NORMY, DEWIACJE I KONTROLA SPOŁECZNA 2013, XIV ISSN OD REDAKCJI

Transkrypt

1 NORMY, DEWIACJE I KONTROLA SPOŁECZNA 2013, XIV ISSN OD REDAKCJI W kolejnym, XIV Tomie NORM, DEWIACJI I KONTROLI SPOŁECZNEJ zamieściliśmy trzynaście opracowań, spośród których w przypadku dziesięciu ich zalążki, podstawy stanowiły referaty prezentowane przez Autorki i Autorów oraz dyskutowane w szerszym gronie socjologów w trakcie dwóch wydarzeń naukowych odbywających się w 2013 roku. Pierwszym, ważnym dla publikacji niniejszego Tomu, naukowym wydarzeniem 2013 roku była coroczna konferencja organizowana na Uniwersytecie Warszawskim przez Katedrę Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSiR (kierowaną przez prof. dr hab. Jerzego Kwaśniewskiego) wspólnie z Sekcją Socjologii Dewiacji i Kontroli Społecznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (pod przewodnictwem dr Joanny Zameckiej). Cztery opracowania: dr Anety Gawkowskiej, prof. dr hab. Jacka Kurczewskiego, dr. Adama Mielczarka i dr. Grzegorza Pyszczka zamieszczone w pierwszej części działu artykułów i rozpraw niniejszego Tomu, zatytułowanej Wirtulogiczne inspiracje stanowią rozwinięcie referatów prezentowanych i omawianych na konferencji w ramach jednej z jej sesji pod tym samym tytułem. W części Tomu poświęconej problematyce witrulogicznej zamieściliśmy także opracowanie, w którym prof. dr hab. Jerzego Kwaśniewski prezentuje

2 10 Od Redakcji wyniki, w dzisiejszej perspektywie klasycznych, wirtulogicznych badań wybranego zjawiska dewiacji pozytywnej. Do części tej zostało również włączone opracowanie prof. dr hab. Andrzeja Potockiego OP, poświęcone rozważaniom na temat współczesnych dylematów fenomenu normatywności sumienia. Warto w tym miejscu krótko przedstawić podstawowe założenia perspektywy wirtulogicznej (od łac. virtus cnota),która pojawiła się w socjologii polskiej w latach 70. ubiegłego wieku. Socjologowie Jacek Kurczewski i Jerzy Kwaśniewski zaproponowali wówczas wirtulogiczną perspektywę w ich projekcie reorientacji pewnego wybranego obszaru zainteresowań socjologii, a nawet szerzej nauk społecznych, jako wiedzy teoretycznej, ale i stosowanej, o problemach społecznych i strategiach ich rozwiązywania 1. Głównym przedmiotem zainteresowania wirtulogii mają być szczególnie cenne zjawiska życia społecznego, rozpoznawane jako manifestacje twórczych, ponadnormatywnych w stosunku do powszechnie obowiązujących reguł postępowania a zarazem prospołecznych postaw i odzwierciedlających je zachowań. Wirtulogia została zaproponowana jako nauka o takich postawach i zachowaniach, które nie tylko wykraczają ponad przeciętny poziom społecznych standardów w zakresie dbałości o pewne uznane wartości, ale także w efekcie ich rozpowszechnienia stwarzają szanse podniesienia pułapu społecznej normatywności. Perspektywa badawcza przyjęta w tym podejściu zakłada analizowanie sytuacji, w których twórcze działania jednostki w określonej sferze życia społecznego, służą uwidocznieniu i podkreśleniu znaczenia przyjętych w nich wartości. Socjologowie postulujący rozwój perspektywy wirtulogicznej proponowali wstępną roboczą definicję takiej twórczej postawy: Byłaby to postawa człowieka, który nie tylko postępuje zgodnie z zaaprobowanymi społecznie zasadami i normami postępowania, ale przede wszystkim realizuje i w pełni akceptuje te wartości, które te normy mają za zadanie ochraniać, a także działa na rzecz wzbogacania i ochrony tych wartości 2. Celem badań wirtulogicznych jest opis i wyjaśnienie genezy, przejawów i następstw rozmaitych twórczych działań, w których przejawiają 1 Kurczewski, Jacek, Jerzy Kwaśniewski (1971) Postawa twórcza. Życie Warszawy, dodatek Życie i Nowoczesność. Nr XII. 2 Ibidem

