Sk³adniki mineralne w diecie kobiet ciê arnych i karmi¹cych. Czêœæ I. Makrominera³y: wapñ, magnez, fosfor, sód, potas, chlor

Transkrypt

1 PRACE POGL DOWE Ma³gorzata SOBCZAK 1 Edward JAB OÑSKI 2 Sk³adniki mineralne w diecie kobiet ciê arnych i karmi¹cych. Czêœæ I. Makrominera³y: wapñ, magnez, fosfor, sód, potas, chlor Mineral elements in diet of pregnant and breast-feeding women. Part I. Macro minerals: calcium, magnezium, phosphorus, sodium, potassium, chloride 1 Przychodnia Specjalistyczna Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w odzi Kierownik Przychodni: Dr hab. med. Piotr WoŸniak 2 Samodzielna Sekcja Dietetyki Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w odzi Kierownik Sekcji: Dr n. przyr. Edward Jab³oñski Dyrektor Instytutu CZMP: Prof. dr hab. med. Przemys³aw Oszukowski Dodatkowe s³owa kluczowe: makrominera³y ci¹ a karmienie piersi¹ Additional key words: macro minerals pregnant breast feeding Adres do korespondencji: Ma³gorzata Sobczak Poradnia Specjalistyczna Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki ódÿ, ul. Rzgowska 281/289 Tel.: W okresie ci¹ y i laktacji roœnie zapotrzebowanie kobiet nie tylko na energiê, ale równie na niektóre sk³adniki mineralne. Podstawowym Ÿród³em sk³adników mineralnych, jak i innych oprócz tlenu pierwiastków organizmu cz³owieka jest po ywienie. Przy zwiêkszonym zapotrzebowaniu, w³aœciwy dobór produktów jest zagadnieniem bardzo wa nym, a niekiedy bardzo trudnym. W pracy omówiono niektóre przyczyny wp³ywaj¹ce na wzrost zapotrzebowania na sk³adniki mineralne u ciê arnych i karmi¹cych. W pierwszej czêœci pracy wskazano Ÿród³a makrominera³ów: Ca, Mg, P, Na, K, Cl, oraz zwrócono uwagê na czynniki decyduj¹ce o ich biodostêpnoœci. Mimo, i organizm cz³owieka sk³ada siê g³ównie z tlenu, wêgla i wodoru, to jednak o prawid³owym jego funkcjonowaniu decyduj¹ w równym stopniu inne pierwiastki, które dostarczane s¹ z po ywieniem. Sk³adniki cia³a cz³owieka (tabela I) tlen, wêgiel, wodór s¹ komponentami t³uszczów i wêglowodanów, a ³¹cznie z azotem i niewielk¹ iloœci¹ siarki równie prostych bia³ek czyli g³ównych tworzyw organizmów œwiata roœlinnego i zwierzêcego. Tlen, wêgiel, wodór, azot dostarczane z po ywieniem s¹ podstawowymi makroelementami do których arbitralnie zalicza siê równie : sód, potas, wapñ, magnez, chlor, fosfor, elazo. Inne: miedÿ, jod, cynk, mangan, molibden, selen, chrom, fluor zaliczane s¹ do mikroelementów. Pierwiastki, które wystêpuj¹ w po ywieniu g³ównie w postaci ma³o z³o onych zwi¹zków chemicznych przyjêto nazywaæ sk³adnikami mineralnymi. Zazwyczaj dzielimy je na makrominera³y (niezbêdne dla organizmu w iloœciach wiêkszych ni 100 mg / dobê / osoba) i mikrominera³y pierwiastki œladowe (te na które dobowe zapotrzebowanie jest ni sze ni 100 mg / dobê / osoba). Inni autorzy za poziom graniczny pomiêdzy mikro- i makrominera³ami przyjmuj¹ zapotrzebowanie poda elaza. Makroelementy takie jak: