarczym. Podsumowanie Zmiany, które nastąpiły w ciągu ostatnich lat w gospodarce światowej oraz pojawienie się nowych koncepcji w zarządzaniu i organizacji produkcji sprawiły, że zarządzanie logistyką produkcji i dystrybucji staje się coraz większym wyzwaniem dla przedsiębiorstw. Z kolei wzrost gospodarczy i rosnąca w skali globalnej wymiana handlowa powodują dynamiczny rozwój rynku transportu. Zrozumienie przez przedsiębiorców transportowych istoty przemian gospodarczych zachodzących na współczesnym rynku oraz odpowiednia polityka transportowa państwa pozwoli na skuteczne włączenie się przedsiębiorstw transportowych w proces globalizacji efektywnie kształtując i realizując współczesny łańcuch dostaw. Logistyka 6/

10 Determinants of the development of road transport in the global supply chain Summary The conditions for the creation and development of global supply chains have their sources in the many considerations which have undergone the operation and growth of the world economy over the last few years. Transport is the element connecting customers, suppliers of raw materials, production facilities, warehouses and the members of the distribution channel, which is a permanent place in the logistics supply chain, so the places where this type of activity suspends momentarily, on the episode, the movement of goods in the supply chain. This is what allows to transport goods between these places and fills this gap, which creates a bridge between the buyer and the seller. In this publication there have been presented opportunities and threats for the development of road transport in the global supply chain. Road transport is the most commonly used part of the transport in the land transport of goods. Its considerable potential in the transport system decisively affects not only on economic, technological and organizational side of these chains but is also a key element in the construction of new supply chains. Literatura 1. Branch A.E., Global supply chain management and international logistics. Routledge, Taylor and Francis Group, New York and London, Chopra S., P. Meindl, Supply Chain Management. Strategy, Planning, and Operation, Fourth Edition, Pearson, New York, Grzelakowski A. S, Uwarunkowania i bariery transportowe funkcjonowania i rozwoju globalnych łańcuchów dostaw, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej SGH, 31,Warszawa, Rydzkowski W., K. Wojewódzka Król (red.), Transport, PWN, Warszawa Ślubowski S., Rynek transportu i logistyki w Polsce, Wyd. ING Bank Śląski, 2007 Logistyka 6/