3 Od Redakcji 11 się cnoty moralne, obywatelskie ich sprawców. Zakłada się, że podjęli oni takie działania intencjonalnie ze względu na jakieś określone (i oczekiwane) dobro społeczne. Wirtulogia zajmuje się zatem analizą manifestacji postaw, które stanowią pozytywne przeciwieństwo wszelkiego rodzaju czynów szkodliwych społecznie czy nagannych, którymi interesują się badacze tzw. patologii społecznej. Ale nie tylko, przedmiotem wirtulogii są takie formy oraz wytwory kulturowej kreatywności ludzi, które stanowią także wyraźne przeciwieństwo oportunizmu, rutyny, marazmu i innych symptomów apatii społecznej oraz wywoływanych tymi symptomami zjawisk. Jerzy Kwaśniewski, który precyzuje założenia wirtulogii w kilku swoich pracach, rozstrzyga kwestię przedmiotu tej subdyscypliny wiedzy poprzez odróżnienie dwóch rodzajów społecznego nonkonformizmu: dewiacji negatywnej i dewiacji pozytywnej 3. Wirtulogia to nauka o dewiacji pozytywnej, którą Kwaśniewski proponuje identyfikować poprzez zastosowanie czterech kryteriów odnoszonych do postaw i zachowań: ich ponadnormatywności, samorzutnej buntowniczości w stosunku do standardów normatywnych przyjętych w danym środowisku czy w jakiejś sferze działalności, nieegoistycznego charakteru motywacji czy decyzji skłaniającej jednostkę czy grupę do dewiacji wobec istniejącego ładu oraz społecznych skutków w postaci zamierzonej przez pozytywnych dewiantów reorganizacji jakiegoś porządku społecznego na wyższym poziomie cywilizacyjnym 4. Organizatorzy wspomnianej wyżej konferencji naukowej postanowili w 2013 roku przywołać wirtulogiczną perspektywę z uwagi, chociażby, na nadal aktualny współcześnie jej wyjściowy postulat nieograniczonego (do pewnych jedynie i tradycyjnie ujętych tematów, aspektów, czy wątków), wielostronnego rozwoju problematyki socjologicznej. Kierunek wirtulogiczny (skupiony na analizie zjawisk pozytywnej dewiacji społecznej) stanowi w pewnym zakresie rozwoju nauki i praktyki społecznej biegunowo przeciwne i zdecydowanie rzadziej podejmowane przez badaczy uzupełnienie kierunku patologii społecz- 3 Kwaśniewski, Jerzy (1976) Pozytywna dewiacja społeczna. Studia Socjologiczne 3(62): ; Kwaśniewski, Jerzy (1974) O nowy styl badań, teorii i działalności. Prakseologia 1(49): ; Kwaśniewski, Jerzy (1983) Społeczeństwo wobec dewiacji. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. 4 Kwaśniewski, Jerzy (1976) Pozytywna dewiacja społeczna. Studia Socjologiczne 3(62):

