MATERIA Y I STUDIA. Zeszyt nr 185. Polityka wobec osób prawnie niepe nosprawnych w Polsce. Wp yw na finanse publiczne i aktywnoêç zawodowà ludnoêci

Transkrypt

1 MATERIA Y I STUDIA Zeszyt nr 185 Polityka wobec osób prawnie niepe nosprawnych w Polsce Wp yw na finanse publiczne i aktywnoêç zawodowà ludnoêci Dorota Poznaƒska Warszawa, styczeƒ 2005 r.

2 Autorka jest ekonomistà. Jej specjalnoêcià sà finanse publiczne, w tym zagadnienia z zakresu finansowania ochrony zdrowia oraz programów wspierajàcych osoby niepe nosprawne. Autorka sk ada serdeczne podzi kowania Annie Âliwiƒskiej-Rycerz, Monice Trawiƒskiej, Adamowi Burchatowi i Ryszardowi Mikonowiczowi za pomoc udzielonà w trakcie prac nad opracowaniem oraz Maciejowi Bukowskiemu za cenne uwagi. Wszelkie b dy w opracowaniu obcià ajà wy àcznie autork. Konsultacja prawna: Monika Trawiƒska Projekt graficzny: Oliwka s.c. Sk ad i druk: Drukarnia NBP Wyda : Narodowy Bank Polski Departament Komunikacji Spo ecznej Warszawa, ul. Âwi tokrzyska 11/21 tel. (22) , fax (22) Copyright Narodowy Bank Polski, 2005 Materia y i Studia rozprowadzane sà bezp atnie. Dost pne sà równie na stronie internetowej NBP:

3 Spis treêci Spis treêci Spis tabel i wykresów Streszczenie Wst p Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny Wydatki na pomoc dla osób niepe nosprawnych Renty z tytu u niezdolnoêci do pracy G ówne przyczyny wysokich wydatków na renty Funkcja rent z tytu u niezdolnoêci do pracy Relatywna atrakcyjnoêç Êwiadczeƒ emerytalnych i rentowych Praca i rehabilitacja osób niepe nosprawnych Sytuacja osób niepe nosprawnych na rynku pracy Orzekanie dla celów zatrudnieniowych Ustawowe obcià enia pracodawców osób niepe nosprawnych Najwa niejsze preferencje przys ugujàce pracodawcom osób niepe nosprawnych Aktywizacja zawodowa osób niepe nosprawnych Renty z tytu u niezdolnoêci do pracy a wspieranie zatrudnienia osób niepe nosprawnych Stopnie niepe nosprawnoêci i niezdolnoêci do pracy Dotacje do zatrudnienia rencistów System wsparcia dla osób niepe nosprawnych stan docelowy Renty z tytu u niezdolnoêci do pracy Funkcja rent z tytu u niezdolnoêci do pracy Zasady przyznawania rent z tytu u niezdolnoêci do pracy wy àcznie na czas nieokreêlony Relatywna atrakcyjnoêç Êwiadczeƒ emerytalnych i rentowych Rehabilitacja i zatrudnienie osób niepe nosprawnych Orzekanie o stopniu niepe nosprawnoêci Dodatkowe obcià enia pracodawców osób niepe nosprawnych Preferencje dla pracodawców osób niepe nosprawnych PoÊrednictwo pracy dla osób niepe nosprawnych Renty z tytu u niezdolnoêci do pracy a wspieranie zatrudnienia osób niepe nosprawnych Stopnie niepe nosprawnoêci i niezdolnoêci do pracy Wspieranie zatrudnienia rencistów Propozycje zmian legislacyjnych Uproszczony szacunek efektów finansowych wprowadzenia proponowanych zmian Za o enia przyj te do szacunku finansowego Najwa niejsze zmiany wysokoêci wydatków i dochodów publicznych Bibliografia MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 185 3

4 Spis tabel i wykresów Spis tabel i wykresów Tabela 1. Wydatki na wsparcie dla osób niepe nosprawnych w 2003 r Tabela 2. Osoby pobierajàce renty wed ug stanu na koniec grudnia 2003 r. oraz osoby, które uzyska y uprawnienia do renty w 2003 r Tabela 3. Osoby niepe nosprawne pracujàce w 2003 r Tabela 4. System pomocy dla pracodawców zatrudniajàcych osoby niepe nosprawne od 1 stycznia 2004 r Tabela 5. Symulacja wysokoêci dochodu oraz ca oêci Êrodków publicznych przekazywanych na rencistów pracujàcych (o wynagrodzeniu brutto 1000 z miesi cznie) i niepracujàcych w zale noêci od stopnia niepe nosprawnoêci i statusu pracodawcy Tabela 6. Szczegó owe za o enia przyj te przy sporzàdzaniu szacunku efektów finansowych przyj cia proponowanych zmian Tabela 7. Uproszczony szacunek najwa niejszych zmian w wysokoêci wydatków lub dochodów publicznych, b dàcych efektem wprowadzenia w ycie przedstawionych w raporcie propozycji Wykres 1. Liczba nowo przyznanych rent z tytu u niezdolnoêci do pracy na 1000 osób populacji w wieku lata w 1991 r Wykres 2. Liczba rent przyznanych w Polsce (w tys.), bez rolników indywidualnych Wykres 3. Przewidywana wysokoêç emerytury i renty z tytu u ca kowitej niezdolnoêci do pracy w zale noêci od sta u pracy m czyêni o podstawie wymiaru/osk adkowania 100 proc. przeci tnego wynagrodzenia miesi cznego Wykres 4. Stopa bezrobocia wêród osób pe no- i niepe nosprawnych w wieku 15 i wi cej lat Wykres 5. Wspó czynnika aktywnoêci zawodowej osób pe no- i niepe nosprawnych w wieku 15 i wi cej lat Wykres 6. Wsparcie dla pracodawców osób niepe nosprawnych (poza pracodawcami podlegajàcymi systemowi kwotowemu) w milionach z rocznie Wykres 7. Liczba uczestników oraz ponoszony ze Êrodków publicznych koszt rehabilitacji leczniczej i turnusów rehabilitacyjnych Wykres 8. Liczba uczestników oraz ponoszony ze Êrodków publicznych koszt dzia alnoêci warsztatów terapii zaj ciowej N a r o d o w y B a n k P o l s k i

5 Streszczenie Streszczenie Krytyczna ocena polityki stosowanej wobec osób niepe nosprawnych wywo a a dyskusj na temat istniejàcego stanu rzeczy oraz kierunków jego zmiany. Niniejsze opracowanie zawiera propozycje rozszerzenia i modyfikacji zaproponowanych dotychczas rozwiàzaƒ ze szczególnym uwzgl dnieniem zale noêci wyst pujàcych mi dzy regulacjami z zakresu ubezpieczenia spo ecznego oraz wspierania zatrudnienia i rehabilitacji osób niepe nosprawnych. W rozdziale pierwszym opisano obecne funkcjonowanie tych dwóch systemów, przy czym nale y pami taç, e rozwiàzania w zakresie wspierania zatrudnienia osób niepe nosprawnych podlegajà ciàg ym zmianom, co utrudnia przeprowadzenie ich rzetelnej analizy. W rozdziale drugim przedstawiono proponowany stan docelowy. Rozdzia trzeci zawiera propozycje zmian, które pozwolà na zbli enie obecnego systemu wsparcia dla osób niepe nosprawnych do systemu docelowego. W rozdziale czwartym dokonano uproszczonego szacunku efektów finansowych ewentualnego wprowadzenia proponowanych zmian. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 185 5

