Oferta przedsiębiorstw TSL a ich pozycja rynkowa (w warunkach wzrostu i kryzysu gospodarczego)

Transkrypt

1 ZAGOśDśON Beata 1 Oferta przedsiębiorstw TSL a ich pozycja rynkowa (w warunkach wzrostu i kryzysu gospodarczego) rynek transportowo-spedycyjno-logistyczny (TSL), oferta przędsiebiorstw TSL, konkurencyjność przedsiębiorstw, wielkość i dynamika przychodów przedsiębiorstw TSL, Streszczenie W warunkach globalnej gospodarki oferta przedsiębiorstw ma wpływ na ich konkurencyjność, a tym samym decyduje o pozycji firmy na rynku. Przedsiębiorstwa świadczące usługi transportowo-spedycyjno-logistyczne TSL oferują klientom standardowe usługi logistyczne lub kompleksowe pakiety usług. W artykule przeprowadzono analizę wpływu oferty usług świadczonych przez firmy TSL na ich pozycję rynkową, w warunkach wzrostu oraz kryzysu gospodarczego. Analiza ofert objęła dwie róŝne grupy przedsiębiorstw TSL: grupę największych przedsiębiorstw w Polsce, głównie z kapitałem zagranicznym, o ugruntowanej pozycji na rynku międzynarodowym oraz grupę małych i średnich przedsiębiorstw, z kapitałem polskim, które jeszcze starają się o uzyskanie stabilnej pozycji rynkowej. TSL COMPANIES OFFER AND THEIR MARKET POSITION (ON THE CONDITION OF THE ECONOMIC GROWTH AND CRISIS) Abstract In the global economy companies offer has an impact on their competitiveness, and thus determines the position in the market. Companies, which offer transportation sedition - logistics TSL services can offer customers standard logistics services or comprehensive packages of services. The article analyzes the impact of the offer of services provided by the TSL companies on their market position, in terms of growth and economic crisis. Analysis of the offers included two different groups of TSL companies. First one is a group of the largest TSL companies in Poland, mainly with foreign capital and an established position in the international market. Second one, a group of small and medium enterprises with Polish capital, which are still trying to obtain a stable, market position. 1. WSTĘP W warunkach globalnej gospodarki rynkowej oferta przedsiębiorstw, stanowiąc o atrakcyjności towarów i usług, ma wpływ na ich konkurencyjność, a tym samym decyduje o pozycji firmy na rynku. Przedsiębiorstwa świadczące usługi transportowo-spedycyjno-logistyczne, które powszechnie nazywane są przedsiębiorstwami TSL, starają się oferować klientom nowe usługi oraz dąŝą do poszerzania zakresu usług dotychczas świadczonych. W zaleŝności od etapu rozwoju przedsiębiorstwa, na który wpływ mają zasoby rzeczowe i wyposaŝenie techniczne, umiejętności i kwalifikacje pracowników, oferuje ono klientom standardowe usługi logistyczne lub kompleksowe pakiety usług. Celem artykułu jest analiza wpływu ofert przedsiębiorstw TSL na ich pozycję rynkową, w róŝnych warunkach gospodarczych. Badaniami objęto lata 04-, okres zarówno wzrostu, jak i załamania gospodarczego. Wydaje się zasadne, aby właściwa analiza została poprzedzona syntetyczną charakterystyką przedsiębiorstw TSL, stanowiącą jednocześnie wprowadzenie do zasadniczej problematyki artykułu. 2. IDENTYFIKACJA PRZEDSIĘBIORSTW SEKTORA TSL Sektor przedsiębiorstw TSL obejmuje podmioty gospodarcze, które świadczą usługi transportowe, spedycyjne i logistyczne [1]. Jest to działalność gospodarcza polegająca na oferowaniu i realizacji na rynku usług [2]: przemieszczania osób i dóbr materialnych (transport), organizacji przewozów ładunków (spedycja), kompleksowego zarządzania i realizacji wszystkich procesów przepływu, włącznie z transportem, spedycją, magazynowaniem (logistyka). W sektorze przedsiębiorstw TSL, w szczególności, wyróŝnia się następujące grupy strategiczne [3]: przedsiębiorstwa wykonujące transport i spedycję drogową, przedsiębiorstwa transportu i spedycji kolejowej, przedsiębiorstwa kurierskie, 1 Politechnika Radomska, Wydział Transportu i Elektrotechniki, Zakład Logistyki i Marketingu; b.zagozdzon@pr.radom.pl 2483

