PROJEKT WSPÓLNEGO SPRAWOZDANIA O ZATRUDNIENIU KOMISJI I RADY

Transkrypt

1 KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia r. COM(2015) 700 final PROJEKT WSPÓLNEGO SPRAWOZDANIA O ZATRUDNIENIU KOMISJI I RADY towarzyszącego komunikatowi Komisji w sprawie rocznej analizy wzrostu gospodarczego na 2016 r. PL PL

2 PROJEKT WSPÓLNEGO SPRAWOZDANIA O ZATRUDNIENIU KOMISJI I RADY towarzyszącego komunikatowi Komisji w sprawie rocznej analizy wzrostu gospodarczego na 2016 r. Projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu, przewidzianego w art. 148 TFUE, stanowi część pakietu rocznej analizy wzrostu gospodarczego na rozpoczęcie europejskiego semestru. Wspólne sprawozdanie o zatrudnieniu stanowi zasadniczy wkład w zarządzenie gospodarcze UE, dlatego też przedstawiono w nim najważniejsze kwestie dotyczące zatrudnienia i sytuacji społecznej w Europie, jak również działania państw członkowskich w kierunku reform zgodne z wytycznymi dotyczącymi polityki zatrudnienia państw członkowskich i priorytetami określonymi w rocznej analizie wzrostu gospodarczego. W tym kontekście projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu na 2016 r. zawiera następujące stwierdzenia: Zatrudnienie i sytuacja społeczna powoli się poprawiają, choć nadal istnieją rozbieżności między państwami członkowskimi i w samych państwach członkowskich Wraz ze stopniowym ożywieniem gospodarczym wskaźniki zatrudnienia rosną, a bezrobocie spada w prawie wszystkich państwach członkowskich. W 2014 r. roczna stopa bezrobocia dla UE28 wynosiła nadal ponad 10 %, a w strefie euro była jeszcze wyższa, jednak w ciągu 2015 r. uległa ona zmniejszeniu. Od 2013 r. maleją również bezrobocie młodzieży i bezrobocie długotrwałe, pozostając jednak ogólnie na wysokim poziomie. Mimo pierwszych oznak konwergencji w zakresie warunków rynku pracy odnotowanych w 2014 r. utrzymują się nadal duże różnice między państwami członkowskimi. W 2014 r. i na początku 2015 r. dochody gospodarstw domowych w UE nieznacznie wzrosły dzięki większej aktywności gospodarczej i poprawie sytuacji na rynku pracy. Liczba i odsetek osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym ustabilizowały się ogólnie w latach 2013 i Sytuacja społeczna nadal jednak wskazuje na dalsze rozbieżności w całej UE, co widać w tablicy wyników zawierającej kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne w odniesieniu do zmian w zakresie zagrożenia ubóstwem i nierówności. W oparciu o dobre praktyki możliwe byłoby zdefiniowanie wspólnych wartości odniesienia, które przyspieszyłyby proces konwergencji do wyższego poziomu, uwzględniając jednocześnie różnorodność punktów wyjścia i praktyk w poszczególnych państwach członkowskich. 2

3 Należy kontynuować reformy wspierające sprawne, dynamiczne i sprzyjające włączeniu społecznemu funkcjonowanie rynków pracy. Szereg państw członkowskich wdraża reformy, których pozytywne skutki widać na przykładzie wzrostu wskaźnika zatrudnienia. Konieczne jest jednak podjęcie jeszcze większych wysiłków w celu pobudzenia wzrostu i stworzenia korzystnych warunków dla powstawania miejsc pracy o wysokiej jakości. Z uwagi na to, że niedawny wzrost zatrudnienia wynika głównie ze zwiększenia liczby umów na czas określony, państwa członkowskie powinny kontynuować, a w niektórych przypadkach nasilić działania, aby stawić czoła wyzwaniu segmentacji rynków pracy i zapewnić właściwą równowagę między elastycznością a bezpieczeństwem. Systemy podatkowe muszą jeszcze bardziej sprzyjać tworzeniu miejsc pracy. Wprowadzono reformy systemów podatkowych w celu ograniczenia czynników zniechęcających do podejmowania pracy, a równocześnie w celu obniżenia opodatkowania pracy, by w ten sposób wesprzeć przedsiębiorstwa w (ponownym) zatrudnianiu osób pochodzących często z takich grup docelowych, jak osoby młode i długotrwale bezrobotne. Mimo to w ostatnich latach w znacznej liczbie państw członkowskich ogólny klin podatkowy zwiększył się, zwłaszcza w przypadku osób o niskich i średnich dochodach. Tendencja ta jest niepokojąca w kontekście wciąż wysokiej stopy bezrobocia w wielu państwach członkowskich, tym bardziej, że wysoki klin podatkowy może przyczyniać się do ograniczenia popytu na pracę i podaży pracy. Polityka płacowa wskazuje ogólnie na dalsze ograniczanie wzrostu płac. Reformy ugruntowały mechanizmy ustalania wynagrodzeń, które zapewniają dostosowanie wzrostu płac do wydajności, a także umożliwiają zwiększenie dochodów do dyspozycji gospodarstw domowych, ze szczególnym naciskiem na minimalne wynagrodzenie za pracę. Ogólnie rzecz biorąc, wydaje się, że ostatnie zmiany płac były w większości państw członkowskich dość wyważone i przyczyniły się do przywrócenia równowagi w strefie euro. Realny wzrost płac był w większości państw członkowskich zasadniczo zgodny ze wzrostem wydajności, choć było kilka wyjątków. Jest to korzystny rozwój sytuacji dla wewnętrznej i zewnętrznej równowagi krajów, nawet jeżeli konieczne są pewne dalsze korekty. Inwestycje w kapitał ludzki poprzez kształcenie i szkolenie były przede wszystkim ukierunkowane na młodzież, ale niektóre państwa członkowskie podjęły również szeroko 3

4 zakrojone starania na rzecz zreformowania swoich systemów edukacji lub rozszerzenia możliwości kształcenia dorosłych i szkolenia zawodowego. Wydatki publiczne na edukację zmniejszyły się jednak w niemal połowie państw członkowskich, a w całej UE spadły o 3,2 % w porównaniu z rokiem Kluczowe dla przyszłego zatrudnienia, wzrostu gospodarczego i konkurencyjności w UE są modernizacja, lepsze dostosowanie umiejętności do potrzeb rynku pracy i trwałe inwestycje w kształcenie i szkolenie, w tym w dziedzinie umiejętności cyfrowych. Państwa członkowskie podejmują nieustające wysiłki na rzecz wspierania zatrudnienia ludzi młodych i walki z wysokim poziomem młodzieży NEET (młodzieży niekształcącej się, niepracującej ani nieszkolącej się). Gwarancja dla młodzieży stała się siłą napędową dla poprawy procesu przechodzenia od kształcenia do zatrudnienia i zmniejszenia bezrobocia wśród młodzieży, a jej pierwsze rezultaty są już widoczne, gdyż odsetek młodych ludzi niekształcących się, niepracujących ani nieszkolących się spada. Kluczowe dla osiągnięcia trwałych skutków będzie jednak dalsze konsekwentne wdrażanie, również przy wsparciu z krajowych źródeł finansowania, a także nacisk na reformy strukturalne. Bezrobocie młodzieży w UE zaczęło spadać, ale nie we wszystkich krajach, a różnice między poszczególnymi krajami pozostają duże. Reintegracja zawodowa osób długotrwale bezrobotnych musi pozostać priorytetem. Długotrwałe bezrobocie stanowi obecnie 50 % zjawiska bezrobocia i jest poważnym wyzwaniem dla polityki zatrudnienia i polityki społecznej. Prawdopodobieństwo przejścia od bezrobocia do bierności zawodowej rośnie wraz z czasem spędzonym bez pracy. Może to mieć poważne negatywne konsekwencje dla wzrostu gospodarczego, także biorąc pod uwagę pożądany wzrost wydajności i zmiany demograficzne. W wielu państwach członkowskich powinno się lepiej wspierać przejście od długotrwałego bezrobocia do zatrudnienia przy pomocy aktywnych instrumentów rynku pracy. Aby nie zniechęcać osób długotrwale bezrobotnych i uchronić ich przed biernością zawodową, konieczne są natychmiastowe działania zarówno po stronie popytu, jak i podaży pracy. Aktualna reforma dialogu społecznego dotyczy głównie rokowań zbiorowych oraz reprezentacji pracowniczej. Rokowania zbiorowe stają się coraz bardziej zdecentralizowane, przechodząc z poziomu (ponad)sektorowego na poziom przedsiębiorstwa. W tych państwach członkowskich, w których istnieją (ponad)sektorowe układy zbiorowe pracy, zakres układów 4