6 Wst p Wst p Polityka wobec osób niepe nosprawnych stoi przed dwoma wyzwaniami. Pierwszym jest umo liwienie i zach cenie osób niepe nosprawnych do jak najpe niejszego uczestnictwa w yciu spo ecznym i zawodowym. Drugim jest zapewnienie bezpieczeƒstwa socjalnego tym, którzy ze wzgl du na swojà niepe nosprawnoêç nie majà mo liwoêci zarobkowania. DoÊwiadczenia takich paƒstw jak Szwajcaria, gdzie wskaênik zatrudnienia osób niepe nosprawnych w wieku lat si ga 62 proc. i jest zaledwie o nieca e 17 pkt. proc. ni szy ni w przypadku osób pe nosprawnych, wskazujà, e cel ten dotyczy jednak stosunkowo niewielkiej liczby osób. Wi kszoêç niepe nosprawnych, cz sto nawet z g bszym upoêledzeniem mo e pracowaç, a przez to pe niej uczestniczyç w yciu spo ecznym. Podstawowym celem zaproponowanych w raporcie rozwiàzaƒ jest zach cenie ich do podj cia rehabilitacji, a nast pnie umo liwienie konkurowania na rynku pracy z osobami pe nosprawnymi. Poza dzia aniami adresowanymi bezpoêrednio do osób niepe nosprawnych na ich sytuacj wp ywa szereg czynników, które nie sà przedmiotem niniejszego opracowania. Sà to ogólne koszty pracy, funkcjonowanie systemu pomocy spo ecznej czy edukacji. Jednak nawet je eli obecnie czynniki te w negatywnym stopniu rzutujà na sytuacj osób niepe nosprawnych, stanowi to raczej przes ank do zmian równie w innych systemach ni zak adania ich b dnego funkcjonowania przy konstrukcji docelowego systemu wsparcia dla osób niepe nosprawnych. Z drugiej strony, warto równie podkreêliç, e êle skonstruowany system pomocy dla osób posiadajàcych prawne orzeczenia o niepe nosprawnoêci mo e mieç niekorzystny wp yw na funkcjonowanie gospodarki i paƒstwa poprzez dezaktywizacj zawodowà pewnej cz Êci spo eczeƒstwa, koniecznoêç nak adania wysokich narzutów na p ace czy finansowania wysokich wydatków publicznych. Z takà sytuacjà mamy do czynienia w Polsce, a niniejsze opracowanie stanowi prób odpowiedzi na pytanie jak ten stan rzeczy zmieniç. Z tego powodu dotyczy ono przede wszystkim dwóch elementów systemu pomocy dla osób niepe nosprawnych, podstawowych ze wzgl du na wp yw na finanse publiczne oraz aktywizacj zawodowà ludnoêci: rent z tytu u niezdolnoêci do pracy oraz wspierania zatrudnienia osób niepe nosprawnych. 6 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

7 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny 1 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny Wydatki na pomoc dla osób niepe nosprawnych Populacj osób niepe nosprawnych mo na podzieliç na dwie grupy. Osoby niepe nosprawne biologicznie, tj. odczuwajàce ca kowicie lub powa nie ograniczonà zdolnoêç do wykonywania czynnoêci podstawowych dla swojego wieku oraz osoby niepe nosprawne prawnie tzn. takie, które posiadajà orzeczenie wydane przez odpowiedni organ (jak wskazujà wyniki Narodowego Spisu Powszechnego grupy te znacznie si od siebie ró nià, por. punkt ). Ze wzgl du na fakt, e posiadanie odpowiedniego orzeczenia jest warunkiem uzyskania uprawnieƒ do wi kszoêci Êwiadczeƒ i przywilejów przys ugujàcych osobom niepe nosprawnym, zawarte w raporcie informacje dotyczà g ównie osób niepe nosprawnych prawnie. Jak wynika z danych zebranych podczas Narodowego Spisu Powszechnego, w 2002 roku liczba osób niepe nosprawnych prawnie wynios a 4.450,1 tysi cy, czyli prawie 12 proc. ogó u ludnoêci. W 2003 roku na pomoc dla nich wydano ponad 43 miliardy z otych, co stanowi o 5,3 proc. PKB i prawie 12 proc. wydatków sektora finansów publicznych (por. tabela 1). Ponad 80 proc. powy szej kwoty (4,3 proc. PKB) stanowià wydatki na b dàce przedmiotem tego opracowania: renty z tytu u niezdolnoêci do pracy (3,8 proc. PKB) oraz programy wspierania zatrudnienia osób niepe nosprawnych (0,5 proc. PKB). Pozosta e 20 proc. wydatków zwiàzanych ze wsparciem dla osób niepe nosprawnych (1 proc. PKB) stanowià g ównie wydatki na renty wypadkowe i z tytu u chorób zawodowych (0,6 proc. PKB) oraz wydatki na renty socjalne pobierane przez osoby niepe nosprawne od urodzenia lub które utraci y zdolnoêç do pracy przed ukoƒczeniem 18 roku ycia lub w trakcie nauki (0,14 proc. PKB) Renty z tytu u niezdolnoêci do pracy G ówne przyczyny wysokich wydatków na renty Nawet po uwzgl dnieniu faktu, e w Polsce renty otrzymujà równie osoby w wieku emerytalnym, które w innych krajach otrzymywa yby emerytury (wydatki na renty dla osób w wieku emerytalnym stanowià oko o 1 proc. PKB), wydatki na renty z inwalidzkie w Polsce nale à do zdecydowanie najwy szych spoêród paƒstw OECD. Wynika to przede wszystkim z niezwykle wysokiej liczby Êwiadczeniobiorców, co jest konsekwencjà przepisów funkcjonujàcych w pierwszej po owie lat 90., ze wzgl du na fakt, e: Renty przyznawane by y wówczas z przyczyn socjalnych na podstawie stwierdzonej niepe nosprawnoêci biologicznej, co oznacza, e na rent mog y przechodziç tak e osoby ca kowicie zdolne do wykonywania pracy. Konsekwencjà by wyjàtkowo wysoki nap yw beneficjentów do systemu rentowego. W rekordowym pod tym wzgl dem roku 1991 by on prawie pi ciokrotnie wy szy ni obecnie (por. wykres 2). Cz Êç rent przyznawana by a na czas sta y, co sprawia e wielu ówczesnych rencistów nadal pobiera Êwiadczenia. Wed ug stanu na grudzieƒ 2003 r., ze Êwiadczeƒ z tytu u niezdol- 1 Do 25 roku ycia lub w trakcie studiów doktoranckich. WysokoÊç renty socjalnej wynosi 472,57 z miesi cznie. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 185 7

8 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny Tabela 1. Wydatki na wsparcie dla osób niepe nosprawnych w 2003 r. (z uwagi na zmian obowiàzujàcego stanu prawnego, wydatki na wspieranie zatrudnienia osób niepe nosprawnych przedstawiono w warunkach porównywalnych z 2004 r.) 1 w mln z w proc. PKB w proc. wyd. sektora finansów publicznych Renty z tytu u niezdolnoêci do pracy: ,77 8,40 renty z FUS ,88 6,42 renty z KRUS ,77 1,71 renty dla s u b mundurowych 967 0,12 0,26 renty wyjàtkowe z tytu u niezdolnoêci do pracy kombatantów 8 0,00 0,00 Renty wypadkowe i z tytu u chorób zawodowych: ,59 1,30 fundusz wypadkowy FUS ,52 1,16 renty wypadkowe z KRUS 100 0,01 0,03 Êwiadczenia jednorazowe z FUS 302 0,04 0,08 Êwiadczenia jednorazowe z KRUS 123 0,02 0,03 Âwiadczenia pieni ne dla osób niepe nosprawnych: ,27 0,60 renta socjalna ,14 0,32 zasi ki piel gnacyjne ,13 0,29 Âwiadczenia z pomocy spo ecznej 3 : 421 0,05 0,11 zasi ek sta y wyrównawczy 413 0,05 0,11 zasi ek okresowy specjalny 4 0,00 0,00 zasi ek okresowy przyznawany z powodu niepe nosprawnoêci 4 0,00 0,00 Us ugi dla osób starszych i niepe nosprawnych oraz Êwiadczenia dla osób sprawujàcych nad nimi opiek 586 0,07 0,16 us ugi opiekuƒcze 261 0,03 0,07 specjalistyczne us ugi opiekuƒcze na podstawie przepisów o ochronie zdrowia psychicznego 34 0,00 0,01 zasi ek sta y ,04 0,08 Ârodki w systemie rehabilitacji zawodowej i spo ecznej osób niepe nosprawnych 5 : ,49 1,08 Êrodki z systemu kwotowego w dyspozycji PFRON ,18 0,41 obni enie wp at na PFRON z tytu u zakupu u pracodawców zatrudniajàcych co najmniej 10 proc. osób niepe nosprawnych 739 0,09 0,20 zwolnienia zak adów pracy chronionej z podatków i op at (90 proc. pozostajàce w z.p.ch.) 493 0,06 0,13 refundacja z bud etu paƒstwa sk adek na ubezpieczenie spo eczne za pracujàce osoby niepe nosprawne 404 0,05 0,11 dotacja z bud etu paƒstwa na dofinansowanie do wynagrodzeƒ osób niepe nosprawnych 841 0,10 0,23 Dzia alnoêç prewencyjna: 337 0,04 0,09 dzia alnoêç prewencyjna ZUS 101 0,01 0,03 Êwiadczenia rehabilitacyjne 236 0,03 0,06 Ogó em ,30 11,78 noêci do pracy przyznanych na czas sta y korzysta o 64 proc. Êwiadczeniobiorców, podczas gdy w 2003 roku renty przyznane na czas sta y stanowi y zaledwie 9,3 proc. ogólnej liczby przyznanych rent. 2 Od 1 paêdziernika 2003 r. wyp acana przez ZUS (wczeêniej przez gminy). 3 Nie obejmuje zasi ków na dofinansowanie kosztów utrzymania niepe nosprawnego dziecka w rodzinie zast pczej oraz sk adek na ubezpieczenie spo eczne i zdrowotne op acanych przez pomoc spo ecznà za osoby niepe nosprawne. 4 Do koƒca kwietnia 2004 r. adresowany do osób opiekujàcych si niepe nosprawnymi dzieçmi. Od 1 maja 2004 r. zastàpi o go Êwiadczenie rehabilitacyjne. 5 W warunkach porównywalnych do roku 2004, tj. bez uwzgl dnienia zwrotu podatku VAT dla zak adów pracy chronionej oraz z uwzgl dnieniem dotacji z bud etu paƒstwa na wyp at dofinansowaƒ do wynagrodzeƒ osób niepe nosprawnych w z.p.ch i na otwartym rynku pracy (wed ug planu na 2004 r.). 8 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