2 operatorzy logistyczni, przedsiębiorstwa zajmujące się magazynowanie towarów, przedsiębiorstwa transportu i spedycji lotniczej, przedsiębiorstwa transportu i spedycji morskiej. W grupie przedsiębiorstw specjalizujących się w transporcie i spedycji drogowej dominują małe firmy, posiadające od jednego do kilku pojazdów, świadczące usługi dla małych i średnich załadowców lub wynajmujące swój tabor duŝym przedsiębiorstwom spedycyjnym. Dla tej grupy charakterystyczne jest, Ŝe polskie firmy dominują na rynku przewozów, a przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym przejmują obsługę logistyczną ładunków. Jednocześnie naleŝy zaznaczyć, iŝ transport drogowy odznacza się bardzo wysokim poziomem konkurencji. Wśród przedsiębiorstw drugiej grupy najwaŝniejszą pozycję rynkową ma PKP Cargo. Począwszy od 01 roku konkuruje ono z kolejowymi przewoźnikami prywatnymi, m.in. z Grupą CTL, PCC Rail, Przedsiębiorstwem Transportu Kolejowego Holding S.A., Przedsiębiorstwem Spedycyjnym Trade Trans Sp. z o.o. Cechą charakterystyczną kolejnej grupy strategicznej przedsiębiorstw kurierskich, jest dostarczanie przesyłek w relacji,,od drzwi do drzwi z gwarantowanym czasem dotarcia przesyłki do odbiorcy. Na rynku dominują firmy z kapitałem zagranicznym, wśród których czołowe miejsca zajmują: DHL, TNT, UPS, DPD, GLS. Są to operatorzy globalni, posiadający przedstawicielstwa na całym świecie, znaczny majątek zaangaŝowany w środki przewozowe, a swoją działalnością obejmują róŝne gałęzie transportu. Operatorzy logistyczni to przedsiębiorstwa takie jak: Schenker, Grupa Raben, Kuehne+Nagel, FM Logistic, o silnych powiązaniach międzynarodowych, świadczące szeroki zakres usług terminalowych magazynowanie, usługi celne, crossdocking, konfekcjonowanie, etykietowanie, tworzenie zestawów promocyjnych. Generalnie przedsiębiorstwa sektora TSL koncentrują się na przewozach samochodowych, krajowych i międzynarodowych. Poza usługami przewozowymi realizują takŝe usługi spedycyjne i wybrane, proste usługi logistyczne. W swojej działalności wykorzystują zarówno standardowe systemy komunikowania się z klientami, jak i zintegrowane systemy informatyczne, stosują kody kreskowe i umoŝliwiają klientom śledzenie drogi przesyłek [4]. Sektor przedsiębiorstw TSL w Polsce rozwijał się bardzo dynamicznie do momentu światowego kryzysu gospodarczego. I tak, w latach dynamika rozwoju mierzona przychodami ze sprzedaŝy usług osiągnęła poziom prawie % w skali roku [4]. W tymŝe 06 roku wartość rynku usług TSL wynosiła około 7 mld zł [5]. Wzrost przychodów ze sprzedaŝy usług występował takŝe w 08 roku. W porównaniu z 07 rokiem przychody były większe o 8,4% i wyniosły 135 mld zł [6]. Wartość rynku TSL w 08 roku stanowiła blisko % udziału w PKB. Natomiast dwa pierwsze kwartały 09 roku charakteryzuje spadek przychodów w II kwartale 09 roku w porównaniu z II kwartałem 08 roku przychody zmniejszyły się o około 1,9 mld zł, tj. o %. Spadek przychodów był widoczny równieŝ przy porównaniu dwóch kolejnych kwartałów 09 