5 zbiorowych w celu negocjowania warunków pracy na poziomie przedsiębiorstw zwiększył się. W kontekście zdecentralizowanych rokowań zbiorowych kluczową rolę dla zapewnienia wzrostu wydajności i zatrudnienia oraz sprawiedliwej wysokości wynagrodzeń dla pracowników mają struktury reprezentacji pracowniczej oraz koordynacja rokowań z wyższymi szczeblami i koordynacja horyzontalna. Należy zwiększyć możliwości uczestniczenia partnerów społecznych w opracowywaniu i wdrażaniu polityki. Mimo że kobiety są coraz lepiej wykwalifikowane, a nawet przewyższają mężczyzn, jeśli chodzi o poziom wykształcenia, są one nadal niewystarczająco reprezentowane na rynku pracy. Różnice w poziomie zatrudnienia ze względu na płeć są szczególnie widoczne w przypadku rodziców i osób pełniących obowiązki opiekuńcze, co wskazuje na potrzebę podjęcia dalszych działań, np. w dziedzinie opieki nad dziećmi, a zróżnicowanie wysokości emerytur ze względu na płeć w UE jest znaczne i wynosi 40 %, co jest skutkiem niższych wynagrodzeń i krótszego okresu aktywności zawodowej kobiet. Potrzebne są zatem dalsze działania w kierunku kompleksowego uwzględnienia w kształtowaniu polityki aspektów równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, w tym placówek opieki nad dziećmi, uregulowań dotyczących urlopów i elastycznego czasu pracy, jak również systemów podatkowych i systemów świadczeń niezniechęcających drugich żywicieli rodzin do podejmowania pracy lub decydowania się na pracę w większym wymiarze. Państwa członkowskie unowocześniają w dalszym ciągu systemy zabezpieczenia społecznego w celu ułatwienia uczestnictwa w rynku pracy oraz zapobiegania ryzykom w trakcie całego życia i ochrony przed nimi. Systemy zabezpieczenia społecznego muszą lepiej chronić przed wykluczeniem społecznym i ubóstwem oraz pełnić rolę kompleksowych instrumentów na rzecz rozwoju indywidualnego, rynku pracy, zmian zachodzących w trakcie całego życia i spójności społecznej. Adekwatne emerytury są nadal uzależnione od tego, czy możliwa jest dłuższa i pełniejsza kariera zawodowa kobiet i mężczyzn i czy polityka aktywnego starzenia się w wystarczającym stopniu obejmuje aspekty zdrowia i kształcenia. Inwestowanie w osoby w wieku produkcyjnym, między innymi poprzez zapewnienie opieki nad dziećmi, jest istotne dla uzyskania efektów zatrudnienia sprzyjających włączeniu społecznemu oraz stabilności finansów publicznych. Systemy opieki zdrowotnej przyczyniają się do indywidualnego i zbiorowego dobra oraz do dobrobytu gospodarczego. Rozsądne reformy 5

6 zapewniają trwałe podstawy finansowe i zachęcają do świadczenia efektywnych usług podstawowej opieki zdrowotnej i korzystania z takich usług. W 2015 r. państwa członkowskie stanęły wobec konieczności zareagowania na rosnący napływ uchodźców, przy czym niektóre z nich były dotknięte tym zjawiskiem szczególnie. Państwa członkowskie podjęły decyzje w sprawie pakietów integracyjnych, jak również środków zniechęcających. Nawet jeżeli w perspektywie krótkoterminowej skutek zwiększenia wydatków publicznych jest umiarkowany, chociaż bardziej widoczny w niektórych państwach członkowskich, to w perspektywie średnio- i długoterminowej największe znaczenie ma integracja na rynku pracy. Państwa członkowskie muszą zadbać o to, by azylanci uzyskali dostęp do rynku pracy najpóźniej w ciągu 9 miesięcy od daty złożenia wniosku o ochronę międzynarodową. 6

7 1. RYNEK PRACY ORAZ TENDENCJE I WYZWANIA SPOŁECZNE W UNII EUROPEJSKIEJ W niniejszym rozdziale przedstawiono ogólny zarys rynku pracy oraz tendencji i wyzwań społecznych w Unii Europejskiej. Na początku podano w nim ogólne wnioski wynikające z tablicy wyników zawierającej kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne. W dalszej części przedstawiono natomiast bardziej szczegółowe informacje analityczne na temat głównych tendencji w obszarze zatrudnienia i polityki społecznej. 1.1 Ogólne wnioski wynikające z tablicy wyników zawierającej kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne Obecna trzecia edycja tablicy wyników zawierającej kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne stanowi teraz nieodłączną część wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu. Jak potwierdziły najnowsze wytyczne dotyczące polityki zatrudnienia 1, tablica wyników jest szczególnie użytecznym narzędziem, które przyczynia się do wykrywania na bieżąco głównych problemów i rozbieżności w dziedzinie zatrudnienia i spraw społecznych oraz do identyfikowania dziedzin, w których reakcja polityczna jest najbardziej potrzebna. Odbywa się to poprzez uważne monitorowanie i interpretowanie zarówno poziomu, jak i zmian każdego wskaźnika. Komisja wykorzystała wyniki tablicy przy sporządzaniu sprawozdań dotyczących poszczególnych państw i zaleceń dla nich na 2015 r., aby opracować na podstawie tych wyników zalecenia w zakresie wyzwań i polityki. Analiza wniosków z tablicy wyników przyczynia się do lepszego zrozumienia zmian w zatrudnieniu i sytuacji społecznej. To z kolei przyczynia się do położenia większego nacisku na zatrudnienie i postęp społeczny w ramach europejskiego semestru, jak propagowano to w sprawozdaniu pięciu przewodniczących na temat dokończenia budowy europejskiej unii gospodarczej i walutowej 2 oraz opisano w niedawnym komunikacie w sprawie działań na rzecz dokończenia budowy unii gospodarczej i walutowej 3. Poprawa interpretacji tabeli wyników pomaga w bardziej obiektywnej identyfikacji tendencji dotyczących rozbieżności w dziedzinie zatrudnienia i spraw społecznych. Tabelę należy interpretować w połączeniu z wnioskami poczynionymi w ramach innych instrumentów, takich jak przegląd sytuacji w 1 Decyzja Rady w sprawie wytycznych dotyczących polityki zatrudnienia państw członkowskich na rok 2015, Bruksela, dnia 21 września 2015 r., 11360/15. 2 Dostępne na stronie internetowej: 3 COM (2015) 600 final z