9 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny Wykres 1. Liczba nowo przyznanych rent z tytu u niezdolonoêci do pracy na 1000 osób populacji w wieku lata w 1991 r , 0 Polska Holandia Norwegia Szwecja Wielka Brytania OECD 15 Portugalia Australia Austria Niemcy Hiszpania USA Meksyk èród o: Transforming Disability into Ability. OECD Wykres 2. Liczba nowo przyznanych rent w Polsce (w tys.), bez rolników indywidualnych èród o: ZUS. W wyniku reformy systemu orzekania rozpocz tej w 1997 r., wprowadzono nowe kryteria przyznawania Êwiadczeƒ z tytu u niezdolnoêci do pracy. W ogólnym systemie ubezpieczeniowym ocenie lekarza orzecznika ZUS podlega obecnie fakt ca kowitej niezdolnoêci do wykonywania pracy (co jest podstawà do przyznania renty z tytu u ca kowitej niezdolnoêci do pracy) oraz niezdolnoêci do wykonywania pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami i predyspozycjami (renta z tytu u cz - Êciowej niezdolnoêci do pracy). Osoby ca kowicie niezdolne do pracy, które zosta y uznane za niezdolne do samodzielnej egzystencji lub ukoƒczy y 75 rok ycia uzyskujà ponadto prawo do dodatku piel gnacyjnego oraz status osoby ca kowicie niezdolnej do pracy i samodzielnej egzystencji 6. Wprowadzenie powy szych zmian doprowadzi o do znacznego zmniejszenia nap ywu nowych beneficjentów do systemu rentowego (przy czym zmniejszy a si przede wszystkim liczba wniosków o przyznanie nowego Êwiadczenia). Nie przeprowadzono jednak weryfikacji uprawnieƒ przyznanych na czas sta y na podstawie poprzednio obowiàzujàcych przepisów (takie rozwiàzanie zastosowano np. w Holandii por. ramka 1). 6 Dla celów zatrudnieniowych (np. w celu ustalenia uprawnieƒ do preferencji i dofinansowaƒ przys ugujàcych pracodawcom) funkcjonuje odr bny system orzekania, wydajàcy orzeczenia o lekkim, umiarkowanym lub znacznym stopniu niepe nosprawnoêci. Orzeczenia o niezdolnoêci do pracy sà przy tym traktowane jako równowa ne orzeczeniom o poszczególnych stopniach niepe nosprawnoêci (ca kowita niezdolnoêç do pracy i samodzielnej egzystencji=stopieƒ znaczny, ca kowita niezdolnoêç do pracy=stopieƒ umiarkowany, cz Êciowa niezdolnoêç do pracy = stopieƒ lekki). MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 185 9

10 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny Tabela 2. Osoby pobierajàce renty wed ug stanu na koniec grudnia 2003 r. oraz osoby, które uzyska y uprawnienia do renty w 2003 r. 1 Osoby pobierajàce renty wed ug stanu na XII 2003 w tys. osób w proc. ogó u orzeczeƒ o danym stopniu niezdolnoêci do pracy Osoby, które prawo do renty uzyska y w 2003 r. w tys. osób w proc. ogó u orzeczeƒ o danym stopniu niezdolnoêci do pracy Ogó em 2 139,5 100,0 67,7 100,0 Orzeczenia wydane na czas sta y 1 368,5 64,0 6,3 9,3 Orzeczenia wydane na czas okreêlony 771,0 36,0 61,4 90,7 Ca kowita niezdolnoêç do pracy i samodzielnej egzystencji 269,5 100,0 5,3 100,0 Orzeczenia wydane na czas sta y 215,0 79,8 0,5 9,4 Orzeczenia wydane na czas okreêlony 54,5 20,2 4,8 90,6 Ca kowita niezdolnoêç do pracy 708,0 100,0 19,9 100,0 Orzeczenia wydane na czas sta y 524,1 74,0 1,5 7,5 Orzeczenia wydane na czas okreêlony 183,9 26,0 18,4 92,5 Cz Êciowa niezdolnoêç do pracy 1 162,0 100,0 42,5 100,0 Orzeczenia wydane na czas sta y 629,4 54,2 4,3 10,1 Orzeczenia wydane na czas okreêlony 532,0 45,8 38,2 89,9 èród o: ZUS. Ramka 1. Weryfikacja rencistów w Holandii Weryfikacj rent przyznanych na czas sta y przeprowadzono w Holandii w latach W wyniku tej operacji: 24 proc. Êwiadczeniobiorców w wieku poni ej 45 lat straci o prawo do pobieranego Êwiadczenia, 16 proc. zosta o przeklasyfikowanych do ni szej grupy inwalidzkiej, uzyskujàc prawo do ni szego Êwiadczenia 2 proc. zosta o przeklasyfikowanych do wy szej grup inwalidzkiej, uzyskujàc prawo do wy szego Êwiadczenia. JednoczeÊnie osoby, które w wyniku weryfikacji uznane zosta y za zdolne do pracy istotnie zwi kszy y swoje wysi ki zmierzajàce do uzyskania zatrudnienia. SpoÊród 54 proc. osób, które w chwili weryfikacji nie mia y p atnej pracy, a 30 proc. znalaz o zatrudnienie w ciàgu jednego roku. èród a: Transforming Disability into Ability. OECD 2003, Racjonalizacja wydatków spo ecznych, MGiPS W konsekwencji, obecny system rentowy nie zapewnia w aêciwego adresowania Êwiadczeƒ. Potwierdzajà to wyniki Narodowego Spisu Powszechnego, które wykaza y, e 36,8 proc. osób posiadajàcych orzeczenie o niepe nosprawnoêci nie jest osobami niepe nosprawnymi biologicznie Funkcja rent z tytu u niezdolnoêci do pracy W obecnym systemie ubezpieczenia spo ecznego renty majà na celu zapewnienie niezb dnego minimum utrzymania osobie, która w wyniku choroby lub niepe nosprawnoêci, trwale lub czasowo, utraci a mo liwoêç zarobkowania. WysokoÊç rent jest przy tym stosunkowo ma o zró nicowana pomi dzy Êwiadczeniobiorcami o ró nym stopniu niezdolnoêci do pracy. Renta z tytu u cz Êciowej niezdolnoêci do pracy stanowi 75 proc. renty z tytu u ca kowitej niezdolnoêci do pracy, 10 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