roku w I kwartale przychody wynosiły 17 mld zł, a w II kwartale osiągnęły poziom 16,6 mld zł [2]. Zatem, skutki globalnego kryzysu były odczuwalne równieŝ na krajowym rynku usług TSL. OŜywienie gospodarcze nastąpiło w roku, kiedy większość krajów europejskich odnotowała przyrost PKB, a w Polsce wyniósł on 3,8%. Poprawa sytuacji gospodarczej przyczyniła się do wzrostu wartości rynku TSL w Polsce o 15,4 proc. w stosunku do 09 roku. Natomiast w odniesieniu do 08 roku, czyli warunków funkcjonowania firm przed kryzysem, wartość rynku wzrosła o 4,4%. 3. ANALIZA OFERT PRZEDSIĘBIORSTW TSL Ofertę przedsiębiorstw TSL moŝna generalnie określić jako szeroko rozumiane usługi logistyczne. Są to czynności i operacje, które polegają na zorganizowaniu przez firmę zewnętrzną, z udziałem wielu podmiotów, procesu przepływu produktów i informacji, wraz z pełną obsługą formalno-prawną, w sposób uwzględniający Ŝądania i oczekiwania klienta, zgodnie z zasadą 7W właściwy towar, właściwy klient, właściwa jakość, cena, czas, miejsce, ilość. W literaturze przedmiotu wyróŝnia się cztery podstawowe grupy działań, stanowiące przedmiot usługi logistycznej, a mianowicie[9]: transportowanie i obsługę ładunku, magazynowanie i obsługę zapasów, badanie rynku i tworzenie marketingowego systemu informacji, finansowanie transakcji, obsługę bankową oraz ubezpieczeniową kontraktów. Analizując ofertę przedsiębiorstw TSL zasadnicze znaczenie ma zakres działań oferowanych w ramach poszczególnych grup podstawowych. Firmy mogą bowiem realizować tylko przewozy krajowe, bez obsługi spedycyjnej lub magazynowanie towarów, bez usług kompletacji, czy cross-dockingu. Wykonanie przewozu polega na przemieszczeniu towaru w relacji źródło cel oraz na ograniczonym doradztwie odnośnie organizacji procesu przewozowego. Pełny zakres organizacji procesu przewozowego podlega bowiem spedycji, która zajmuje się takŝe ubezpieczeniem towaru, przygotowaniem dokumentacji czy obsługą celną. Usługa logistyczna, w szerokim ujęciu, obejmuje czynności transportowo-spedycyjne, usługi terminalowe cross-docking, magazynowanie, kompletację oraz czynności uszlachetniające metkowanie, polonizację, re-packing, foliowanie, drobne naprawy, tworzenie zestawów promocyjnych i inne. Operatorzy logistyczni zarządzają zapasami swoich klientów, organizują kompleksowy system dystrybucji, zajmują się doradztwem logistycznym. Podstawą realizacji usługi logistycznej jest rozległa sieć informatyczna, moŝe być powiązana z siecią klienta. Zapewnia ona sprawny i szybki przepływ informacji 2484

3 Analiza ofert przedsiębiorstw TSL, działających w praktyce gospodarczej, zostanie przeprowadzona w oparciu o badania realizowane przez Halinę Brdulak, których wyniki są publikowane corocznie na łamach,,rzeczpospolitej, w postaci,,rankingu firm TSL według wielkości przychodów z działalności podstawowej. W niniejszych badaniach, w ramach oferowanych przez przedsiębiorstwa usług, wyodrębniono następujące grupy działań podstawowych: transport, spedycja, usługi celne, magazynowanie, usługi kurierskie, logistyka. Dla potrzeb analizy podjętej w artykule obszar badań empirycznych stanowiło 15 firm, które w publikowanych rankingach, hierarchizujących przedsiębiorstwa według wielkości przychodów z działalności podstawowej w latach 04-, klasyfikowały się na miejscach od 1 do oraz firm, zajmujących miejsca od do. Pierwszą grupę stanowią największe przedsiębiorstwa TSL w Polsce, w znacznej części o kapitale zagranicznym lub mieszanym, wykorzystujące