8 dziedzinie zatrudnienia (EPM), przegląd sytuacji w dziedzinie ochrony socjalnej (SPPM) oraz tablica wyników procedury dotyczącej zakłóceń równowagi makroekonomicznej (MIP) wraz z dodanymi do niej ostatnio głównymi wskaźnikami zatrudnienia 4. Identyfikowanie potencjalnie niepokojących kluczowych zmian i poziomów w obszarze zatrudnienia i obszarze społecznym prowadzących do rozbieżności na terenie UE, które uzasadniają dalszą analizę i ewentualne bardziej zdecydowane działania polityczne, odbywa się w trzech wymiarach (zob. szczegółowe tabele w załączniku): zmiana wskaźnika dla danego państwa członkowskiego w danym roku w porównaniu z wcześniejszym okresem (tendencja historyczna); różnica w stosunku do średniej UE i strefy euro w tym samym roku występująca w danym państwie członkowskim (dająca obraz istniejących dysproporcji w zatrudnieniu i dysproporcji społecznych); zmiana wskaźnika w dwóch kolejnych latach w danym państwie członkowskim w stosunku do zmiany na szczeblu UE i strefy euro (wskazująca na dynamikę społeczno-gospodarczej konwergencji/dywergencji). Analiza zmian historycznych i oddaleń od średniej unijnej na podstawie tablicy wyników 5 pokazuje, że państwa członkowskie zostały dotknięte kryzysem w różny sposób, a ożywienie gospodarcze było nierównomierne. W około połowie państw członkowskich UE odnotowano dające podstawę do niepokoju zmiany w przypadku co najmniej dwóch wskaźników. Sześć państw członkowskich (Grecja, Chorwacja, Cypr, Portugalia, Hiszpania i Włochy) stoi w obliczu szeregu poważnych wyzwań w dziedzinie zatrudnienia i spraw społecznych. Sytuacja w dwóch państwach członkowskich (Francja i Finlandia) świadczy o problematycznych zmianach stopy bezrobocia ogółem i stopy bezrobocia młodzieży, którym w Finlandii towarzyszy dodatkowo spadek dochodów do dyspozycji gospodarstw domowych. Wskaźniki odzwierciedlające zjawiska związane z wykluczeniem społecznym są szczególnie wysokie w przypadku pięciu krajów (Rumunia, Bułgaria, Litwa, Łotwa i Estonia). Ponadto w dwóch państwach członkowskich (Malta, Luksemburg) mamy do czynienia z problematyczną sytuacją w przypadku jednego wskaźnika i dobrą, ale pogarszającą się w przypadku innego. 4 Por. sprawozdanie przedkładane w ramach mechanizmu ostrzegania (AMR) na 2016 r. 5 Szczegółowe omówienie każdego wskaźnika znajduje się każdorazowo w sekcji poprzedzającej dany wykres. 8

9 Grecja z kolei stoi w obliczu krytycznej sytuacji we odniesieniu do wszystkich wskaźników. Chorwacja wykazuje problematyczne tendencje i poziomy wskaźników dotyczących bezrobocia, młodzieży NEET i ubóstwa. Na Cyprze stopa bezrobocia ogółem i stopa bezrobocia wśród młodzieży oraz wskaźnik zagrożenia ubóstwem wykazują niepokojące tendencje, natomiast odsetek młodzieży NEET jest co prawda zły, ale ulega poprawie. Włochy wykazują bardzo niepokojące tendencje w zakresie wskaźników związanych z sytuacją młodych ludzi na rynku pracy, a także dość problematyczne zmiany ogólnej stopy bezrobocia i wskaźników społecznych. W Portugalii poziom ogólnej stopy bezrobocia i stopy bezrobocia młodzieży jest nadal niepokojący, ale w ostatnich latach poprawił się. Te pozytywne zmiany nie przełożyły się jeszcze na kwestie społeczne, gdyż wskaźniki zagrożenia ubóstwem i nierówności wciąż wykazują wysoki poziom. W Hiszpanii sytuacja w zakresie stopy bezrobocia i odsetka młodzieży NEET poprawia się (wcześniejsze wskaźniki były szczególnie wysokie), natomiast sytuacja dotycząca bezrobocia młodzieży, ubóstwa i nierówności stanowi wciąż duży problem. W Finlandii ma miejsce negatywny rozwój sytuacji we wszystkich trzech wskaźnikach zatrudnienia, biorąc pod uwagę bardzo wysoki ich wzrost w ostatnim okresie, a ponadto odnotowuje się pogorszenie sytuacji w zakresie dochodów brutto do dyspozycji gospodarstw domowych. Stopa bezrobocia ogółem i stopa bezrobocia młodzieży we Francji znajdują się powyżej średniej UE i wciąż rosną. Sytuacja na rynku pracy jest w szeregu krajów stabilna lub wykazuje poprawę, natomiast bardziej niepokojącą sytuację stwierdza się w odniesieniu do wskaźników społecznych. W przypadku Rumunii mamy do czynienia z krytyczną sytuacją w przypadku odsetka młodzieży NEET, wskaźnika zagrożenia ubóstwem i nierówności. Bułgaria odnotowała drugi najwyższy wzrost nierówności, których poziom i tak był już wysoki, zaś sytuacja dotycząca młodzieży NEET wciąż jest uważana za złą, choć poprawia się. Na Łotwie, Litwie i w Estonii oba wskaźniki społeczne są nadal postrzegane jako problematyczne. W dwóch państwach członkowskich sytuacja przedstawia się niejednoznacznie, a niektóre wskaźniki pogarszają się z dobrego lub już problematycznego poziomu. W Luksemburgu wzrósł odsetek młodzieży NEET (z nadal dobrego poziomu), a wskaźnik nierówności wskazuje na istnienie problemów wymagających szczególnej uwagi. Malta odnotowała 9

10 wysoki wzrost wskaźnika zagrożenia ubóstwem (ze stosunkowo dobrego poziomu) oraz odsetka młodzieży NEET. Austria wykazuje natomiast ogólnie dobrą lub bardzo dobrą sytuację we wszystkich wskaźnikach, chociaż widoczne jest niewielkie pogorszenie w przypadku stopy bezrobocia ogółem i odsetka młodzieży NEET. 1.2 Tendencje i wyzwania dotyczące rynku pracy Ożywienie gospodarcze w UE rozpoczęło się w 2013 r., a większość wskaźników rynku pracy zaczęła wkrótce potem ulegać poprawie. Skala kryzysu i powolne tempo ożywienia gospodarczego, zwłaszcza w strefie euro, nie pozwoliło jednak jeszcze na osiągnięcie poziomu realnego PKB sprzed kryzysu. Wskaźniki zatrudnienia obecnie znów wzrastają (wykres 1). W 2014 r. wskaźnik zatrudnienia (osób w wieku lat) wzrósł w porównaniu do roku poprzedniego o 0,8 punktu procentowego (p.p.) do poziomu 69,2 % w UE28 i o 0,4 p.p. do poziomu 68,1 % w SE19 6. Jednocześnie współczynnik aktywności zawodowej (15 64 lat) wzrósł odpowiednio o 0,3 i 0,1 p.p., osiągając poziom 72,3 % zarówno w UE28, jak i w SE19. Trend ciągłego wzrostu bezrobocia, który rozpoczął się w 2008 r., odwrócił się w 2013 r., przy czym stopa bezrobocia (15 74 lat) spadła w latach z 10,8 % do 10,2 % w UE28 oraz z 12,0 % do 11,6 % w SE19. Ta spadkowa tendencja potwierdziła się w pierwszym półroczu 2015 r., gdyż stopa bezrobocia zmniejszyła się odpowiednio o 0,7 p.p. w UE28 i o 0,5 p.p. w strefie euro w porównaniu z analogicznym okresem 2014 r. Wykres 1: Wskaźnik zatrudnienia, stopa bezrobocia i współczynnik aktywności zawodowej w UE28, ogółem oraz wśród kobiet 6 [2015 update when available] 10