tlen, wêgiel, wodór, azot, fosfor spo ywane s¹ w³aœciwie jedynie w formie mniej lub bardziej z³o onych zwi¹zków a na drodze ich przemian During pregnancy and lactation the need not only for the energy intake increases but also for some mineral elements. The basic source of mineral elements and other chemical elements for the human organism is food. For the increased need for minerals, proper selection of food products is vital and sometimes extremely difficult to do. The article covers some of the reasons for increased need for mineral elements of pregnant and feeding women. In the first part we described the proper sources of macro minerals such as Ca, Mg, P, Na, K, Cl and highlighted the factors that determine their bioavailability. metabolicznych w zasadzie nie wystêpuj¹ w wolnej postaci., sód, potas, magnez, cynk, chlor spo ywane s¹ w postaci mniej lub bardziej z³o onych zwi¹zków chemicznych, prostych jonów a nawet np. elazo mo e byæ podawane jako wolny pierwiastek w postaci metalicznej. Nauka o ywieniu okreœla rodzaj i niezbêdnych sk³adników potrzebnych dla podtrzymania dobrego stanu zdrowia. Praktycznie rzecz bior¹c dzisiaj znamy ju minimalne zapotrzebowanie na wszystkie sk³adniki pokarmowe potrzebne do ycia, mo liwe jest bowiem utrzymanie cz³owieka przy yciu nawet przez stosunkowo d³ugi okres poprzez podawanie pokarmów o œciœle okreœlonym sk³adzie chemicznym. Znamy przypadki trwaj¹cego kilka lat ywienia do ylnego, œciœle okreœlon¹ mieszankê zwi¹zków chemicznych w otrzymanych na drodze pozaustrojowej chemicznej syntezy. Wystêpuj¹ natomiast znaczne kontrowersje dotycz¹ce iloœciowego zapotrzebowania na poszczególne sk³adniki pokarmowe, gwarantuj¹cego nie tylko prze ycie, ale pozwalaj¹cego utrzymaæ organizm w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej przez mo - liwie najd³u szy czas. W okresie ci¹ y i laktacji roœnie zapotrzebowanie kobiet (tabela II) na energiê, ale równie na niektóre sk³adniki mineralne [14]. W Polsce Komitet ywienia Cz³owieka PAN ustali³ energetyczne zapotrzebowanie kobiet w ci¹ y na 20 kcal na dobê a dla kobiet 165

2 Tabela I Przybli ony sk³ad cia³a cz³owieka doros³ego w procentach % [7]. Adult human body content in percent % [7]. Tlen 65 Wêgiel 18 Wodór 10 Azot 3 2, 2 1, 2 Potas 0,35 Siarka 0,25 Chlor 0,15 Sód 0,15 0,05 elazo 0,05 Mangan 0,0003 MiedŸ 0,00015 Jod 0,00004 Ustrój nasz zawiera ponadto drobne iloœci cynku, molibdenu, fluoru, kobaltu i innych pierwiastków œladowych. karmi¹cych na 3100 kcal na dobê. Œwiatowa Organizacja Zdrowia okreœli³a dodatkowy wydatek energetyczny w ci¹ y na kcal na dobê [15]. To zwiêkszone zapotrzebowanie w ci¹ y wynika z potrzeb zarodka i jego metabolizmu (p³ód, ³o ysko, p³yn owodniowy z b³onami p³odowymi) jak równie z potrzeb matki (wzrostu macicy, gruczo³ów piersiowych, krwinek czerwonych i objêtoœci osocza). St¹d te w³aœciwy dobór produktów pozwalaj¹cy na pokrycie zapotrzebowania jest zagadnieniem wa