strategię działania swoich firm-matek, o ugruntowanej pozycji na rynku międzynarodowym. Natomiast druga grupa to przedsiębiorstwa sektora MSP, głównie z polskim, prywatnym kapitałem, o których moŝna powiedzieć, Ŝe cały czas jeszcze walczą o ugruntowanie pozycji na rynku. Względnie mała liczba firm drugiej grupy wynika z faktu, iŝ w tej grupie udział firm w badaniach był nieregularny. Konsekwencją powyŝszego jest ograniczona liczba firm, dla których moŝna prześledzić oferty we wszystkich latach podlegających analizie. W tabeli 1 zestawiono grupy działań podstawowych, wchodzących w zakres usług oferowanych przez badane przedsiębiorstwa TSL. Tab.1. Grupy działań podstawowych świadczone przez badane przedsiębiorstwa TSL w latach 04- Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa grupy I Przedsiębiorstwa grupy II Grupy działańpodstawowych: transport spedycja celne magazynowe kurierskie logistyczne Źródło: Opracowanie własne na podst.: [,, 12, 13, 14]. Wszystkie badane przedsiębiorstwa, bez względu na pozycję rynkową, oferują usługi transportowe, spedycyjne, logistyczne oraz, w zdecydowanej większości, magazynowe. Firmy oferują usługi, które powszechnie są uznawane za kluczowe dla logistyki. Usługi celne realizuje juŝ mniej przedsiębiorstw, szczególnie w drugiej grupie, a działalność kurierską prowadzi niewiele firm. Spośród powyŝszych grup działań przedmiotem dalszej analizy będzie tylko transport i logistyka. Wybór tych dwóch grup wynika z ich zasadniczego i podstawowego znaczenia dla szeroko pojętych usług logistycznych. I tak działalność transportowa, we wspomnianych badaniach, została uszczegółowiona m.in. ze względu na obszar, na którym oferowane są usługi. WyróŜniono następujący zasięg obsługi: krajowy, europejski oraz międzykontynentalny. Uwzględniono równieŝ wykorzystywane środki i technologie transportowe, wśród których wyodrębniono: transport samochodowy, kolejowy, morski i kombinowany. Natomiast w obszarze logistyki dalszej analizie będzie podlegać logistyka terminalowa oraz logistyka zaopatrzenia i dystrybucji, które w szczególności obejmują takie działania jak: logistyka terminalowa: magazynowanie przyzakładowe, kompletację palet, co-packing, co-manufacturing, inwentaryzację zapasów, logistyka zaopatrzenia i dystrybucji: kompleksową obsługę dystrybucji, obsługę supermarketów, sklepów internetowych, obsługę w systemie JiT, obsługa dostaw w systemie VM, inwentaryzację stanu zapasów sieci dystrybucyjnej, logistykę zwrotną. Tabela 2 zawiera pełny przegląd usług oferowanych przez firmy sektora TSL w ramach dwóch grup działań podstawowych - transportu i logistyki. 2485

4 Tab. 2. Struktura usług świadczonych przez badane przedsiębiorstwa TSL w latach 04- Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa grupy I Przedsiębiorstwa grupy II Transport, wg rodzajów i technologii: samochodowy kolejowy morski kombinowany Transport, wg obszaru obsługi: krajowy europejski międzykontynentalny Logistyka Logistyka terminalowa: magazynowanie kompletacja palet co-packing co-manufacturing naprawy inwentaryzacja zapasów Logistyka Logistyka zaopatrzenia i dystrybucji: kompleksowa obsługa dystrybucji obsługa supermarketów obsługa sklepów internet. obsługa w systemie JiT obsługa dostaw w systemie VM inwentaryzacja stanu zapasów sieci dystrybucji logistyka zwrotna Certyfikat ISO 88 Źródło: Opracowanie własne na podst.: [,, 12, 13, 14]. Analizując dane zawarte w tabeli 2 nasuwa się zasadniczy wniosek, iŝ problemem