11 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny a ró nic mi dzy Êwiadczeniem osoby z orzeczonà ca kowità niezdolnoêcià do pracy i samodzielnej egzystencji (dawna I grupa inwalidzka) a osoby ca kowicie niezdolnej do pracy (dawna II grupa inwalidzka) stanowi jedynie wysokoêç dodatku piel gnacyjnego (obecnie nieco ponad 144 z miesi cznie). Niewielkie zró nicowanie wysokoêci Êwiadczeƒ mo e byç czynnikiem prowadzàcym do dezaktywizacji zawodowej osób, które mogà pracowaç (szczególnie je eli ich wydajnoêç, a co za tym idzie potencjalne zarobki, sà bardzo niskie). Z drugiej strony brakuje Êwiadczenia dla osób, które ze wzgl dów biologicznych nie mogà wykonywaç pracy nawet na przystosowanym stanowisku. Ze wzgl du na brak mo liwoêci zarobkowania ich Êwiadczenie powinno byç odpowiednio wy sze. Tymczasem w obecnym systemie, w którym wysokoêç Êwiadczeƒ jest ma o zró nicowana, àczenie renty z pracà jest mo liwe bez wzgl du na rodzaj pobieranego Êwiadczenia. Ograniczeniu wed ug podobnej dla wszystkich rencistów formu y podlega jedynie wysokoêç przychodów, które mo na osiàgnàç zanim Êwiadczenie zostanie zmniejszone (70 proc. przeci tnego wynagrodzenia) 7 lub zawieszone (130 proc. przeci tnego wynagrodzenia) Relatywna atrakcyjnoêç Êwiadczeƒ emerytalnych i rentowych Zgodnie z ustawà o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeƒ Spo ecznych, wysokoêç renty z tytu u ca kowitej niezdolnoêci do pracy 8 to: Renta Ca kowita = 24% * KB + (1,3% * OS + 0,7% * ONS + 0,7% * ONSB) * PW 9. gdzie: KB kwota bazowa, stanowiàca 100 proc. przeci tnego wynagrodzenia pomniejszonego o sk adki na ubezpieczenie spo eczne. PW podstawa wymiaru renty, ustalana na podstawie indywidualnych zarobków stanowiàcych podstaw wymiaru sk adki na ubezpieczenie spo eczne w okresie kolejnych 10 lat, wybranych z ostatnich 20 lat, poprzedzajàcych rok, w którym zosta zg oszony wniosek o rent. OS okresy sk adkowe to okresy op acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne 10. ONS okresy niesk adkowe to okresy pobierania Êwiadczeƒ zast pujàcych wynagrodzenie, urlopu bezp atnego czy kszta cenia w szkole wy szej. ONSB okresy niesk adkowe brakujàce to okresy brakujàce do spe nienia kryteriów sta owych (25 lat) i wiekowych (60 lat) wymaganych dla otrzymania emerytury, przy czym nie uwzgl dnia si tu zró nicowania wieku emerytalnego kobiet i m czyzn. Jest to formu a analogiczna do wzoru s u àcego do okreêlania wysokoêci emerytury w starym systemie emerytalnym: Emerytura = 24% * KB + (1,3% * OS + 0,7% * ONS ) * PW. gdzie: KB kwota bazowa, stanowiàca 100 proc. przeci tnego wynagrodzenia pomniejszonego o sk adki na ubezpieczenie spo eczne. OS okresy sk adkowe to okresy op acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne 11. ONS okresy niesk adkowe to okresy pobierania Êwiadczeƒ zast pujàcych wynagrodzenie, urlopu bezp atnego czy kszta cenia w szkole wy szej. 7 Renta nie mo e zostaç zmniejszona o wartoêç wy szà od ustalonej wielkoêci maksymalnej: 389 z ote w przypadku rent z tytu u ca kowitej niezdolnoêci do pracy oraz 282 z otych w przypadku rent z tytu u cz Êciowej niezdolnoêci do pracy. 8 Renta z tytu u cz Êciowej niezdolnoêci do pracy stanowi 75 proc. renty z tytu u ca kowitej niezdolnoêci do pracy. 9 Ponadto renta nie mo e byç wy sza ni 100 proc. indywidualnej podstawy wymiaru oraz ni sza ni okreêlona ustawowo renta minimalna. 10 Wszystkie okresy przyjmowane sà z uwzgl dnieniem pe nych miesi cy. 11 Wszystkie okresy przyjmowane sà z uwzgl dnieniem pe nych miesi cy. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

12 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny PW podstawa wymiaru renty, ustalana na podstawie indywidualnych zarobków stanowiàcych podstaw wymiaru sk adki na ubezpieczenie spo eczne w okresie kolejnych 10 lat, wybranych z ostatnich 20 lat, poprzedzajàcych rok, w którym zosta zg oszony wniosek o rent. 1 Ró nic stanowi fakt, e w przypadku rencisty, nie spe niajàcego wymogów emerytalnych 12 uwzgl dniane sà okresy niesk adkowe brakujàce. Poniewa okresy sk adkowe mno y si przez wspó czynnik 0,013, a okresy niesk adkowe i okresy niesk adkowe brakujàce przez 0,007, wysokoêç otrzymywanego Êwiadczenia jest tym wy sza, im d u szy by okres op acania przez danà osob sk adki lub wykonywania przez nià funkcji uwa anych za spo ecznie po yteczne (np. wychowywania dzieci lub pe nienia s u by w policji albo paƒstwowej stra y po arnej). W przypadku Êwiadczeniobiorców, którzy otrzymajà emerytury z nowego systemu emerytalnego (pierwsze wyp aty b dà mia y miejsce w 2009 r.) sytuacja ta ulegnie zmianie. W wyniku reformy emerytalnej z 1998 r. nowe emerytury b dà okreêlane na podstawie wysokoêci kapita u zgromadzonego na indywidualnym koncie emerytalnym. Zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami obecna formu a rentowa pozostanie natomiast bez zmian. Fakt, e oba Êwiadczenia b dà wyliczane na podstawie odmiennych zasad sprawia, e nie zostanie mi dzy nimi zachowana odpowiednia proporcja, a w przypadku cz Êci Êwiadczeniobiorców przejêcie na rent z tytu u niezdolnoêci do pracy b dzie znacznie bardziej op acalne od przejêcia na emerytur. Wykres 3. Przewidywana wysokoêç emerytury i renty z tytu u ca kowitej niezdolnoêci do pracy w zale noêci od sta u pracy m czyêni o podstawie wymiaru/osk adkowania 100 proc. przeci tnego wynagrodzenia miesi cznego (w % pwm) wysokoêç Êwiadczenia Emerytura (m czyêni) èród o: Symulacje Ministerstwa Polityki Spo ecznej. Renta wg aktualnego systemu sta w latach 1.3. Praca i rehabilitacja osób niepe nosprawnych Sytuacja osób niepe nosprawnych na rynku pracy Jak wynika z prowadzonego przez GUS Badania AktywnoÊci Ekonomicznej LudnoÊci 13, stopa bezrobocia wêród osób niepe nosprawnych nie odbiega od stopy bezrobocia osób pe nosprawnych (por. wykres 4). W 2003 r. stopa bezrobocia wêród osób niepe nosprawnych by a nawet o pra- 12 Takich jak dla kobiet. 13 Dane z Badania AktywnoÊci Ekonomicznej LudnoÊci stanowià w aêciwie jedyne êród o kompleksowej informacji o aktywno- Êci zawodowej populacji osób niepe nosprawnych prawnie, przy czym za osoby pracujàce uznawane sà w nim mi dzy innymi osoby, które przez co najmniej jednà godzin w ciàgu badanego tygodnia wykonywa y prac przynoszàcà zarobek lub dochód (a wi c równie osoby pracujàce w szarej strefie). BAEL jest badaniem ankietowym, którego wyniki sà uogólniane na ca à populacj. Od II kwarta u 2003 r. do uogólniania wyników BAEL na populacj generalnà zastosowano dane o ludnoêci Polski pochodzàce z bilansów Narodowego Spisu Powszechnego LudnoÊci i Mieszkaƒ 2002 r. W zwiàzku z powy szym wyniki BA- EL od 2003 r. nie sà w pe ni porównywalne z badaniami z lat ubieg ych. Przyk adowo, w celu zapewnienia porównywalnoêci z danymi poczàwszy od II kwarta u, liczb osób niepe nosprawnych pracujàcych w I kwartale 2003 r. nale a oby pomniejszyç o7 tysi cy, tj. o prawie 1,3 proc. GUS nie dokona jednak obliczeƒ umo liwiajàcych pe nà porównywalnoêç wstecz. 12 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