11 75 Wskaźnik zatrudnienia ogółem (20-64) Współczynnik aktywności zawodowej ogółem (15-64) Wskaźnik zatrudnienia - kobiety (20-64) Współczynnik aktywności zawodowej - kobiety (15-64) Stopa bezrobocia ogółem (15-74) Stopa bezrobocia - kobiety (15-74) Źródło: Eurostat, BAEL Tendencje dotyczące zatrudnienia i bezrobocia wynikają ze zmian wskaźników znajdowania pracy i odchodzenia z pracy. Wskaźniki znajdowania pracy wzrastały z niskiego poziomu notowanego na początku 2013 r., a jednocześnie wskaźniki odchodzenia z pracy zaczęły od początku 2012 r. spadać. Obserwowany w latach spadek bezrobocia był związany głównie ze spadkiem wskaźników odchodzenia z pracy, natomiast wskaźniki znajdowania pracy, choć się poprawiają, pozostają nadal poniżej poziomu sprzed kryzysu i są szczególnie niskie w przypadku osób poszukujących pracy po długich okresach bezrobocia. Dynamika wzrostu zatrudnienia była różna w zależności od danego państwa członkowskiego, sektora gospodarki i rodzaju umowy o pracę. W 2014 r. wskaźnik zatrudnienia (grupa wiekowa lat) wzrósł w porównaniu z rokiem 2013 we wszystkich 11

12 państwach członkowskich, z wyjątkiem Finlandii (-0,2 p.p.), Austrii (-0,4) i Niderlandów (- 0,5). Różnice w poziomach nadal jednak istnieją, gdyż wskaźniki z 2014 r. wahają się od 53,3 % w Grecji i nieco poniżej 60 % w Chorwacji, we Włoszech i Hiszpanii, do ponad 75 % w Niderlandach (75,4 %), Danii (75,9 %), Zjednoczonym Królestwie (76,2 %), Niemczech (77,7 %) i Szwecji (80,0 %). Jeśli chodzi o tendencje w w odniesieniu do sektorów gospodarki, poprawę wskaźnika zatrudnienia odnotowuje się obecnie w większości sektorów, w tym w sektorach najbardziej dotkniętych kryzysem, takich jak rolnictwo, budownictwo i przemysł. Co się tyczy rodzajów umów, zgodnie z oczekiwaniami zatrudnienie było w ostatnich latach najbardziej niestabilne w przypadku umów na czas określony, a w mniejszym stopniu zjawisko to dotknęło umowy na czas nieokreślony i samozatrudnienie, które od 2011 r. pozostają na mniej więcej stałym poziomie. Wzrost ogólnego zatrudnienia od 2013 r. jest głównie wynikiem wzrostu liczby umów na czas określony. Jak przedstawiono na wykresie 2, korzystanie z umów na czas określony różni się znacznie pomiędzy państwami członkowskimi, a ich udział w 2014 r. wynosił od mniej niż 5 % w Rumunii i w krajach bałtyckich do ponad 20 % w Niderlandach, Portugalii, Hiszpanii i Polsce. Wskaźniki przechodzenia z umów na czas określony na umowy na czas nieokreślony są również różne w poszczególnych krajach i wydaje się, że są one najwyższe (najniższe) w tych krajach, w których udział umów na czas określony jest najniższy (najwyższy). Udział umów na czas określony oraz wskaźnik przechodzenia z umów na czas określony na umowy na czas nieokreślony wskazują na to, jak elastyczne są rynki pracy. Mogą one również odzwierciedlać różnice w przepisach dotyczących ochrony zatrudnienia w poszczególnych krajach oraz to, do jakiego stopnia krajowe rynki pracy cechują się efektami modelu swoi-obcy. Jest to szczególnie niepokojące w krajach stosujących na szeroką skalę umowy na czas określony, gdzie umowy takie często nie poprawiają szans na znalezienie stałej pracy w pełnym wymiarze godzin, jak pokazano to na wykresie 2. Niestandardowe umowy o pracę są częstszą formą zatrudnienia w przypadku kobiet, ludzi młodych i nietypowej pracy fizycznej. Wydaje się, że wiążą się one z niższym wynagrodzeniem i dotyczą najczęściej osób niżej uposażonych 7. Innymi aspektami niepewności zatrudnienia są skala wymuszonej pracy w niepełnym wymiarze godzin, która zwiększyła się z 16,7 % do 19,6 % całkowitego zatrudnienia, oraz rozwój i zróżnicowanie form pracy dorywczej 8. 7 OECD (2015) In it together: Why Less Inequality Benefits All 8 Eurofound (2015) Developments in working life in Europe: EurWORK annual review

13 RO LT EE LV BG UK MT LU SK DK BE IE AT CZ HU EL DE IT UE28 FI FR SI SE HR CY NL PT ES PL % umów na czas określony % przejść na umowy na czas nieokreślony Wykres 2: Odsetek umów na czas określony i wskaźnik przechodzenia z zatrudnienia na czas określony na zatrudnienie na czas nieokreślony Umowy na czas określony 2014 Przechodzenie na umowy na czas nieokreślony 2013 Źródło: Eurostat, BAEL i SILC. Krótki opis: Dane dotyczące przechodzenia dla BG, EL, PT i HR dotyczą roku 2012, a dla AT roku Dane dotyczące przechodzenia dla IE i SE nie są dostępne. Ewolucja zatrudnienia odzwierciedla tendencje w zakresie tworzenia miejsc pracy (netto), przy czym jako siłę napędową wzrostu zatrudnienia postrzega się tradycyjnie małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP). Między 2002 r. a 2010 r. MŚP utworzyły 85 % nowych miejsc pracy w UE. Natomiast w latach zatrudnienie w MŚP w UE spadło o 0,5 %. W wielu państwach członkowskich dostępność kredytów dla sektora niefinansowego pozostaje jak dotąd niewielka, a wpływ na to mają czynniki po stronie podaży, jak i popytu, takie jak restrukturyzacja sektora i jego oddłużenie, które były skutkami kryzysu finansowego. Ograniczony dostęp do finansowania może także ograniczać liczbę przedsiębiorstw rozpoczynających działalność. W 2014 r. liczba osób samozatrudnionych rosła w mniej więcej tym samym tempie co zatrudnienie, a stopa samozatrudnienia na szczeblu UE pozostała bez zmian na poziomie 14,6 %, tj. poniżej wartości notowanej w latach , która wynosiła 15 %. Stopa samozatrudnienia kobiet wynosi nadal około 10 %, zaś analogiczny wskaźnik dla mężczyzn pozostał na poziomie około 20 %. Poziom i zmiany stóp samozatrudnienia w państwach członkowskich są bardzo nierówne i są odzwierciedleniem szeregu czynników, takich jak warunki ramowe, krajowy duch przedsiębiorczości i możliwości podejmowania pracy za wynagrodzeniem. Stopy samozatrudnienia wynoszące znacznie powyżej poziomu notowanego przed 10 laty występują w Niderlandach, na Słowacji, w Słowenii, Grecji, Zjednoczonym Królestwie i Republice Czeskiej. 13