nie są grupy oferowanych działań podstawowych, lecz zakres usług świadczonych w ramach poszczególnych grup. Organizując przewozy przedsiębiorstwa oferują głównie transport samochodowy, który umoŝliwia obsługę towarów w relacjach krajowych oraz na obszarze Europy. Oferta ta jest bardzo charakterystyczna dla firm drugiej grupy. Większość średnich i małych przedsiębiorstw nie organizuje przewozów koleją czy Ŝeglugą morską. Wykorzystują one jedynie transport kombinowany w relacjach europejskich, jakkolwiek udział tej technologii przewozów w roku był mniejszy, aniŝeli w 04 roku. Natomiast oferta przewozowa duŝych przedsiębiorstw TSL obejmuje swoich zasięgiem cały świat. Jest to logiczna konsekwencja wykorzystywanych środków transportu oraz ugruntowanych międzynarodowym powiązań handlowych. Przechodząc do analizy logistyki daje się zauwaŝyć pewna prawidłowość, a mianowicie: im większy zakres oferowanych działań, im szerszy pakiet czynności, tym mniej przedsiębiorstw je realizuje. ZaleŜność ta jest szczególnie widoczna w grupie małych i średnich firm. Magazynowanie produktów świadczy większość przedsiębiorstw, ale juŝ kompletację palet, co-packing, co-manufacturing zdecydowanie mniej. W ramach logistyki zaopatrzenia i dystrybucji poszczególne usługi wykonują tylko pojedyncze firmy. Na tym tle oferta przedsiębiorstw pierwszej grupy przedstawia się jako szeroki pakiet usług logistycznych, poniewaŝ jedynie usługi takie jak: naprawy, obsługa dostaw w systemie VM czy obsługa sklepów internetowych, realizuje stosunkowo niewiele firm. Konstatując moŝna uznać, iŝ szeroka oferta usług logistycznych jest charakterystyczna dla grupy największych przedsiębiorstw. Podmioty te wprowadzają na rynek nowe usługi logistyczne, które w bardzo małym stopniu są adoptowane, naśladowane przez małe i średnie przedsiębiorstwa

5 4. OFERTA PRZEDSIĘBIORSTW TSL A ICH POZYCJA RYNKOWA Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa powszechnie jest rozumiana jako miejsce, usytuowanie danej firmy, jej produktów i usług na rynku. Oznacza zdolność do sprostania wyzwaniom konkurencji, inaczej konkurencyjność firmy w stosunku do innych podmiotów na rynku. Konkurencyjność to zdolność przedsiębiorstwa do efektywnego osiągania celów rynkowych [15]. Konkurencyjność pozwala na unikanie przez przedsiębiorstwo skutków przedstawienia przez inną firmę korzystniejszej oferty, wpływającej na decyzję zawarcia transakcji [16]. W takim ujęciu konkurencyjność jest czynnikiem ekspansji rynkowej przedsiębiorstwa, determinującym jego pozycję rynkową. Konkurencyjność jest pojęciem złoŝonym, na które składają się takie elementy jak [15]: potencjał konkurencyjności, czyli ogół zasobów materialnych i niematerialnych przedsiębiorstwa, przewaga konkurencyjna, będąca efektem wykorzystania potencjału konkurencyjnego przedsiębiorstwa, w postaci atrakcyjnej oferty rynkowej, instrumenty konkurowania, którymi są środki wykorzystywane przez przedsiębiorstwo w celu pozyskania klientów, pozycja konkurencyjna, stanowiąca wynik konkurowania przedsiębiorstwa, osiągnięty w porównaniu do innych firm danego sektora gospodarki. W kontekście tak szeroko rozumianej konkurencyjności przedmiotem dalszej analizy będzie tylko jeden z jej składników, a mianowicie pozycja konkurencyjna przedsiębiorstw. Najczęściej jest ona oceniana poprzez udział firmy w rynku oraz wskaźniki odnoszące się do sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, a w szczególności poprzez wskaźniki rentowności. Zarówno