13 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny wie 3 pkt. proc. ni sza ni wêród osób pe nosprawnych. Oznacza to, e sytuacja osób niepe nosprawnych poszukujàcych zatrudnienia zale y w pierwszej kolejnoêci od ogólnej sytuacji na rynku pracy. Znaczne ró nice wyst pujà natomiast w zakresie wspó czynnika aktywnoêci zawodowej. WÊród osób niepe nosprawnych jest on prawie czterokrotnie ni szy ni w przypadku osób pe nosprawnych (por. wykres 5). Wykres 4. Stopa bezrobocia* wêród osób pe no i niepe nosprawnych w wieku 15 i wi cej lat (w proc.) , , Pe nosprawni Niepe nosprawni Wykres 5. Wspó czynnik aktywnoêci zawodowej** osób pe no i niepe nosprawnych w wieku 15 i wi cej lat (w proc.) , , Pe nosprawni Niepe nosprawni * Stopa bezrobocia udzia bezrobotnych w populacji osób aktywnych zawodowo (pracujàcych i bezrobotnych). ** Wspó czynnik aktywnoêci zawodowej udzia aktywnych zawodowo (pracujàcych i bezrobotnych) w populacji osób danej grupy wiekowej. èród o: BAEL, GUS. Wed ug danych Biura Osób Niepe nosprawnych (BON) 14 w 2003 r. pracowa o 574 tysiàce osób niepe nosprawnych, z czego 36 proc. pracowa o w zak adach pracy chronionej 15. Tabela 3. Osoby niepe nosprawne pracujàce w 2003 r. Liczba osób niepe nosprawnych pracujàcych Ogó em Otwarty rynek pracy Zak ady pracy chronionej* w tysiàcach osób w proc *Wed ug stanu na 31 grudnia 2003 r. èród o: BON. 14 Których podstawà sà dane BAEL. 15 Status zak adu pracy chronionej mo e otrzymaç pracodawca zatrudniajàcy powy ej 25 pracowników, z których ponad 40 proc. stanowià osoby niepe nosprawne, a co najmniej 10 proc. (w przeliczeniu na pe ne etaty), osoby niepe nosprawne w stopniu umiarkowanym i znacznym lub ponad 30 proc. zatrudnionych stanowià osoby niewidome, psychicznie chore albo upoêledzone umys owo. 16 Z czego oko o 57,7 proc. pracowa o jako pracownicy najemni. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

14 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny 1 Obecna struktura zatrudnienia osób niepe nosprawnych jest w du ym stopniu konsekwencjà rozwiàzaƒ systemowych funkcjonujàcych w Polsce do koƒca 2003 r. Zak ady pracy chronionej otrzymywa y wówczas ponad 90 proc. Êrodków kierowanych do pracodawców zatrudniajàcych osoby niepe nosprawne 17. Poczàwszy od 1 stycznia 2004 r. sytuacja ta uleg a jednak zmianie, co powinno przyczyniç si do wzrostu zatrudnienia osób niepe nosprawnych na otwartym rynku pracy Orzekanie dla celów zatrudnieniowych Dla celów zatrudnieniowych (tj. mi dzy innymi w celu ustalenia uprawnieƒ do dofinansowaƒ przyznawanych pracodawcom) wyró nia si trzy stopnie niepe nosprawnoêci: znaczny, umiarkowany i lekki. Obecne kryteria zaliczania do poszczególnych stopni niepe nosprawnoêci nie obejmujà jednak faktycznego zmniejszenia wydajnoêci osoby niepe nosprawnej na przystosowanym stanowisku pracy. W konsekwencji osoby o tym samym stopniu niepe nosprawnoêci, ale ró nych jej rodzajach (np. osoba na wózku inwalidzkim i osoba upoêledzona umys owo) mogà cechowaç si ca kowicie odmiennà wydajnoêcià, co uniemo liwia precyzyjne okreêlenie dofinansowaƒ, jakie powinny przys ugiwaç pracodawcom z tytu u ich zatrudniania Ustawowe obcià enia pracodawców osób niepe nosprawnych Przywileje dotyczàce czasu pracy osób niepe nosprawnych W obecnym systemie dodatkowe koszty zatrudniania osób niepe nosprawnych wynikajà nie tylko z powodu ich niepe nosprawnoêci, ale równie z obowiàzujàcych uregulowaƒ prawnych. Zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami osoby niepe nosprawne majà prawo do: krótszego czasu pracy: 35 godzin tygodniowo (z zachowaniem prawa do wynagrodzenia jak za 40 godzin) dla osób niepe nosprawnych w stopniu umiarkowanym i znacznym, wliczanej do czasu pracy dodatkowej przerwy na gimnastyk : 15 minut dziennie, dodatkowego urlopu wypoczynkowego oraz p atnego zwolnienia od pracy w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym: 21 dni w roku dla osób niepe nosprawnych w stopniu umiarkowanym i znacznym. Osoby niepe nosprawne nie mogà byç ponadto zatrudniane w nocy oraz w godzinach nadliczbowych. Powy sze uregulowania oznaczajà koniecznoêç poniesienia dodatkowego kosztu przez pracodawc w wysokoêci 23 proc. wynagrodzenia brutto zatrudnionej osoby niepe nosprawnej w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz 3 proc. wynagrodzenia brutto osoby niepe nosprawnej w stopniu lekkim. Przywileje te, choç w praktyce jedynie w niewielkim stopniu respektowane 18, oznaczajà potencjalne koszty zwiàzane z zatrudnianiem osób niepe nosprawnych. Ze wzgl du na fakt, e koszty te zale à od poziomu wynagrodzenia danego pracownika, regulacja ta uderza przede wszystkim w osoby niepe nosprawne o wy szych kwalifikacjach i zniech ca je do dalszego kszta cenia. Równie z punktu widzenia pracodawcy szkolenie osoby niepe nosprawnej jest bardziej ryzykowne ni jej pe nosprawnego konkurenta Szczególne obowiàzki pracodawców posiadajàcych status zak adu pracy chronionej Zak ady pracy chronionej majà szczególne obowiàzki wobec swoich pracowników. Nale à do nich zapewnianie doraênej i specjalistycznej opieki medycznej czy organizowanie indywidualnych programów rehabilitacyjnych oraz udzielanie pomocy zatrudnianym osobom niepe nosprawnym. W praktyce, jak wynika z raportów NIK, zadania te sà realizowane jedynie w bardzo ograniczonym stopniu. WàtpliwoÊci budzi tak e fakt, e finansowane ze Êrodków publicznych przywileje (koszty udzielania tej pomocy pokrywane sà ze Êrodków zak adowego funduszu rehabilitacji, two- 17 W 2002 r. 2,7 miliarda z. 18 Jak wynika z Badania AktywnoÊci Ekonomicznej LudnoÊci (IV kwarta 2002 r.) 64 proc. osób niepe nosprawnych i 60 proc. osób niepe nosprawnych w stopniu umiarkowanym i znacznym zatrudnionych w pe nym wymiarze czasu pracy pracowa o powy ej 40 godzin tygodniowo. 14 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