14 Współczynniki aktywności zawodowej są różne w zależności od grupy społecznej i państwa członkowskiego. Ich zmiany zachodzą w sposób bardziej stabilny niż jest to w przypadku wskaźników zatrudnienia i wskazują ewentualnie na zaledwie umiarkowane efekty zniechęcające. W zgodności z trendami długoterminowymi współczynniki aktywności zawodowej wykazują stały wzrost w przypadku niektórych grup, w szczególności kobiet i starszych pracowników, natomiast w przypadku osób nisko wykwalifikowanych oraz młodych mężczyzn w wieku od 15 do 24 lat odnotowano ich spadek. Mimo że różnice we współczynnikach aktywności zawodowej, zarówno między mężczyznami i kobietami, jak i między pracownikami starszymi i pracownikami w wieku lat, zmniejszały się z czasem, to pozostają one nadal znaczne. W 2014 r. współczynnik aktywności zawodowej kobiet w UE28 wynosił 66,5 % i był tym samym nadal o 11,5 p.p. niższy od współczynnika dla mężczyzn, ale różnica ta zmniejszyła się od 2010 r., kiedy to wynosiła 13,2 p.p. Do różnic we współczynnikach aktywności zawodowej dochodzą jeszcze różnice między płciami w zakresie pracy w pełnym/niepełnym wymiarze godzin, co przekłada się następnie na zróżnicowanie wynagrodzenia ze względu na płeć, a to z kolei, kumulując się przez cały przebieg życia zawodowego, skutkuje zróżnicowaniem emerytur ze względu na płeć. W latach różnica we współczynnikach aktywności zawodowej wśród starszych pracowników (55 64 lat) i pracowników w wieku najwyższej aktywności zawodowej (25 54 lat) zmniejszyła się z 35,4 do 29,6 p.p. Natomiast różnice między obywatelami danego państwa a cudzoziemcami oraz między osobami sprawnymi i niepełnosprawnymi nie uległy zmniejszeniu. Znaczne zróżnicowanie między poszczególnymi krajami istnieje również nadal, jeśli chodzi o ogólny współczynnik aktywności zawodowej (wynoszący w 2014 r. od 63,9 % we Włoszech do 81,5 % w Szwecji) i konkretne grupy, co odzwierciedla różnice w zakresie warunków gospodarczych, struktur instytucjonalnych oraz indywidualnych preferencji pracowników. Bezrobocie ogółem i bezrobocie młodzieży zaczęło spadać, ale nie we wszystkich państwach członkowskich, a różnice między poszczególnymi krajami pozostają duże. W oparciu o wnioski wynikające z tablicy wyników zawierającej kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne można stwierdzić w całej Europie pewną konwergencję stóp bezrobocia, przy czym ponadprzeciętne ich zmniejszenie ma miejsce w szeregu państw członkowskich, które odnotowały wcześniej bardzo wysoki poziom bezrobocia (najlepszymi przykładami są Hiszpania i Portugalia, a następnie Grecja). Jak przedstawiono na wykresie 3, w pierwszej połowie 2015 r. stopa bezrobocia wahała się jednak od około 5 % w Niemczech 14

15 Roczna zmiana stopy bezrobocia (w p.p.) do aż ponad 20 % w Hiszpanii i Grecji. Stopa bezrobocia jest również bardzo wysoka w Chorwacji i na Cyprze, przy czym w tym drugim państwie stale rośnie. Negatywną tendencję, o wzroście znacznie wyższym niż średni, można zaobserwować w wielu krajach, w których poziom stopy bezrobocia jest stosunkowo lepszy. Tak jest w przypadku Belgii, Francji, Finlandii i Austrii (choć w tej ostatniej stopa bezrobocia wciąż jest bardzo niska i wynosi 5,1 %). Wśród tych państw największy wzrost w UE28 wynoszący 0,8 p.p. wykazuje Finlandia. We Włoszech, choć bezrobocie spada, to tempo jego spadku jest powolne w porównaniu do średniej. Zmiany te należy szczegółowo przeanalizować, gdyż mogą się one przekształcić w długotrwałą tendencję. Z perspektywy równości płci spadek stopy bezrobocia jest ogólnie podobny w przypadku mężczyzn, jak i kobiet (odpowiednio o 0,8 i 0,7 p.p. w UE28). Stopa bezrobocia wśród kobiet pozostaje problemem w Europie Południowej (szczególnie w Grecji i Hiszpanii) i w niektórych krajach Europy Wschodniej (w Chorwacji i na Słowacji). Wykres 3: Stopa bezrobocia i jej roczna zmiana, jak przedstawiono w tablicy wyników zawierającej kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0 FI BE AT FR RO LU DE SE IT MT DK SI EA19 NL EU28 CZ HU UK CY HR -1,5-2,0 EE PL LV LT IE BG SK PT ES EL -2, Stopa bezrobocia (% siły roboczej) Źródło: Eurostat, BAEL (obliczenia DG EMPL). Okres: wartości w I semestrze 2015 r. i zmiany roczne w stosunku do I semestru 2014 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE28. UE28 i SE19 odnoszą się do odpowiednich średnich ważonych. Legenda znajduje się w załączniku. 15

16 Roczna zmiana stopy bezrobocia (w p.p.) Jak pokazano na wykresie 4, różnice między krajami są jeszcze większe w przypadku stopy bezrobocia młodzieży. Dwa kraje (Grecja i Hiszpania) wykazują nadal poziom bezrobocia wśród młodzieży rzędu około 50 %, dwa inne (Włochy i Chorwacja) powyżej 40 %, a dwa kolejne (Cypr i Portugalia) powyżej 30 %; w krajach tych odnotowuje się także najwyższe wartości tego wskaźnika w odniesieniu do kobiet. Chociaż ujemne nachylenie linii spadku wskazuje na to, że państwa członkowskie zaczęły się do siebie zbliżać, we wspomnianych krajach konieczny byłby szybszy spadek, aby szybko sprowadzić stopę bezrobocia wśród młodzieży do akceptowalnego poziomu. W grupie tej krajem, który zmierza ku konwergencji najszybciej, wydaje się być Portugalia. Niewielka grupa krajów (m.in. Francja i Finlandia) wykazuje oznaki pogorszenia w zakresie bezrobocia młodzieży w porównaniu ze stosunkowo dobrą sytuacją wyjściową. Na szczególną uwagę zasługuje przypadek Finlandii, która zanotowała wzrost o 2,5 p.p. w okresie odzwierciedlającym niekorzystne warunki gospodarcze (największy wzrost w UE28, jeśli chodzi o ogólną stopę bezrobocia). Wykres 4: Stopa bezrobocia młodzieży i jej roczna zmiana, jak przedstawiono w tablicy wyników zawierającej kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne 3,0 2,0 FI 1,0 FR 0,0-1,0-2,0 DE AT NL MT UK LU BE EU28 EA19 RO IT HR -3,0-4,0-5,0 DK CZ LV LT HU SE PL SI IE BG SK PT CY EL ES -6,0-7,0 EE Stopa bezrobocia młodzieży (% siły roboczej w wieku lat) Źródło: Eurostat, BAEL (obliczenia DG EMPL). Okres: wartości w I semestrze 2015 r. i zmiany roczne w stosunku do I semestru 2014 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE28. UE28 i SE19 odnoszą się do odpowiednich średnich ważonych. Legenda znajduje się w załączniku. 16