udział w rynku jak i poziom rentowności analizowane są w ujęciu dynamicznym, za pomocą analizy porównawczej z innymi firmami danego sektora. Elementami uwzględnianymi w analizie rentowności przedsiębiorstwa są takie parametry jak: wielkość sprzedaŝy, wartość przychodów czy poziom kosztów. Poziom przychodów z działalności podstawowej był głównym wyznacznikiem hierarchizacji badanych przedsiębiorstw TSL. MoŜna zatem uznać, iŝ pozycja rynkowa firm została ustalona. Natomiast problemem badawczym jest wpływ oferty przedsiębiorstw na pozycją rynkową oraz moŝliwość generowania przez te instrumenty dalszego rozwoju przedsiębiorstw. Względem pierwszego z postawionych problemów naleŝy zauwaŝyć, iŝ szeroka oferta świadczonych usług generuje zdecydowanie lepszą pozycję rynkową w stosunku do innych przedsiębiorstw TSL. Jak wynika z danych zestawionych w tabeli 2 firmy oferujące pełny zakres usług logistycznych zajmują najwyŝsze pozycje rankingowe (miejsca od 1 do ). Kolejny problem wpływ instrumentów konkurowania na rozwój przedsiębiorstwa, moŝna prześledzić analizując dynamikę przychodów z działalności podstawowej. Pomimo, iŝ jest to tylko jeden z parametrów świadczących o rozwoju firmy, jednak daje on uproszczony ogląd zagadnienia. Uśredniony poziom dynamiki przychodów dwóch grup przedsiębiorstw TSL w latach 04- został zaprezentowany w tabeli 3. Podmioty poddane analizie zostały juŝ uprzednio scharakteryzowane obszar badań empirycznych stanowią dwie grupy przedsiębiorstw, z których pierwsza obejmuje kilkanaście największych firm, a do drugiej zaliczono małe i średnie przedsiębiorstwa. Tab. 3. Średnia dynamika przychodów z działalności podstawowej badanych przedsiębiorstw TSL w latach 04- [w %] Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa grupy I 9,8 122,7 2,8 81,1 9,7 Przedsiębiorstwa grupy II 4,2 2,6 98,8 97,2 2,7 Źródło: Opracowanie własne na podst.: [,, 12, 13, 14]. W okresie wzrostu gospodarczego, w latach 04-08, największe firmy TSL charakteryzuje wyŝsza dynamika przychodów, aniŝeli przedsiębiorstwa sektora MSP. Firmy pierwszej grupy wykazują większą aktywność i rozwijają się dynamiczniej w porównaniu do mniejszych przedsiębiorstw. Jakkolwiek drugą grupę firm równieŝ cechuje wzrost dynamiki przychodów trwający do 08 roku, to jednak tempo wzrostu było mniejsze, aniŝeli w pierwszym przypadku. Firmy małe i średnie rozwijają się wolniej, ich przychody z działalności podstawowej nie rosną tak szybko, jak w największych przedsiębiorstwach TSL. JednakŜe w okresie bardzo gwałtownego załamania gospodarki przedsiębiorstwa MSP cechuje mniejszy spadek przychodów z działalności podstawowej, który w 09 roku wyniósł tylko 2,8%. W 09 r. polskie firmy znacząco zredukowały zatrudnienie o 13%, podczas gdy w największych firmach zagranicznych nastąpił wzrost zatrudnienia o 2% (w porównaniu do 08 roku). Polskie firmy szybko i elastycznie reagowały na zmiany i,,okazje rynkowe, gdy w firmach globalnych nastąpiła centralizacja decyzji oraz ograniczenie zakresu decyzyjnego zarządów krajowych przedsiębiorstw. Zatem, w okresie wzrostu gospodarczego szerszy zakres oferowanych usług generuje większą wartość przychodów oraz wyŝszą ich dynamikę. Natomiast w czasach kryzysu wielkość przychodów oraz ich dynamika jest w większym stopniu uzaleŝniona od sprawności zarządczej i elastyczności firmy, niŝ od zakresu oferowanych usług. NaleŜy jednak zaznaczyć, na co wskazują zestawione w tabeli 3 dane, Ŝe dominujące na rynku przedsiębiorstwa TSL szybciej,,wychodzą z kryzysu. W roku, gdy gospodarka wracała do równowag i wzrastał PKB, nastąpił w tej 2487