4 12 Od Redakcji nej (analizującego zjawiska negatywnej dewiacji społecznej). Chodzi zatem o to, aby obydwa te bieguny zainteresowań (zarówno zjawiskami negatywnej, jak i pozytywnej dewiacji społecznej) rozwijać w sposób bardziej zrównoważony, z uwzględnieniem pełnego spectrum różnorodnych zjawisk życia społecznego oraz z pożytkiem wynikającym z postulowanej tu symetrii, tak dla walorów poznawczych, jak i dla walorów praktycznych tej dziedziny dociekań naukowych. Zgodnie z taką [wirtulogiczną JZ] orientacją argumentuje Jerzy Kwaśniewski głównym przedmiotem, np. badań socjologicznych, nie byłoby społeczeństwo w ogóle, lecz przede wszystkim te kategorie społeczne, typy więzi, instytucji czy postaw, które mają pozytywne znaczenie, czy też którym takie znaczenie nadaje się ze względu na pozytywnie oceniane kierunki rozwoju społecznego. Wydaje się też, że poprzez szeroki front takich badań prowadzi najwłaściwsza droga budowania takiej teorii socjologicznej, która mogłaby stać się rzeczywiście adekwatną podstawą dla planowania przekształceń społecznych, zarówno w skali makro, jak i w poszczególnych sferach życia społecznego. Wiedza pozyskana w efekcie studiów i badań wirtulogicznych jest zatem niezbędna dla konstruowania takich strategii oddziaływań społecznych, które przyjmują formy profilaktyki kreatywnej. W przeciwieństwie do profilaktyki defensywnej, ograniczonej do zabiegów zmierzających do eliminowania zalążków przyszłych zagrożeń, profilaktyka kreatywna polega m.in. na próbach upowszechniania czy wspierania pewnych pożądanych, ze względu na określony system wartości, elementów istniejącego, a więc dającego się badać empirycznie, stanu rzeczy 5. Drugim wydarzeniem naukowym, ważnym z uwagi na tematykę opracowań niniejszego Tomu, był odbywający się w 2013 roku w Szczecinie XV Zjazd Socjologiczny Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. W ramach Zjazdu odbyły się obrady grupy tematycznej pt. Socjologia wobec problemów społecznych zorganizowanej przez Joannę Zamecką w imieniu zarządu Sekcji Socjologii Dewiacji i Kontroli Społecznej. Obrady grupy tematycznej poświęcone były dyskusji o kwestiach recepcji i aplikacji wiedzy socjologicznej w programach przeciwdziałania problemom społecznym. Tematyka obrad została akreślona następująco: Rozważania o współczesnym charakterze relacji między nauką a praktyką w dziedzinie zarządzania problemami społecznymi 5 Ibidem s. 231.

5 Od Redakcji 13 to próba odpowiedzi na pytania o szanse i ograniczenia wykorzystania dorobku socjologii w programach interwencyjnych rozwijanych z deklaracją budowy społeczeństwa opartego na wiedzy. Zakładamy, że owe szanse i bariery determinują obydwa podmioty relacji: i nauka i praktyka (polityka społeczna, kontrola społeczna), jak i wspomniany charakter ich związku. Poszukiwania ogniskują się zatem na trzech zagadnieniach. Pierwszym jest krytyczna analiza oferty socjologii, jej stanowisk i dorobku w postaci naukowych koncepcji, ekspertyz i prognoz dotyczących zarówno stanu problemów społecznych, jak i bieżących strategii ich rozwiązywania. Drugim zagadnieniem jest rozpoznanie czynników warunkujących gotowość (lub niechęć) podmiotów odpowiedzialnych za konstruowanie i wdrażanie takich strategii do przyjęcia i zastosowania oferowanych przez socjologów rozwiązań. Trzecim analiza pozostałych uwarunkowań (politycznych, ekonomicznych, instytucjonalnych etc.) kształtujących współczesne modele (wzory) relacji nauki i praktyki 6. Prezentowane i dyskutowane w czasie obrad zjazdowej grupy tematycznej wystąpienia zostały zamieszczone w formie rozwiniętych na ich podstawie opracowań w części drugiej artykułów i rozpraw niniejszego Tomu (opracowania dr. Tomasza Burdzika, dr Justyny Iwony Klingemann, dr Anny Potasińskiej i mgr Magdaleny Sosnowskiej) oraz w części prezentującej wyniki badań omawianej problematyki (opracowania dr. hab. prof. UŁ Elżbiety Michałowskiej, dr. Pawła Przyłęckiego i dr. Piotra Raźniewskiego). Nie jest trudno odnaleźć powiązania tematyki badawczej wyznaczonej przyjęciem perspektywy wirtulogicznej z badaniami, których celem jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania o szanse i bariery recepcji wiedzy naukowej w praktyce społecznej realizowanej w sferze zarządzania problemami społecznymi. Opracowania zawarte w niniejszym XIV Tomie naszego czasopisma prezentujemy jako zaproszenie do dalszych badań i dyskusji zagadnień norm, dewiacji i kontroli społecznej w zaproponowanym tu szerokim, również wirtulogicznym ujęciu tej problematyki. Joanna Zamecka 6 Program XV Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego Co po kryzysie? Szczecin, września 2013, Polskie Towarzystwo Socjologiczne.