nym i niekiedy trudnym. W przypadku ciê arnych dobór mo e byæ równie warunkowany osobnicz¹ reakcj¹ kobiety, na poszczególne produkty spo- ywcze, objawiaj¹c¹ siê takimi dolegliwoœciami jak: nudnoœci, wymioty, zgaga, zaparcia. Ograniczenia spo ywania innych i szukanie substytutów mog¹ byæ zwi¹zane z koniecznoœci¹ profilaktyki antyalergicznej u ciê arnych i alergi¹ dziecka karmi¹cych. W przypadkach takich jak cukrzyca, oty³oœæ ciê arnych, niedo ywienie, m³odociany wiek zmiany dotycz¹ najczêœciej kalorycznoœci diety, natomiast w innych np. wegetarianizmu ciê arnej sk³adu diety. Jedynym Ÿród³em sk³adników mineralnych, jak i innych oprócz tlenu pierwiastków znajduj¹cych siê w organizmie cz³owieka jest po ywienie. Zró nicowanie sk³adu chemicznego produktów spo ywczych nie pozwala na wskazanie jednego dostarczaj¹cego wszystkich niezbêdnych sk³adników. Znajomoœæ ich zawartoœci powoduje jednak, i mo na wskazaæ takie, które s¹ lepszym lub gorszym Ÿród³em danego sk³adnika mineralnego, a tym samym sugerowaæ odpowiedni¹ dietê w zale noœci od stanu ciê arnej i jej schorzeñ. Tabela II Dzienne normy na sk³adniki mineralne (makrominera³y) dla kobiet o umiarkowanej aktywnoœci fizycznej oraz dla ciê arnych i karmi¹cych [12]. Daily norms for macro minerals for women average physically active, for pregnant and breast feeding women. Sk³adnik lat 26- lat Ciê arne Karmi¹ce P N P N P N P N [mg] [mg] [mg] Potas*[mg] Sód*[mg] Chlor*[mg] Tabela III Zawartoœæ wapnia w wybranych produktach spo ywczych [6]. Calcium content in selected food products. Zawartoœæ wapnia [mg] Jogurt - 2g g Edamski t³. 7-20g (6x6x0,3cm) Gouda 7-20g 1 odt³uszczone w proszku 4 3 ³y eczki -10g twarogowy chudy 96 9x3x3cm -g twarogowy t³usty 88 6x3x3cm -50g 40 Chedar pe³not³usty 703 6x3x0,3cm -10g 70 Lody œmietankowe kulka 50g Lody mleczno-owocowe kulka 50g ek twarogowy ziarnisty 1 opakowanie Parmezan 13-20g 2 P poziom bezpieczny; N norma zalecana; * minimalna norma spo ycia Z ca³kowitej iloœci (oko³o 1,2 kg) wapnia u doros³ego cz³owieka 99% znajduje siê g³ównie w koœciach, zêbach i paznokciach. koœci, zêbów i paznokci pe³ni¹c rolê budulcow¹ wystêpuje w postaci trudno rozpuszczalnych apatytów, fosforanów i wêglanów. Pozosta³¹ czêœæ wapnia (1%) w postaci zjonizowanej rozmieszczona jest w tkankach i p³ynach ustrojowych. p³ynów ustrojowych spe³nia wa ne funkcje fizjologiczne: reguluje pobudliwoœæ uk³adu nerwowego, wp³ywa na przepuszczalnoœæ b³on komórkowych, ma udzia³ na zachowanie prawid³owej czynnoœci serca i aktywacji procesu krzepniêcia krwi. W ci¹ y niskie poziomy wapnia i magnezu mog¹ byæ przyczyn¹ wystêpowania stanów przedrzucawkowych. Przeprowadzone badania potwierdzi³y istotnie ni sze poziomy tych pierwiastków w grupie kobiet ze stanem przedrzucawkowym [17]. Istniej¹ doniesienia mówi¹ce o obni eniu ciœnienia krwi u dzieci matek przyjmuj¹cych wapñ w trakcie ci¹ y, co mo e byæ pomocne w prewencji nadciœnienia w nastêpnych