17 Roczna zmiana odsetka młodzieży NEET (w p.p.) Odsetek młodzieży niekształcącej się, niepracującej ani nieszkolącej się (młodzież NEET) także maleje (wykres 5). W szeregu państw odnotowuje się jednak wciąż bardzo wysoki odsetek młodzieży NEET (Irlandia, Cypr, Hiszpania, Rumunia, Grecja, Chorwacja, Bułgaria i Włochy, przy czym w tych dwóch ostatnich krajach wynosi on powyżej 20 %). Wśród kobiet najwyższy odsetek młodzieży NEET występuje również w Grecji, Włoszech, Rumunii i Bułgarii. Podczas gdy Hiszpania, Bułgaria, Grecja i Cypr wydają się zmierzać ku konwergencji w miarę szybko, to tempo dostosowania we Włoszech, Chorwacji i Rumunii (jeżeli w ogóle występuje) wydaje się być niewystarczające. Ponadto kilka państw członkowskich o stosunkowo niskim lub zbliżonym do średniego odsetku młodzieży NEET wykazuje zmiany roczne znacznie wyższe od średniej UE. Tak jest w przypadku Luksemburga, Austrii, Finlandii i Malty. Wykres 5: Odsetek młodzieży NEET i jego roczna zmiana, jak przedstawiono w tablicy wyników zawierającej kluczowe wskaźniki zatrudnienia i wskaźniki społeczne 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0 NL DK LU FI MT EE AT SI DE FR PL EA19 SE EU28 BE LV SK CZ LT UK PT HU IE RO EL ES CY HR BG IT -2, Odsetek młodzieży NEET (% osób w wieku lat) Źródło: Eurostat, BAEL (obliczenia DG EMPL). Przerwa w szeregu w FR i ES. Okres: wartości w 2014 r. i zmiany roczne w stosunku do 2013 r. Uwaga: osie krzyżują się na nieważonej średniej dla UE28. UE28 i SE19 odnoszą się do odpowiednich średnich ważonych. Legenda znajduje się w załączniku. Wskaźniki dotyczące przedwczesnego kończenia nauki szkolnej w większości krajów się poprawiły. W 2014 r. zjawisko przedwczesnego kończenia nauki zmniejszyło się w porównaniu z 2013 r. w 20 państwach członkowskich, natomiast jego stosunkowo duży wzrost odnotowano w Estonii. Pomimo pozytywnego rozwoju sytuacji w znacznej większości 17

18 AT SE LU DK FI DE UK CZ MT RO NL EE HU PL BE FR LV LT UE-28 SI IE BG CY IT PT SK HR ES EL Stopa bezrobocia długotrwałego (% osób aktywnych zawodowo) państw członkowskich odsetek osób przedwcześnie kończących naukę utrzymuje się w kilku krajach na szczególnie wysokim poziomie (Malta, Włochy, Portugalia i Hiszpania). Ponadto odsetek ten jest w przypadku młodych ludzi urodzonych za granicą średnio o 10 punktów procentowych wyższy niż w przypadku młodzieży rodowitej, a najwyższe różnice wynoszące około 20 p.p. występują w Grecji i we Włoszech. 9 Pomimo ogólnej poprawy sytuacji na rynku pracy długoterminowe bezrobocie utrzymuje się w szeregu państw członkowskich na wysokim poziomie. W następstwie kryzysu stopa długotrwałego bezrobocia wzrosła między 2008 a 2014 r. we wszystkich państwach członkowskich z wyjątkiem Niemiec (wykres 6). Ogólnie rzecz biorąc stopa ta jest wciąż stosunkowo wysoka, w szczególności w Grecji i w mniejszym stopniu w Hiszpanii, przy czym jej wartości odnotowane w 2014 r. były w obu przypadkach nadal bardzo zbliżone do najwyższego notowanego poziomu. Bezrobocie długotrwałe dotyka mężczyzn, osoby młode i pracowników nisko wykwalifikowanych stosunkowo bardziej niż inne grupy na rynku pracy, a szczególnie dotkliwie odbija się na osobach, które były zatrudnione w zanikających zawodach i sektorach. Ogólny stan gospodarki jest wciąż ważnym czynnikiem decydującym o zmianach w poziomie bezrobocia długotrwałego i przepływach osób w tej kategorii, ale wpływ tego czynnika jest też w dużej mierze uzależniony od warunków krajowych związanych głównie z różnicami instytucjonalnymi. Wykres 6: Stopy bezrobocia długotrwałego (2008 r., 2014 r. i poziom najwyższy) Maks Źródło: Employment and social developments in Europe (ESDE) 2015, Komisja Europejska. 9 Zob. Education and Training Monitor 2015 ( 18

19 % Istnieją różnice między państwami członkowskimi pod względem dynamiki bezrobocia długotrwałego. Wykres 7 przedstawia wskaźniki zmiany sytuacji na rynku pracy osób długotrwale bezrobotnych między 2013 a 2014 r. W przypadku kilku państw członkowskich utrzymujące się stopy długotrwałego bezrobocia (tj. osoby długotrwale bezrobotne, które wciąż pozostają bezrobotne rok później) są znaczne i osiągają poziom przekraczający 50 % na Litwie, w Bułgarii, Grecji i na Słowacji. Na drugim biegunie znajdują się Dania, Szwecja, Estonia i Słowenia, gdzie przechodzenie do zatrudnienia występuje stosunkowo często. Migracje do bierności zawodowej mogą odzwierciedlać skutki zniechęcenia pracowników i są szczególnie wysokie we Włoszech i w nieco mniejszym stopniu w Finlandii, Estonii i na Łotwie. Wykres 7: Sytuacja zawodowa w 2014 r. osób długotrwale bezrobotnych w 2013 r DK FI SI EE LV AT SE IT NL HU CY DE PL CZ PT ES RO IE LT BG EL SK Nadal bezrobotny Mający przerwę w okresie bezrobocia Zatrudniony Bierny zawodowo Źródło: Employment and social developments in Europe (ESDE) 2015, Komisja Europejska. Pomimo w dużej mierze niekorzystnej sytuacji osób długotrwale bezrobotnych łączne wydatki na aktywną politykę rynku pracy spadły w szeregu państw członkowskich, co jest wyrazem napiętych budżetów publicznych. W latach całkowite wydatki (jako procent PKB w 2007 r.) zmniejszyły się w 8 państwach członkowskich, natomiast wydatki na osobę poszukującą pracy spadły w 13 państwach (wykres 8). Wzrost zanotowały zaś głównie państwa członkowskie, w których poziomy były w 2007 r. stosunkowo niskie. Mimo że nowsze dane dotyczące wydatków w poszczególnych krajach nie są jeszcze dostępne, jest raczej mało prawdopodobne, by ogólne wydatki znacznie się poprawiły, gdyż budżety w wielu państwach członkowskich pozostały napięte również po roku Ponadto w znacznej liczbie krajów wydatki na aktywną politykę rynku pracy nie są wyraźnie ukierunkowane na kwestię długotrwałego bezrobocia, na którą w około połowie państw członkowskich przeznacza się mniej niż 20 % takich wydatków. Wydaje się, że w szeregu państw członkowskich z biegiem czasu zmniejszył się również dostęp do publicznych służb 19