15 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny rzonego w zak adzie pracy chronionej dzi ki mi dzy innymi zwolnieniom podatkowym) s u à jedynie osobom niepe nosprawnym zatrudnionym w zak adach pracy chronionej, nie zaê pozosta ym osobom niepe nosprawnym, cz sto o g bszej niepe nosprawnoêci. W 2003 r. w zak adach pracy chronionej pracowa o zaledwie nieco ponad 7 tysi cy osób niepe nosprawnych w stopniu znacznym, co stanowi o nieca e 0,7 proc. populacji osób niepe nosprawnych w stopniu znacznym i zaledwie 3 proc. wszystkich pracowników pracujàcych w zak adach pracy chronionej 19. Ramka 2. Zak adowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepe nosprawnych (zfron) 1 Cz Êç z uzyskiwanych przez zak ady pracy chronionej dodatkowych preferencji (90 proc. kwoty ulg podatkowych, ewentualna nadwy ka dotacji z tytu u zatrudniania osoby niepe noprawnej ponad kwot jej wynagrodzenia brutto) podlegajà wp acie na zak adowy fundusz rehabilitacji osób niepe nosprawnych (zfron). Jest to fundusz tworzony w zak adach pracy chronionej w celu finansowania rehabilitacji zawodowej, spo ecznej i leczniczej oraz ubezpieczenia osób niepe nosprawnych zgodnie z zak adowym regulaminem wykorzystania tych Êrodków. Przy czym: co najmniej 15 proc. Êrodków zfron przekazywanych jest na indywidualne programy rehabilitacji, co najmniej 10 proc. Êrodków zfron przeznaczanych jest na pomoc indywidualnà dla niepe nosprawnych pracowników i by ych niepracujàcych niepe nosprawnych pracowników z.p.ch. W praktyce Êrodki te jedynie w bardzo ograniczonym stopniu s u à zaspokajaniu potrzeb osób niepe nosprawnych. Z przeprowadzonej przez NIK kontroli wykorzystania Êrodków zfron w 83 zak adach pracy chronionej wynika, e w latach (I kwarta ) Êrodki zfron wydatkowane by y g ównie na tzw. odtwarzanie utraconych lub zniszczonych na skutek zdarzeƒ losowych stanowisk pracy (przeci tnie 47 proc. wydatków zfron). Jednak bez pozytywnych efektów dla osób niepe nosprawnych. W 25 zak adach, których wydatki na ten cel wynios y Êrednio 58 proc. wydatków z Êrodków zfron, zwolniono osób niepe nosprawnych. Wydatki ze Êrodków zfron przeznaczano natomiast cz sto na zakup maszyn i urzàdzeƒ zwi kszajàcych majàtek trwa y w aêciciela z.p.ch. W skrajnych przypadkach wydatki te stanowi y ponad 94 proc. Êrodków zgromadzonych na zfron. W zwiàzku z nieprzestrzeganiem przez zak ady pracy chronionej przepisów dotyczàcych wydatkowania Êrodków zfron, zdecydowano si na wprowadzenie sankcji za niezgodne z prawem wykorzystanie Êrodków zfron (nowelizacja ustawy o rehabilitacji z grudnia 2002 roku). JednoczeÊnie jednak wprowadzono mo liwoêç wykorzystania 70 proc. Êrodków zfron na sp at zobowiàzaƒ w celu utrzymania zagro onych likwidacjà miejsc pracy osób niepe nosprawnych ( co jest okreêleniem dosyç pojemnym ) w razie zagro enia utratà p ynnoêci finansowej. Mo e to nastàpiç nie cz Êciej ni raz na pi ç lat. Wprowadzono równie warunek prowadzenie rachunku bankowego oraz ewidencji Êrodków zfron przez z.p.ch. Zgodnie z przedstawionym przez rzàd w ramach rozwiàzaƒ z Programu Uporzàdkowania i Ograniczenia Wydatków Publicznych projektem nowej ustawy o wspieraniu zatrudnienia oraz rehabilitacji zawodowej i spo ecznej osób niepe nosprawnych wysokoêç zwolnieƒ podatkowych przys ugujàcych pracodawcom osób niepe nosprawnych ma zostaç ograniczona. Katalog przedsi biorstw zobowiàzanych do prowadzenia zak adowych funduszy rehabilitacji ma jednak ulec rozszerzeniu o przedsi biorstwa nie posiadajàce statusu z.p.ch. zatrudniajàce powy ej 20 pracowników, w tym co najmniej 10 proc. osób niepe nosprawnych. èród a: Informacje dotyczàce wykorzystania Êrodków zfron na podstawie Informacji o wynikach kontroli dysponowania zak adowym funduszem rehabilitacji osób niepe nosprawnych w zak adach pracy chronionej, NIK, ódê styczeƒ 2003, projekt ustawy o wspieraniu zatrudnienia oraz rehabilitacji zawodowej i spo ecznej osób niepe nosprawnych. 19 BIFRON, Wydanie Specjalne, luty MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

16 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny Najwa niejsze preferencje przys ugujàce pracodawcom osób niepe nosprawnych Wsparcie niezale ne od rodzaju pracodawcy 1 Zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami wszyscy pracodawcy mogà otrzymaç dofinansowanie kosztu przystosowania stanowiska pracy dla potrzeb osoby niepe nosprawnej do wysokoêci 20- krotnoêci miesi cznego przeci tnego wynagrodzenia pod warunkiem zatrudniania na nim osoby niepe nosprawnej przez okres co najmniej 36 miesi cy. W przeciwnym razie sà oni zobowiàzani do zwrotu 1/36 ogólnej kwoty refundacji za ka dy miesiàc brakujàcy do zrealizowania tego terminu, nie mniej jednak ni 1/6 kwoty refundacji. Tak d ugi termin koniecznoêci realizacji podj tych zobowiàzaƒ sprawia, e w warunkach niepewnoêci zwiàzanej z dzia alnoêcià gospodarczà, skorzystanie z mo liwoêci refundacji stanowiska pracy, wià e si ze znacznym ryzykiem. Pracodawcy osób niepe nosprawnych majà tak e prawo do dofinansowania 75 proc. kosztów szkolenia zatrudnionych osób niepe nosprawnych do wysokoêci 2 krotnoêci przeci tnego wynagrodzenia pod warunkiem, e przeszkolona osoba niepe nosprawna b dzie zatrudniona na nowym stanowisku pracy przez okres co najmniej 24 miesi cy. Od 1 maja 2004 r. wszyscy pracodawcy mogà ponadto otrzymaç dofinansowanie kosztów zatrudnienia osoby wspomagajàcej osob niepe nosprawnà w pe nieniu obowiàzków s u bowych (tzw. zatrudnienie wspomagane) System obowiàzkowych kwot zatrudnienia niepe nosprawnych Jednym z g ównych êróde finansowania rehabilitacji zawodowej osób niepe nosprawnych sà Êrodki pozyskane z wp at pracodawców. W obecnym systemie niewype nienie wymaganej kwoty 6- procentowego zatrudnienia osób niepe nosprawnych przez pracodawców zatrudniajàcych powy ej 25 pracowników powoduje powstanie obowiàzku dokonania wp at na PFRON w wysokoêci: L. prac. npspr 40,65% * przeci tne wyn. w gospodarce narodowej * (0,06 * L. prac. ogó em) L. prac. ogó em gdzie: L. prac. npspr liczba pracowników niepe nosprawnych L. prac. ogó em liczba pracowników ogó em System ten ma motywowaç pracodawców do zatrudniania osób niepe nosprawnych, zapewniajàc realizacj zasady równych szans na rynku pracy. W praktyce posiada on jednak istotne wady. Sà nimi: Brak zró nicowania wysokoêci wp at w zale noêci od liczby zatrudnianych osób o poszczególnych stopniach niepe nosprawnoêci. Relatywnie du a wysokoêç kar dla pracodawców o niskim poziomie przeci tnego wynagrodzenia, przy relatywnie niskiej wysokoêci kar dla pracodawców o wysokim poziomie przeci tnego wynagrodzenia. Powoduje to, e zatrudnianie osób niepe nosprawnych jest znacznie mniej op acalne w przypadku tych ostatnich, a w konsekwencji przek ada si na jakoêç ofert pracy kierowanych do osób niepe nosprawnym. Negatywny wp yw na zatrudnienie osób pe nosprawnych. Z punktu widzenia przedsi biorcy, który nie mo e zatrudniç osoby niepe nosprawnej, wp aty na PFRON pe nià funkcj podatku od zatrudnienia, co w sposób sztuczny zwi ksza op acalnoêç zast powania pracy kapita em (inwestycje w maszyny wykonujàce zadania, które mogliby wykonywaç pracownicy) Dofinansowanie pracodawców zatrudniajàcych osoby niepe nosprawne Zach caniu do zatrudniania osób niepe nosprawnych u pracodawców nie podlegajàcych systemowi kwotowemu (tj. zatrudniajàcych mniej ni 25 pracowników oraz wi cej ni 25 pracowników, z czego wi cej ni 6 proc. stanowià osoby niepe nosprawne) s u à dofinansowania do wyna- 16 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