pokoleniach [7]. Dobowe zapotrzebowanie na wapñ wg Ziemlañskiego i wsp. [14] dla ciê arnych i karmi¹cych jest w granicach mg na dobê. W czasie ci¹ y i laktacji zwiêkszone zapotrzebowanie na wapñ powodowane jest jego gromadzeniem przez p³ód (25-30 g) oraz produkcj¹ mleka (50 g przy 6 miesiêcznej laktacji). Lepsze wch³anianie jelitowe nie wyrównuje tych potrzeb. Nale y zatem zwiêkszaæ poda wapnia poprzez odpowiedni dobór produktów spo ywczych. Podstawowym Ÿród³em wapnia s¹ produkty mleczne (tabela III). Wartoœæ produktów mlecznych jako Ÿród³a wapnia zwi¹zana jest nie tylko z jego du ¹ zawartoœci¹, ale równie z dobr¹ przyswajalnoœci¹. Dobr¹ przyswajalnoœæ wapnia z produktów spo- ywczych notuje siê gdy wagowy stosunek wapnia do fosforu jest co najmniej 1 : 1 a nawet z przewag¹ wapnia. W znacznej czêœci produktów mlecznych stosunek wapnia do fosforu jest w granicach 1,4 : 1. Mog¹ one zatem poprawiaæ równowagê wapñ/fosfor zak³ócon¹ innymi Ÿród³ami fosforu (wêdliny, galaretki, napoje). i jego przetwory nie zawieraj¹ równie sk³adników ograniczaj¹cych wch³anianie wapnia: b³onnika, fitynianów, szczawianów. Olêdzka i wsp. [13] wykazali, e 100 g serów topionych pokrywa³o zapotrzebowanie na wapñ 35,7-74,6%, podczas gdy na fosfor w 61,9-97,4%. Mo na zatem i wœród produktów mlecznych poddanych okreœlo- 166 M. Sobczak i E. Jab³oñski

3 nej obróbce technologicznej wskazaæ przetwory o niekorzystnym stosunku wapnia do fosforu. Trafny dobór Ÿród³a wapnia nie jest, jak mo na s¹dziæ, bez gruntownej wiedzy ³atwy i prosty. Inne produkty i przetwory nawet o du- ej zawartoœci [mg/100 g] wapnia [8]: soja ziarno 240, fasola bia³a 163, groch 57, œledÿ w oleju konserwa, nie s¹ tak dobrymi jego Ÿród³ami chocia by ze wzglêdu na niekorzystny stosunek wapnia do fosforu (od 1: 3 w soi do 1 : 5 w œledziach w oliwie). Innym ograniczeniem w wykorzystaniu roœlin str¹czkowych jako Ÿród³a wapnia w diecie ciê arnych mog¹ byæ ich w³aœciwoœci gazotwórcze. y miêsne [8] zawieraj¹ niewiele wapnia np.: wieprzowina karkówka 14 mg, w¹troba wo³owa 8 mg. Zbo a, warzywa i owoce nie s¹ licz¹cym siê Ÿród³em wapnia tak ze wzglêdu na niewielkie jego zawartoœci, jak i z powodu obecnoœci w nich sk³adników ograniczaj¹cych wch³anianie (b³onnik, fosforany, fityniany, kwas szczawiowy). jest sk³adnikiem koœci i zêbów oraz wielu biologicznie czynnych zwi¹zków: kwasy nukleinowe, lecytyna, kefalina i inne. Odgrywa wa n¹ rolê w utrzymaniu sk³adu, odczynu tkanek i p³ynów ustrojowych. Ma wp³yw na wch³anianie i uruchamianie rezerw niektórych sk³adników od ywczych oraz na przebieg licznych procesów metabolicznych. Niedobory fosforu wystêpuj¹ przy niedostatecznym wch³anianiu z przewodu pokarmowego (alkoholizm, wymioty, biegunki), zak³óconym przemieszczaniu do komórki (leczenie insulin¹, przy istniej¹cej kwasicy ketonowej, du ej poda y wêglowodanów, zasadowicy) oraz nadmiernej utracie przez nerki. Hipofosfatenia objawia siê os³abieniem si³y