6 grupie prawie % wzrost przychodów. Niestety, w przypadku przedsiębiorstw drugiej grupy proces ten przebiega wolniej. 5. WNIOSKI Przedsiębiorstwa TSL oferujące pełny pakiet usług logistycznych zajmują ugruntowane, wysokie pozycje rynkowe. W sferze logistyki zaopatrzenia i dystrybucji większość z nich realizuje działania takie jak: kompleksowa obsługa dystrybucji, obsługa supermarketów i sklepów internetowych, obsługa w systemie JiT oraz VM, inwentaryzacja stanu zapasów sieci dystrybucyjnej, logistyka zwrotna. Świadczą usługi przewozowe róŝnymi środkami transportu, na obszarze Europy oraz na innych kontynentach. Natomiast małe i średnie firmy TSL wykonują przewozy głównie transportem samochodowym po krajach UE, a wymienione wcześniej czynności logistyczne oferują tylko pojedyncze przedsiębiorstwa. Analizują korelacje między zakresem oferowanych usług przez firmy TSL a ich pozycją rynkową, w warunkach wzrostu i kryzysu gospodarczego, nasuwa się wniosek, iŝ w okresie oŝywienia gospodarczego szerszy zakres oferowanych usług generuje większą wartość przychodów oraz wyŝszą ich dynamikę. Natomiast w czasach kryzysu wielkość przychodów oraz ich dynamika jest w większym stopniu uzaleŝniona od sprawności zarządczej i elastyczności firmy, niŝ od zakresu oferowanych usług. Jednak proces,,wychodzenia z kryzysu przebiega szybciej w duŝych, międzynarodowych firmach TSL, aniŝeli w polskich przedsiębiorstwach sektora MSP. 6. BIBLIOGRAFIA [1] Rydzkowski W., Wojewódzka-Król K. (red.): Transport, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 05. [2] Mańkowski C., Krajowy rynek usług TSL w warunkach ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego i finansowego, Logistyka, nr 1. [3] Kisperska-Moroń D., KrzyŜaniak S. (red.), Logistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 09. [4] Figura J., Jakość usług miarą efektywności w sektorze Transport-Spedycja-Logistyka, [w:] M.Michałowska (red.), Efektywny transport konkurencyjna gospodarka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 09. [5] Fechner I., Szyszka G. (red.), Logistyka w Polsce. Raport 07, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 08. [6] Transport wyniki działalności w 08 r., GUS, Warszawa 09. [7] Schumpeter J., Kapitalizm, socjalizm i demokracja, PWN, Warszawa [8] Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, PWE, Warszawa [9] Gołembska E. (red.), Kompendium wiedzy o logistyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań [] Brdulk H., Rynek usług transportowo- spedycyjno-logistycznych (TSL) w Polsce,,,Rzeczpospolita dodatek,,lts Logistyka Transport Spedycja 05, nr 2, 23 czerwca 05. [] Brdulk H., Rynek usług transportowo-spedycyjno-logistycznych (TSL) w Polsce,,,Rzeczpospolita dodatek,,lts Logistyka Transport Spedycja 07, nr 2, 14 czerwca 07. [12] Brdulk H., Rynek usług transportowo-spedycyjno-logistycznych (TSL) w Polsce,,,Rzeczpospolita dodatek,,lts Logistyka Transport Spedycja 09, nr 2, 19 czerwca 09. [13] Brdulk H., Polski rynek TSL w 09 r.,,,rzeczpospolita dodatek,,lts Logistyka Transport Spedycja, 24 czerwca. [14] Brdulk H., Polski rynek TSL w r.,,,rzeczpospolita dodatek,,lts Logistyka Transport Spedycja, 22 czerwca. [15] Stankiewicz M.J., Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Wydawnictwo TNOiK, Toruń 02. [16] Bogdanowicz S., Warunki uczciwej konkurencji w transporcie, Problemy Ekonomiki Transportu 1996, nr