20 LV RO SI MT EL* CY* EE LT BG IT SK* CZ PL LU UK* HU ES DE NL IE FI AT BE FR* SE DK UE28 Średnia zmianaw skali roku (%) zatrudnienia, zakres świadczeń i uczestnictwo w kształceniu i szkoleniu dla długotrwale bezrobotnych, co jest być może związane z trudnościami z dotarciem do osób bardzo długotrwale bezrobotnych (2 lata i więcej). 10 Wykres 8: Roczny realny wzrost wydatków na aktywną politykę rynku pracy, Ogółem Na osobę ubiegającą się o pracę 40% wydatki niskie wydatki średnie wydatki wysokie 30% 20% 10% 0% -10% -20% Źródło: Eurostat, baza danych dotyczących polityki rynku pracy (LMP). Obliczenia DG EMPL średniej wartości dla UE28. Uwaga: państwa członkowskie zostały pogrupowane według poziomu wydatków na aktywną politykę rynku pracy w 2007 r. poziom niski/średni/wysoki (kat. 1 7 % PKB). Ze względu na brak niektórych danych wartości zagregowane dla UE28 oszacowano z wykorzystaniem wartości z 2010 r. w odniesieniu do Zjednoczonego Królestwa i Grecji dla lat , zaś w przypadku Hiszpanii, Francji, Cypru, Malty i Rumunii z wykorzystaniem wartości z 2012 r. także dla roku 2013, oraz z wyłączeniem Chorwacji. Chorwacja i Portugalia nie zostały uwzględnione z uwagi na brak danych i przerwy w szeregu. *Z powodu przerw w szeregu w przypadku Grecji, Francji i Zjednoczonego Królestwa zamiast okresu wykorzystano wartości średnie za okres , w przypadku Słowacji za okres , zaś w przypadku Cypru za okres Niższy poziom aktywizacji osób (długotrwale) bezrobotnych może dodatkowo zwiększyć istniejące już obecnie niedobory niektórych umiejętności. Mniejsze wydatki na aktywowanie osób (długotrwale) bezrobotnych, w szczególności jeżeli dotyczy to szkolenia, może uniemożliwić im zdobywanie umiejętności, których potrzebują w celu znalezienia pracy. Skutkowałoby to nie tylko utrwaleniem się poziomów stóp bezrobocia, lecz także zwiększyłoby istniejące już obecnie niedobory niektórych umiejętności. Jak przedstawiono na wykresie 9, w szeregu państw członkowskich znaczna liczba pracodawców zgłasza trudności ze znalezieniem pracowników posiadających odpowiednie umiejętności. Stosunkowo duże trudności występują w krajach bałtyckich (które to trudności mogą być związane ze stosunkowo znacznym odpływem ludności z tych krajów do pozostałych państw 10 Zapobieganie i zwalczanie długotrwałego bezrobocia, w: Employment and social developments in Europe (ESDE) 2015, Komisja Europejska. 20

21 Estonia Łotwa Litwa Austria Belgia Węgry Bułgaria Malta Niemcy Szwecja Francja Finlandia Luksemburg Republika Czeska Słowacja UE Rumunia Portugalia Polska Dania Irlandia Niderlandy Słowenia Włochy Zjedn. Królestwo Hiszpania Grecja Chorwacja Cypr członkowskich UE), a także w krajach o niskim poziomie bezrobocia, takich jak Austria, Belgia i Niemcy. Mniejsze trudności występują w takich państwach członkowskich, jak Hiszpania, Grecja, Chorwacja i Cypr, gdzie niedobory w podaży siły roboczej nie są czynnikiem ograniczającym zatrudnienie. Lepsza jakość oferty uczenia się przez całe życie i dalsze w nią inwestowanie przyczyniłyby się do zmniejszenia niedoborów niektórych umiejętności. Według danych Eurostatu w latach poziom uczenia się przez całe życie wzrósł w większości państw członkowskich (z wyjątkiem Chorwacji, Cypru, Grecji, Polski, Hiszpanii i Słowenii), ale wciąż utrzymują się duże różnice w tym zakresie, gdyż odsetek osób uczestniczących w uczeniu się przez całe życie wynosił w 2014 r. od 1,5 % w Rumunii i 1,8 % w Bułgarii do ponad 25 % w Finlandii, Szwecji i Danii. Wykres 9: Trudności przedsiębiorstw europejskich w znalezieniu pracowników posiadających wymagane umiejętności w 2013 r. 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% Źródło: Trzecie Europejskie Badanie Przedsiębiorstw (2013 r.), Eurofound (uwaga dotycząca interpretacji: odsetek firm, które udzieliły odpowiedzi twierdzącej na pytanie Czy Państwa przedsiębiorstwo napotkało na trudności w znalezieniu pracowników posiadających wymagane umiejętności? ). Trudności w znalezieniu pracowników mogą mieć różne przyczyny, z których jedną jest brak pracowników o odpowiednich umiejętnościach. Najnowsze analizy niedopasowania umiejętności wskazują jednak na to, że jedynie w mniej niż połowie przypadków trudności rekrutacyjne polegają na prawdziwym niedoborze wykwalifikowanej siły roboczej, zaś w prawie jednej trzeciej przypadków można to przypisać mało atrakcyjnemu wynagrodzeniu. Nietypowe godziny pracy i brak możliwości szkolenia w miejscu pracy, w połączeniu z mało atrakcyjnymi płacami, to okoliczności, które ograniczają zdolność pracodawców do przyciągnięcia pracowników. Ponadto badania wykazały, że przedsiębiorstwa, które nie są w 21

22 stanie znaleźć pracowników z wymaganymi kwalifikacjami, to często te, które niechętnie oferują długoterminowe umowy o pracę 11. Potencjałowi wzrostu w Europie zagrażają słabości strukturalne występujące w europejskim zasobie umiejętności. Według najnowszych danych z Badania Umiejętności Osób Dorosłych (PIAAC) przeprowadzonego przez OECD i WE około 20 % osób w wieku produkcyjnym ma niski poziom umiejętności (umiejętność czytania, pisania i liczenia), a w niektórych państwach (Francja, Hiszpania, Włochy) odsetek ten jest jeszcze wyższy. Tylko w kilku państwach (Estonia, Dania, Finlandia, Niderlandy i Szwecja) odnotowano duży odsetek osób z bardzo wysokim podstawowym poziomem umiejętności, a większość państw europejskich nawet nie zbliżyła się do czołówki państw spoza Europy (takich jak Japonia czy Australia). Jeśli chodzi o umiejętności cyfrowe, w 2014 r. średnio 22 % populacji UE nie posiadała takich umiejętności, a odsetek ten wynosił od 5 % w Luksemburgu do 45 % w Bułgarii i 46 % w Rumunii 12. Mając na uwadze to, że aby skutecznie funkcjonować w społeczeństwie cyfrowym, dana osoba potrzebuje więcej niż niskiego poziomu umiejętności (np. niż tylko umiejętności wysłania wiadomości elektronicznych), to za mający niedostateczny poziom umiejętności cyfrowych można uznać odsetek 40 % ludności UE. Dane dotyczące wydatków publicznych potwierdzają rosnące ryzyko niedoboru inwestycji w kapitał ludzki, gdyż w wydatkach publicznych na edukację od 2010 r. odnotowano spadek o 3,2 %, a jedenaście państw członkowskich wykazuje spadek w 2013 r. Europa nie inwestuje skutecznie w edukację i umiejętności, co zagraża jej konkurencyjności w perspektywie średniookresowej oraz zmniejsza szanse jej pracowników na rynku pracy. Mobilność zawodowa może być ważnym mechanizmem korekcyjnym służącym zmniejszaniu różnic między poszczególnymi krajami w zakresie bezrobocia i rozwiązywaniu problemu niedoboru niektórych umiejętności. Wskaźniki wewnątrzunijnej mobilności przedstawione na wykresie 10 dają stosunkowo jasny obraz: odpływ osób z krajów, które najbardziej odczuły skutki kryzysu, do krajów, które stosunkowo dobrze przetrwały kryzys. Nakładają się one na długofalowe przepływy osób z Europy Środkowo- Wschodniej do bogatszych krajów Europy Północno-Zachodniej. W wartościach bezwzględnych odpływ netto jest największy w Hiszpanii i Polsce, natomiast napływ netto 11 Wspieranie zdobywania i dostosowywania umiejętności w UE, w: Employment and social developments in Europe 2015, Komisja Europejska. 12 Zgodnie ze złożonym wskaźnikiem umiejętności cyfrowych w oparciu o ramy kompetencji informatycznych, 22