miêœniowej, neuroenafalopati¹, hemoliz¹, hipercalcinuri¹, hipermagnezuri¹. Badania spo ycia w Polsce [6] wskazuj¹ na nadmiar fosforu w racjach pokarmowych. Zwi¹zki fosforu stosowane s¹ szeroko w przetwórstwie spo ywczym jako substancje klaruj¹ce, stabilizuj¹ce, emulgatory i zagêszczacze. Wprowadzane w przetwórstwie spo ywczym jako dodatki technologiczne istotnie zmieniaj¹ stosunek fosforu do wapnia np. 1,0: 1,4 w mleku do 1: 0,6-1: 0,4 w serach (8,13). S¹ to fosforany ³atwo ulegaj¹ce hydrolizie w przewodzie pokarmowym. Szacuje siê, i ich udzia³ w ogólnej iloœci wch³anianego fosforu mo e byæ wiêkszy ni z produktów pochodzenia naturalnego. Uwa a siê, ze wzglêdu na powi¹zania metabolizmu wapnia i fosforu najbardziej korzystnie jest, by w diecie wystêpowa³y one w stosunku molowym 1:1. Stosunek wagowy winien byæ zatem Ca : P = 4 : 3. St¹d te wydaje siê nieuzasadnione zachêcanie do spo ywania produktów bogatych w ten sk³adnik (tabela IV). Jednoznaczny s¹d nale y jednak odnosiæ do indywidualnych potrzeb ciê arnej lub karmi¹cej, gdy niektóre bogate w fosfor produkty s¹ noœnikami innych sk³adników cennych dla kobiet w tych stanach fizjologicznych. Przyk³adem s¹ zarodki mog¹ce byæ powa nym Ÿród³em elaza, miedzi, magnezu i witamin. Tabela IV Zawartoœæ fosforu w wybranych produktach spo ywczych [6]. Phosphorus content in selected food products. odgrywa wa n¹ rolê w przebiegu wielu procesów fizjologicznych i biochemicznych. Bierze udzia³ w reakcjach enzymatycznych kwasów nukleinowych i przemian bia³kowych organizmu. Aktywizuje spalanie glukozy podstawowego Ÿród³a energii oœrodkowego uk³adu nerwowego, zmniejsza pobudliwoœæ komórek nerwowych poprzez ograniczenie uwalniania neurotransmiterów (antagonistycznie do jonów wapnia). stabilizuje b³ony komórkowe krwinek czerwonych i p³ytek krwi poprzez tworzenie chelatowych po³¹czeñ z fosfolipidami. pe³ni funkcjê regulacyjne jako Zawartoœæ fosforu [mg] ³y eczka -15g 69 Otrêby 1276 ³ y ka -10g 128 jêczmienne ³y ki -20g Zarodki g 500 chrupki g 66 zwyk³y 98-40g œrednie -150g 84 Czekolada gorzka 244 tabliczka -100g 244 w oleju 437 porcje -100g Kisiel wanilinowy g 184 Sos keczup 59 3 ³y ki -50g 30 Ciastka karpatka 66 1 ciastko- 150g 100 Majonez domowy 44 ³ y ka -15g 7 Tabela V Zawartoœæ magnezu w wybranych produktach spo ywczych [6]. ium content in selected food products. Zawartoœæ magnez [mg] Otrêby ³y ka -10g 49 Soja ziarno ³y ka (suchy) - 15g ³y ka -15g ³y ki -20g 26 razowy 64-40g 12 Kie³ki sojowe 72 1 ³y ka - 12g 9 Jajo - ca³e 12 1 sztuka g ek -30g 6 Groch - ziarno ³y ka -15g 19 Zarodki œrednie - 150g 34 budulec struktury enzymów (np. fosfotaza zasadowa) wp³ywaj¹c tym samym na gospodarkê wapniow¹, jest aktywatorem enzymów czêsto wspó³dzia³aj¹c z potasem a konkuruj¹c z wapniem. Bierze udzia³ w reakcjach z ATP, fosfokreatyny i innych noœników energetycznych organizmu. Aktywizuje proces kostnienia pobudzaj¹c dzia³anie osteoblastów. Metabolizm magnezu jest mocno powi¹zany z gospodark¹ wapniow¹ organizmu. Licznymi badaniami potwierdzono tak profilaktyczne i lecznicze dzia³anie magnezu w wielu schorzeniach jak i ujemne skutki jego niedoboru [3,4]. Z oko³o g magnezu u doros³ego 167