17 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny grodzeƒ osób niepe nosprawnych. Od 1 stycznia 2004 r. sà one udzielane do wysokoêci dodatkowych kosztów wynikajàcych z zatrudnienia niepe nosprawnych. Maksymalna wysokoêç udzielanych dofinansowaƒ w zale noêci od stopnia niepe nosprawnoêci zatrudnianego pracownika, zosta a ustalona ustawowo. Jednak ich wysokoêç zale y równie od statusu pracodawcy. Zgodnie z ustawà o rehabilitacji zawodowej i spo ecznej oraz zatrudnienie osób niepe nosprawnych, maksymalna wysokoêç dofinansowaƒ udzielanych zak adom pracy chronionej jest o 30 proc. wy sza od wysokoêci dofinansowaƒ, które mogà uzyskaç pozostali pracodawcy 20. Ponadto zak ady pracy chronionej otrzymujà dodatkowo refundacj kosztów zatrudnienia osób niepe nosprawnych o schorzeniach szczególnych, podczas gdy w przypadku pozosta ych pracodawców koszty te sà refundowane w ramach ogólnych dofinansowaƒ do wynagrodzeƒ (por. wykres 6). 1 Pracodawcy nie podlegajàcy systemowi kwotowemu otrzymujà tak e refundacj cz Êci sk adek na ubezpieczenie spo eczne za zatrudniane osoby niepe nosprawne, przy czym w zak adach pracy chronionej refundacja ta dotyczy sk adek na ubezpieczenie: emerytalne (19,52 proc. wynagrodzenia brutto), chorobowe (2,5 proc.) oraz wypadkowe (od 0,97 proc. do 2,0 proc. wynagrodzenia 21 ), a tak e rentowe w cz Êci nale nej od pracodawcy (6,5 proc.) za wszystkie zatrudnione osoby niepe nosprawne. W przypadku pozosta ych pracodawców refundowana jest jedynie sk adka na ubezpieczenie emerytalne (19,52) za osoby niepe nosprawne w stopniu umiarkowanym i znacznym, a w przypadku pracodawców zatrudniajàcych ponad 25 pracowników równie sk adka na ubezpieczenie wypadkowe od 0,97 do 2,0 proc. wynagrodzenia brutto za osoby niepe nosprawne w stopniu lekkim. Niezale nie od faktu czy refundacja dotyczy sk adek nale nych od pracownika czy od pracodawcy ca à kwot refundacji zatrzymuje pracodawca. Zak ady pracy chronionej nie odprowadzajà tak e zaliczki na podatek dochodowych zarówno od zatrudnionych osób niepe nosprawnych jak i pe nosprawnych (19 proc. wynagrodzenia brutto) oraz sà zwolnione z podatków lokalnych (od nieruchomoêci, rolnego, leênego), op at za czynnoêci cywilnoprawne (z wyjàtkiem op aty skarbowej i kar) a tak e wp at na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Âwiadczeƒ Pracowniczych. Uzyskane w ten sposób Êrodki (90 proc. powy szych zwolnieƒ 22 ) zasilajà zak adowy fundusz rehabilitacji osób niepe nosprawnych (zfron por. ramka 2). Zgodnie z ustawà o rehabilitacji zak ady pracy chronionej mogà tak e uzyskaç dodatkowe wsparcie ze Êrodków PFRON w postaci dofinansowania oprocentowania zaciàganych kredytów bankowych pod warunkiem wykorzystania ich na cele zwiàzane z rehabilitacjà. Wszystkie te preferencje majà w zasadzie charakter niezale ny od liczby zatrudnianych osób niepe nosprawnych, a warunkiem ich uzyskania jest posiadanie statusu zak adu pracy chronionej. Dodatkowym (nieuwzgl dnionym na wykresie 6) przywilejem dla zak adów zatrudniajàcych ponad 10 proc. osób niepe nosprawnych w stopniu umiarkowanym i znacznym (a wi c w szczególnoêci dla zak adów pracy chronionej) sà ulgi we wp atach na PFRON przys ugujàce ich klientom. W przypadku sprzedawania produktów lub Êwiadczenia us ug przez zak ady zatrudniajàce osoby niepe nosprawne przedsi biorstwom zobowiàzanym do wp at na PFRON 23, zwi kszajà one konkurencyjnoêç przedsi biorstw zatrudniajàcych osoby niepe nosprawne i sprawiajà, e zak ady te mogà ustalaç wy sze ceny na swoje produkty lub us ugi. Zgodnie z interpretacjà Urz du Ochrony Konkurencji i Konsumenta ulgi te nie stanowià jednak pomocy publicznej dla przedsi biorstw zatrudniajàcych osoby niepe nosprawne. Mimo radykalnych zmian w systemie wspierania zatrudnienia osób niepe nosprawnych, które wesz y w ycie 1 stycznia 2004 r., cz Êç wsparcia udzielanego pracodawcom zatrudniajàcym osoby niepe nosprawne nadal nie zale y od liczby zatrudnionych niepe nosprawnych. Taki stan rzeczy nie ma uzasadnienia ekonomicznego, poniewa w wi kszoêci przypadków koszty zwiàzane z zatrudnianiem osób niepe nosprawnych spadajà w miar zwi kszania ich liczby 24. Istnienie preferen- 20 Wprzypadku osób niepe nosprawnych cierpiàcych na tzw. schorzenia szczególne o 10 proc. wy sza. Zgodnie z ustawà o rehabilitacji mo e ona tak e przekraczaç wysokoêç wynagrodzenia brutto uzyskiwanego przez danà osob niepe nosprawnà. 21 W zale noêci od bran y w jakiej dzia a firma i liczby wypadków przy pracy, które mia y miejsce w danym przedsi biorstwie. 22 Pozosta e 10 proc. jest odprowadzane na PFRON. 23 Sà to zak ady zatrudniajàce powy ej 25 pracowników, z czego mniej ni 6 proc. osób niepe nosprawnych. 24 Por. T. Hoopengardner: Niepe nosprawnoêç a Praca w Polsce. Bank Âwiatowy, grudzieƒ 2000, s MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

18 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny 1 Wykres 6. Wsparcie dla pracodawców osób niepe nosprawnych (poza pracodawcami podlegajàcymi systemowi kwotowemu) w mln z rocznie (szacunek na podstawie wydatków z 2003 r., planu PFRON na 2004 r. oraz zaliczek wyp aconych przez PFRON w okresie styczeƒ kwiecieƒ 2004) Wsparcie powiàzane z liczbà zatrudnianych niepe nosprawnych* Wsparcie niepowiàzane z liczbà zatrudnionych niepe nosprawnych* z.p.ch. 73 pozostali z.p.ch. 0 pozostali przystosowanie tworzonych lub istniejàcych miejsc pracy refundacja kosztów zatrud. osób o schorzeniach szczególnych sk adki na ubezpieczenie spo eczne (dane szacunkowe) dofinansowania do wynagrodzeƒ osób niepe nosprawnych zwrot kosztów szkoleƒ organizowanych przez pracowników dofinansowanie oprocentowania kredytu bankowego zwolnienia z podatków i op at (90 proc. zasilajàce zak adowe fundusze rehabilitacji osób niepe nosprawnych) * rocznà wysokoêç dofinansowaƒ oszacowano na podstawie wyp acanych przez PFRON zaliczek w okresie styczeƒ kwiecieƒ 2004, podzia kwoty refundacji sk adek na ubezpieczenie spo eczne ma charakter szacunkowy. **bez ulg we wp atach na PFRON dla pracodawców im podlegajàcych oraz preferencji dla niektórych klientów zak adów zatrudniajàcych powy ej 10 proc. osób o umiarkowanym i znacznym stopniu niepe nosprawnoêci. ***dotyczy wy àcznie pracowników najemnych. èród a: PFRON, BON, obliczenia w asne. cji niepowiàzanych z liczbà zatrudnionych osób niepe nosprawnych (por. tabela 3 oraz wykres 6) nie powoduje tak e poprawy sytuacji osób niepe nosprawnych na rynku pracy. W rzeczywistoêci z preferencji tych korzystajà pracodawcy, którzy najprawdopodobniej i tak zatrudnialiby niepe nosprawnych (otrzymujà z tego tytu u dofinansowania), a ponoszone przez nich dodatkowe koszty zatrudniania osób niepe nosprawnych sà w ten sposób finansowane podwójnie Wspieranie zatrudnienia osób o najg bszej niepe nosprawnoêci Zgodnie z obecnymi przepisami, istnieje mo liwoêç finansowania ze Êrodków publicznych kosztów utworzenia i dzia alnoêci zak adów aktywnoêci zawodowej. Sà to przedsi biorstwa non- -profit, których celem jest zatrudnianie osób o znacznym stopniu niepe nosprawnoêci (muszà one stanowiç wi cej ni 75 proc. pracowników). Ta forma zatrudnienia nie jest jeszcze dostatecznie rozwini ta. W 2003 r. funkcjonowa o 8 zak adów aktywnoêci zawodowej w których pracowa o 252 osoby niepe nosprawne w stopniu znacznym. Koszty ich utworzenia i dzia alnoêci wynios y 7,4 mln z (z czego 3,9 mln z w ramach wydatków bie àcych i 3,5 mln w ramach wydatków inwestycyjnych) 27. Trzy kolejne zak ady rozpocz y funkcjonowanie 1 stycznia 2004 r Aktywizacja zawodowa osób niepe nosprawnych Rehabilitacja i przywracanie zdolnoêci do pracy Wa nym elementem s u àcym aktywizacji zawodowej osób niepe nosprawnych jest zach cenie ich do podj cia rehabilitacji oraz pomoc w przywróceniu lub uzyskaniu zdolnoêci do podj cia zatrudnienia. W stosunku do osób ubezpieczonych, czasowo niezdolnych do pracy i rokujàcych powrót do pracy po zakoƒczeniu rehabilitacji, dzia ania z zakresu rehabilitacji leczniczej prowadzi w ramach prewencji rentowej Zak ad Ubezpieczeƒ Spo ecznych. ZUS w ca oêci pokrywa koszty procedur leczniczo rehabili proc. zasila zak adowy fundusz rehabilitacji, reszta jest przekazywana na PFRON. 26 Jak wy ej. 27 Dane BON. 18 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