23 LV LT CY EE IE EL ES PT PL RO SI BG HU HR CZ SK IT NL FR FI SE BE DK UK MT DE AT jest największy w Niemczech i Zjednoczonym Królestwie. Ogólnie rzecz biorąc, mobilność pomiędzy krajami UE jest umiarkowana. Mobilni obywatele to zazwyczaj osoby młode i dobrze wykształcone, przyczyniające się do rozwiązywania problemu niedostatku umiejętności w krajach przyjmujących, lecz także stwarzające pewne wyzwania dla krajów opuszczanych, nawet jeżeli osoby te przyczyniają się do przepływów pieniężnych. 13 Pełna przejrzystość i porównywalność kwalifikacji w całej UE mogłaby ułatwić mobilność pracowników, gdyż pracodawcy mogliby dzięki temu lepiej zrozumieć kwalifikacje uzyskane przez daną osobę w innym państwie członkowskim i takim kwalifikacjom zaufać. W tym celu państwa członkowskie odnoszą swoje kwalifikacje krajowe do europejskich ram kwalifikacji. Wykres 10: Wskaźniki wewnątrzunijnej mobilności netto i przepływy netto, 2013 r Wskaźnik mobilności netto Przepływy netto (po prawej) Źródło: Labour Market Developments in Europe 2015, Komisja Europejska. Uwaga: Luksemburg pominięto jako osamotniony przypadek niemieszczący się w skali. Wskaźniki wewnątrzunijnej mobilności netto są obliczane jako różnica między imigracją z innych krajów UE a emigracją do innych krajów UE na początku roku na mieszkańców. Wydaje się, że zmiany płac w większości państw członkowskich odpowiadają wydajności pracy i przyczyniły się przywrócenia równowagi w strefie euro. Do 2008 r. wzrost jednostkowych kosztów pracy był szybszy w krajach strefy euro notujących deficyt niż w krajach wykazujących nadwyżkę. Tendencja ta następnie się odwróciła, co przyczyniło się do przywrócenia równowagi zewnętrznej państw członkowskich dotkniętych sytuacją kryzysową. Ponadto, jak przedstawiono na wykresie 11, w ostatnich latach wzrost płac realnych wydaje się być mniej więcej zgodny ze wzrostem wydajności (w przeciwieństwie do tego, co obserwowano w kilku krajach w latach poprzednich), a w wielu krajach odnotowuje się jedynie niewielkie odchylenia (z wyjątkiem Cypru, Grecji, Hiszpanii, Estonii, Rumunii i 13 Employment and social developments in Europe 2015, Komisja Europejska. 23

24 Wydajność Bułgarii). Jest to ogólnie pozytywny rozwój, korzystny dla równowagi wewnętrznej i zewnętrznej krajów. Wykres 11: Wynagrodzenia realne i wydajność, średnie stopy wzrostu w latach RO 3 2 BG ES PL LT EE SK 1 UK PT FR CY EL SI IE HR NL BE 0 CZ SE HU DK DE MT AT IT FI LU -1-4,5-2,5-0,5 1,5 3,5 5,5 Wynagrodzenia realne Źródło: Labour Market Developments in Europe 2015, Komisja Europejska. W ostatnich latach w znacznej liczbie państw członkowskich zwiększył się klin podatkowy, szczególnie w przypadku osób o niskich i średnich dochodach, co dopełnia obraz wysokiego już poziomu w kilku krajach. 14 Poziomy klina podatkowego różnią się znacznie w poszczególnych państwach członkowskich i wynosiły w 2014 r. od mniej niż 30 % na Malcie i w Irlandii do ponad 45 % w Belgii, Niemczech, Francji i na Węgrzech (a w Austrii i Włoszech jedynie w odniesieniu do osób o średnich dochodach). Na wykresie 12 przedstawiono zmiany klina podatkowego w latach (jeden żywiciel, bez dzieci) na poziomie 67 % oraz 100 % średniego wynagrodzenia. Klin podatkowy zmniejszył się na obu poziomach dochodów tylko w 8 krajach, najbardziej zaś w Zjednoczonym Królestwie i we Francji. Natomiast stosunkowo duży wzrost odnotowano na Malcie (dla poziomu 100 %, ale z niskiego pułapu) oraz w Luksemburgu, Portugalii, na Słowacji, na Węgrzech i w Irlandii (dla obu poziomów: 67 % i 100 %, ale w Irlandii z niskiego pułapu początkowego). Tendencje te są niepokojące w związku z wciąż wysoką stopą bezrobocia w wielu państwach członkowskich. Zmniejszenie klina podatkowego, odpowiednio finansowane, 14 Na klin podatkowy składają się podatek dochodowy od osób fizycznych oraz przypadające na pracodawcę i pracownika składki na ubezpieczenie społeczne. 24

25 UK FR IT NL BE LV DK SE EL SI RO DE EE LT ES CZ MT BG UE28 AT PL FI LU PT SK HU IE spowodowałoby zwiększenie popytu, wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy oraz przyczyniłoby się do sprawnego funkcjonowania UGW 15. Wykres 12: Zmiany klina podatkowego w latach ,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00-1,00-2,00-3,00-4,00 67% 100% Źródło: baza danych dotycząca podatków i świadczeń, OECD/WE. Uwaga: dane dla gospodarstw domowych z jednym żywicielem (bez dzieci); dane z 2013 r. zamiast 2014 r. w przypadku BG, LT, LV, MT i RO. 1.3 Tendencje i wyzwania społeczne Dochody gospodarstw domowych w UE ponownie rosną, dzięki większej aktywności gospodarczej i poprawie sytuacji na rynku pracy. Szacuje się, że średnia realnego dochodu brutto do dyspozycji gospodarstwa domowego w UE wzrosła w ciągu roku o 2,2 % w stosunku do trzeciego kwartału 2015 r. (wykres 13). Ten wzrost realnych dochodów gospodarstw domowych był wynikiem wzrostu dochodów osiąganych na rynku, głównie wynagrodzeń, a w mniejszym stopniu dochodów osób samozatrudnionych oraz dochodów netto z tytułu własności. Podatki od dochodów i majątku nieco zmniejszyły progresję realnego dochodu brutto do dyspozycji gospodarstwa domowego w 2014 r. i w pierwszym kwartale 2015 r. 15 Zob. liczne oświadczenia Eurogrupy, np. deklaracja Eurogrupy Program reform strukturalnych dyskusje tematyczne dotyczące wzrostu i zatrudnienia wspólne zasady reform na rzecz zmniejszenia klina podatkowego [Structural reform agenda - thematic discussions on growth and jobs - Common principles for reforms reducing the tax burden on labour], Mediolan, 12 września 2014 r. 25