4 cz³owieka, % jego iloœci znajduje siê w koœciach oko³o 40%znajduje siê w miêœniach i tkankach miêkkich, a 1% w p³ynach miêdzykomórkowych. Bezpieczne spo ycie magnezu dla kobiet w wieku 19- lat szacowane jest na poziomie 2-2 mg/dobê [12]. W czasie ci¹ y i laktacji zapotrzebowanie roœnie st¹d te zalecane spo ycie wynosi -3 mg na dobê [14]. Wzrost zapotrzebowania jest wynikiem koœciotwórczych potrzeb p³odu, wzrostem masy ³o yska i przyrostem masy cia³a ciê arnej. Zawartoœæ magnezu w mleku kobiecym wynosi 4 mg/100 g tj. oko³o 40 mg/litr [8] nie zale y od spo ycia przez karmi¹c¹ [11] i okresu laktacji [16]. Potrzeby p³odu ciê arnej i karmi¹cej narzucaj¹ zatem koniecznoœæ zwiêkszenia jego poda y, aby zapobiec ewentualnej jego resorpcji z koœci. Zwiêkszona przyswajalnoœæ mo e bowiem byæ ma³o skuteczna w pokryciu wzrostu zapotrzebowania. ród³em magnezu s¹ produkty roœlinne (tabela V), w których jego w znacznym stopniu zale y od zawartoœci w glebie i procesów obróbki technologicznej. Do danych tabelarycznych nale y zatem podchodziæ z rezerw¹. Znacz¹cym Ÿród³em magnezu mo e byæ tak e woda pitna oraz wody mineralne zawieraj¹ce niejednokrotnie znaczne jego iloœci o dobrej przyswajalnoœci [2]. Niskie poziomy magnezu w organizmie mog¹ byæ spowodowane niedostateczn¹ poda ¹ w diecie, zwiêkszon¹ utrat¹, nadmiern¹ poda ¹ wapnia i fosforanów zwolnionym metabolizmem (osoby starsze z niedoczynnoœci¹ tarczycy). Mog¹ wystêpowaæ u osób z zaawansowan¹ osteoporoz¹ i pozbawionych zapasów. Niedobory maj¹ wp³yw na szereg narz¹dów i uk³adów (aktywacja spalania glukozy podstawowego czynnika energetycznego OUN, ograniczanie uwalniania neurotransmiterów). Tabela VI Zawartoœæ sodu w wybranych produktach spo ywczych [6]. Sodium content of selected food products. Sód Sód jest podstawowym pierwiastkiem p³ynów ustrojowych. Zaburzeniom stê enia sodu towarzysz¹ zwyk³e zaburzenia iloœci wody w organizmie oraz stê enia potasu. Hiponatremia z odwodnienia spotykana jest w chorobach nerek, przy utracie przez skórê (nadmierne pocenie siê) oraz przy utracie z przewodu pokarmowego (wymioty, biegunka) co czêsto wystêpuje w przebiegu ci¹ y. Hiponatremia z izowolemi¹ i z przewodnienia wystêpuje przy zaburzeniach hormonalnych i przy obrzêkach pochodzenia sercowego, w¹trobowego i nerkowego. Przy prawid³owym od ywianiu rzadko dochodzi do niedoborów tego pierwiastka. Wed³ug Bary³ko-Pikielnej i Jawor-Kuleszy [1] cytat za Panczenko i Ziemlañskim [14] Œrednie nasycenie sodem, czyli zawartoœæ Na lub racji pokarmowej jest w naszym kraju stosunkowo wysokie; potrawy przygotowywane w warunkach domowych zawieraj¹ - mg na 100 g, produkty przetwarzane przemys³owo z dodatkiem NaCl mg Na / 100 g. Aby