19 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny Tabela 4 System pomocy dla pracodawców zatrudniajàcych osoby niepe nosprawne od 1 stycznia 2004 r. Liczba zatrudnionych pracowników Odsetek zatrudnionych osób niepe nosprawnych Wsparcie powiàzane z liczbà zatrudnionych osób niepe nosprawnych Mniej ni 25 Dowolny Dofinansowanie do wynagrodzenia osoby niepe nosprawnej, refundacja sk adek na ubezpieczenie spo eczne. Co najmniej 25 Co najmniej 25 Co najmniej 25 Co najmniej 25 Do 6 proc. osób niepe nosprawnych Powy ej 6 proc. osób niepe nosprawnych Powy ej 10 proc. osób niepe nosprawnych w stopniu umiarkowanym i znacznym. Zak ad pracy chronionej: powy ej 40 proc. osób niepe nosprawnych oraz powy ej 10 proc. osób niepe nosprawnych w stopniu umiarkowanym i znacznym. Zwolnienie z obowiàzkowej wp aty na PFRON. Zwolnienie z obowiàzkowej wp aty na PFRON. Dofinansowanie do wynagrodzenia osoby niepe nosprawnej, refundacja sk adek na ubezpieczenie spo eczne, ulgi we wp atach na PFRON dla klientów przedsi biorstwa. Wy sze ni w przypadku pozosta ych pracodawców dofinansowanie do wynagrodzenia osoby niepe nosprawnej, refundacja sk adek na ubezpieczenie spo eczne, ulgi we wp atach na PFRON dla klientów przedsi biorstwa, zwolnienie od odprowadzania zaliczki na podatek dochodowy za zatrudnione osoby niepe nosprawne 25, jednorazowa po yczka w celu ochrony istniejàcych miejsc pracy z mo liwoêcià umorzenia do 50 proc. jej wartoêci. Wsparcie powiàzane z liczbà zatrudnionych osób niepe nosprawnych Zwolnienie od odprowadzania zaliczki na podatek dochodowy za zatrudnione osoby pe nosprawne, zwolnienia z podatków lokalnych (od nieruchomoêci, rolnego, leênego) oraz op at za czynnoêci cywilnoprawne (z wyjàtkiem op aty skarbowej i kar) oraz wp at na FP i FGÂP 26 dofinansowanie oprocentowania zaciàgni tych kredytów bankowych pod warunkiem wykorzystania ich na cele zwiàzane z rehabilitacjà. Wsparcie przys ugujàce bez wzgl du na rodzaj pracodawcy Zwrot kosztów przystosowania stanowiska dla potrzeb osoby niepe nosprawnej, dofinansowanie organizowanego przez pracodawc szkolenia zatrudnionych osób niepe nosprawnych, dofinansowanie kosztów zatrudnienia pracowników pomagajàcych pracownikowi niepe nosprawnemu. 1 tacyjnych, wy ywienia i zakwaterowania oraz zwraca równowartoêç kosztów podró y z miejsca zamieszkania do oêrodka rehabilitacyjnego i z powrotem najtaƒszym Êrodkiem komunikacji publicznej. Ponadto osoby niepe nosprawne, których dochody nie przekraczajà ustalonego limitu 28, majà prawo do uzyskania dofinansowania uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym (oferujàcym rehabilitacj z elementami wypoczynku) ze Êrodków PFRON. WysokoÊç dofinansowania zale y od stopnia niepe nosprawnoêci (od 23 do 27 proc. przeci tnego wynagrodzenia). W przypadku osób niepe nosprawnych zatrudnionych w zak adach pracy chronionej, które wed ug prawa majà mo liwoêç korzystania z rehabilitacji zapewnianej przez pracodawc wysokoêç dofinansowania znajduje si na poziomie nieco ni szym i wynosi 18 proc. przeci tnego wynagrodzenia niezale nie od stopnia niepe nosprawnoêci 29. Przepisy przewidujà tak e mo liwoêç tworzenia warsztatów terapii zaj ciowej (formalnie nie zaliczanych do rynku pracy), których celem jest przywracanie umiej tnoêci niezb dnych do podj cia zatrudnienia osobom o znacznym stopniu niepe nosprawnoêci niezdolnym do podj cia pracy 30. W stosunku do pracowników zak adów pracy chronionej zarówno cz Êciowe dofinansowanie kosztów uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym, jak równie dzia alnoêç warsztatów terapii zaj ciowej mogà byç finansowana ze Êrodków zfron. Jak wynika z wykresów 7. i 8., liczba pracowników zak adów pracy chronionej korzystajàcych z tych form rehabilitacji jest jednak bardzo ogra proc. przeci tnego wynagrodzenia na osob we wspólnym gospodarstwie domowym, 60 proc. przeci tnego wynagrodzenia na osob samotnie gospodarujàcà. 29 Osoby niepe nosprawne znajdujàce si w szczególnie trudnej sytuacji yciowej mogà uzyskaç dofinansowanie w wysokoêci 35 proc. przeci tnego wynagrodzenia. 30 Uczestniczàcy w warsztacie terapii zaj ciowej nie otrzymujà wynagrodzenia, w ramach tzw. treningu ekonomicznego, mogà natomiast otrzymaç Êrodki finansowe w wysokoêci 20 proc. najni szego wynagrodzenia. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

20 Wsparcie dla osób niepe nosprawnych stan obecny niczona, a ponoszony ze Êrodków publicznych dodatkowy koszt (poza Êrodkami zfron pochodzàcymi z ulg i zwolnieƒ podatkowych) finansowania tej formy rehabilitacji stosunkowo wysoki. 1 Wykres 7. Liczba uczestników oraz ponoszony ze Êrodków publicznych koszt rehabilitacji leczniczej i turnusów rehabilitacyjnych* ,5 99, ,4 69, Prewencja rentowa ZUS Turnusy Rehabilitacyjne 3,2 1,3 Turnusy Rehabilitacyjne dla pracowników z.p.ch. liczba uczestników w tys. osób koszt w mln z * W przypadku turnusów rehabilitacyjnych organizowanych dla pracowników z.p.ch, przedstawiony w tabeli koszt nie obejmuje Êrodków pochodzàcych zak adowych funduszy rehabilitacji osób niepe nosprawnych. Wykres 8. Liczba uczestników** oraz ponoszony ze Êrodków publicznych koszt dzia alnoêci warsztatów terapii zaj ciowej * , ,5 Warsztaty Terapii Zaj ciowej liczba uczestników w tys. osób 1,5 20,9 Warsztaty Terapii Zaj ciowej dzia ajàce przy z.p.ch. koszt w mln z * W przypadku warsztatów terapii zaj ciowej dzia ajàcych przy z.p.ch., przedstawiony w tabeli koszt nie obejmuje Êrodków pochodzàcych z zak adowych funduszy rehabilitacji osób niepe nosprawnych. ** àcznie z opiekunami. Ramka 3: Angielski program New Deal dla osób niepe nosprawnych Celem programu jest aktywizacja zawodowa rencistów oraz osób pobierajàcych d ugookresowe zasi ki chorobowe, a w konsekwencji zmniejszenie wydatków publicznych na te Êwiadczenia. Ju w chwili rejestracji w instytucji odpowiedzialnej za wyp at zasi ków chorobowych lub rent osoby niepe nosprawne otrzymujà informacj o specjalistycznym systemie poradnictwa zawodowego. Jest ono prowadzone przez fundacje, stowarzyszenia, podmioty prywatne oraz cz Êç publicznych s u b poêrednictwa pracy na podstawie umów zawieranych z Ministerstwem Pracy. Przedmiotem umów jest udzielanie pomocy zarejestrowanym przez nich klientom w uzyskaniu oraz utrzymaniu zatrudnienia (uwzgl dnia si przy tym fakt, e pewna ich liczba znalaz aby zatrudnienie bez wzgl du na fakt uczestnictwa w programie). PoÊrednicy pracy otrzymujà wynagrodzenie w zale noêci od liczby zarejestrowanych przez nich klientów, klientów którzy znaleêli prac oraz tych, którzy pozostali w niej przez okres ponad 3 miesi cy. W roku operacyjnym u poêredników pracy zarejestrowanych by o klientów, z czego prac znalaz o osób. Wed ug stanu na grudzieƒ 2003 r. odsetek klientów, którzy pozostali w zatrudnieniu przez okres powy ej 3 miesi cy wyniós ponad 50 proc. 20 N a r o d o w y B a n k P o l s k i