osi¹gn¹æ poziom zalecany przez WHO, nale y d¹ yæ do dwukrotnego obni ania nasycenia racji pokarmowej sol¹. Dane tabeli VI wskazuj¹, i g³ównym Ÿród³em sodu jest dodawana do produktów spo ywczych sól kuchenna. Surowce: miêso, mleko, zbo a zawieraj¹ wielokrotnie mniej sodu ni wyprodukowane z nich przetwory: wêdliny, pieczywo, sery. Du e iloœci sodu zawieraj¹ przyprawy. W popularnej jarzynce zawartoœæ sodu jest na poziomie bliskim 25%. Ograniczenie poda y sodu u kobiet w ci¹ y wydaje siê byæ korzystne nie tylko ze wzglêdów profilaktycznych, ale równie przy wspomaganiu leczenia np. mniej zaawansowanego ciœnienia wywo³anego ci¹ ¹ [12]. Dobór produktów spo ywczych w diecie ciê arnych winien Zawartoœæ sodu [mg] 45 Brie 8 6x6x0,3cm -20g 1 Parmezan 18 6x6x0,3cm -2g 370 Wieprzowina - szynka surowa g 90 Kie³basa krakowska - sucha 1273 gruby - 20g gotowana 857 cienki -20g œwie y 89-50g 40 marynowany g 540 M¹ka pszenna typ M¹ka ytnia typ ytni jasny g 1 Bu³ki sztuka -50g 190 kukurydziane wzbogacone ³y ki -25g œrednie - 150g 10 Przyprawa jarzynka ³ y eczka - 5g Potas Potas jest jednym z wa nych sk³adników komórek. Bierze udzia³ w regulacji ph i ciœnienia osmotycznego, zwiêksza przepuszczalnoœæ b³on komórkowych, ma wp³yw na uwalnianie insuliny z trzustki. W regulacji gospodarki wodnej jest antagonist¹ sodu. Potas jest g³ównym kationem wewn¹trzkomórkowym w przestrzeniach wewn¹trzko- Chipsy paprykowe g 100 Sól bia³a ³ y eczka -5g 1940 Tabela VII Zawartoœæ potasu w wybranych produktach spo ywczych [6]. Potassium content in selected food products. Zawartoœæ potasu [mg] 141 Edamski t³usty 81-20g (6x6x0,3cm) 20 twarogowy chudy 96 -g (9x3x3cm) 443 ³ y ka-15g ³y ki-40g zwyk³y g œrednie-150g 6 Polêdwica wo³owa g 570 Bu³ki -kajzerki 116 1sztuka-50g Marchew œrednia-50g Jab³ko œrednie-150g 210 Groch-nasiona ³y ka-15g g 310 zatem uwzglêdniaæ mo liwoœæ ograniczenia poda y sodu. 168 M. Sobczak i E. Jab³oñski

5 mórkowych, znajduje siê oko³o 95% ca³kowitej jego iloœci. Odpowiedni stan równowagi potasu jest niezbêdny do normalnych reakcji nerwowych i odpowiedniej pracy miêœni. W najnowszych doniesieniach Fredericka i wsp. wykazano korzystny wp³yw diety bogatej w potas na redukcjê ryzyka rzucawki, jednego z najgroÿniejszych powik³añ ci¹ y [5]. W mleku kobiecym zawartoœæ potasu jest na poziomie 520 mg na litr [8]. Zawartoœæ potasu w produktach spo ywczych (tabela VII) jest na tak wysokim poziomie, i zabezpiecza potrzeby ciê arnych i karmi¹cych bez potrzeby ich zwiêkszania. Przy czêstym u ywaniu œrodków przeciw zaparciom, co zdarza siê wœród ciê arnych mo - na jednak dochodziæ do znacznych strat potasu. Ogólnie jednak mo na s¹dziæ, e tak hipo- jak i hiperkalcemie wystêpuj¹ jedynie w stanach chorobowych. Chlor Chlor w odró nieniu od wczeœniej omawianych sk³adników mineralnych wystêpuje w organizmie w formie anionu. ród³ami chloru s¹ sól kuchenna, chlorek sodu, chlorek wapnia i kwas solny dodawane do ywnoœci przy niektórych procesach technologicznych lub ze wzglêdów smakowych. W niewielkim stopniu Ÿród³em chloru jest woda. Równowaga chlorkowa organizmu œciœle jest zwi¹zana z gospodark¹ sodem. Zawartoœæ chloru w produktach spo ywczych (tabela VIII) jest równie mocno zwi¹zana z iloœci¹ sodu. Przy zwyczajowym ywieniu dostarczaj¹cym zazwyczaj nadmierne iloœci sodu nie notuje siê niedoborów chloru. Powy sze spostrze enie mo emy odnieœæ równie do ywienia ciê arnych i karmi¹cych. Tabela VIII Zawartoœæ chloru w wybranych produktach spo ywczych na tle iloœci sodu [8]. Chloride content in selected food products taking into account sodium content. Zawartoœæ (mg/100 g ) Chloru Sodu t³. 45 Gouda miêso mielona Frytki ziemniaczane Koncentrat zupy jarzynowej Piœmiennictwo 1. Bary³ko-Pikielna N., Jawor-Kulesza M.: Sód w ywnoœci oraz mo liwoœæ i kierunki jego racjonalnego ograniczenia. Wydawnictwo I. Warszawa Chrz¹stowski J., Chrz¹szcz K., Wêc³awik S.: Uzupe³nienie niedoboru magnezu przez wody mineralne Polski Po³udniowej. Biuletyn ologiczny 1991, 2, Dudek H.: pierwiastkiem ycia. Wyd. Enateia, Warszawa, Durlach J.: w praktyce klinicznej. PZWL Warszawa Frederick I.O., Wiliams M.A., Dashow E., Kesin M. et al.: Dietary fiber, potassium, magnesium and calcium in reaction to risk of preeclampsia. J. Reprod. Med. 2005, Gronowska-Senger A., Kotañska P.: Spo ycie fosforu w Polsce w latach Rocz. PZH 2004, 55, 1, Giuman M.W., Rifes-Shiman S.L., Kleinman K.P. el al.: Maternal calcium intake and offspring blood pressure. Circulation. 2004, 110, 14, Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartoœci od ywczej produktów spo ywczych. I Warszawa Kierst W.: Nauka o ywieniu zdrowego i chorego cz³owieka. PZWL Warszawa oœ-kuczera M., Piekarska J.: Sk³ad i wartoœæ od ywcza produktów spo ywczych. Czêœæ II-VII. PZWL Warszawa Moser P.B., Reynolds R.D., Acharya S., Howard M.P.: Calcium and magnesium dietary intakes and plasma and milk concentrations of Nepalese lactating women. Am. J. Clin. Nutr. 1988, 47, Nowicki M., Czupryniak A., Nowakowska D., Wilczyñski J.: Nadciœnienie têtnicze u ciê arnychocena czynników ryzyka, zapobieganie i leczenie. Gin. Pol. 2002, 73, 9, Olêdzka R., Skrajnowska D., Kazimierska J.: Charakterystyka serów topionych pod wzglêdem obecnoœci fosforanów oraz zawartoœci fosforu, wapnia, magnezu i cynku. Brom. Chem. Toksykol. 2004, 37, Panczenko- Kresowska B., Ziemlañski Œ.: Sk³adniki mineralne - ich znaczenie w ywieniu cz³owieka. Normy ywienia cz³owieka fizjologiczne podstawy (Ziemlañski Œ. red.). PZWL Warszawa 2001, Ropacaka M.: Od ywianie kobiety ciê arnej. [W:] Po³o nictwo (Brêborowicz G. red.) PZWL Warszawa 2002, Skaja K., Drup I., Sandstrom B.M.: Magnesium intake and status and pregnancy outcome in a Danish population. Br. J. Obstet. Gynecol 1991, 98, Sukonpan K., Phupong V.: um calcium and serum magnesium in normal and preeclamptic pregnancy. Arch. Gynecol. Obstet. 2004, 10,