IDENTYFIKACJA I ZARZĄDZANIE PROBLEMAMI SPOŁECZNYMI. Nota redakcyjna Editorial note

Transkrypt

1 Joanna Zamecka 1 IDENTYFIKACJA I ZARZĄDZANIE PROBLEMAMI SPOŁECZNYMI Nota redakcyjna Editorial note Kolejny, XII Tom Prac Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego zawiera opracowania, w których podjęto problematykę badawczą stanowiącą przedmiot naukowej działalności Katedry oraz Sekcji Socjologii Dewiacji i Kontroli Społecznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Sekcja ta zrzesza socjologów z wielu polskich ośrodków akademickich, w tym również socjologów Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej kierowanej przez prof. Jerzego Kwaśniewskiego. Publikacja opracowań w Pracach Katedry jest konsekwencją jej rozwijającej się pomyślnie współpracy z Sekcją. W tworzeniu platformy takiej współpracy znaczący udział mają również, będący zarazem członkami Sekcji, socjologowie z kierowanego przez prof. Kazimierza W. Frieske Zakładu Problemów Spo- 1 Joanna Zamecka jest docentem Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego oraz Przewodniczącą ogólnopolskiej Sekcji Socjologii Dewiacji i Kontroli Społecznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.

2 8 Joanna Zamecka łecznych i Planowania Społecznego Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Celem tej współpracy jest integrowanie polskich socjologów zajmujących się zagadnieniami normatywności, dewiacji społecznej, kontroli społecznej, problemów społecznych i ich rozwiązywania itp., a dzięki temu budowanie łatwo rozpoznawalnego, również przez samych zainteresowanych, środowiska naukowego skoncentrowanego na studiowaniu tych ważnych zarówno dla społeczeństwa, jak i dla samej socjologii zagadnień. Współpraca, w swoich założeniach, ułatwiać ma kontakty zainteresowanych tymi zagadnieniami socjologów i wymianę naukową, inspirować teoretyczne i empiryczne prace badawcze oraz umożliwiać prowadzenie dyskursu wokół ich założeń i wyników. Niniejszy Tom, w którym podjęte zostało kolejne zadanie, jakim jest publikacja naukowych dokonań socjologów w zakresie wymienionych wyżej tematów, rozpoczyna kolejny etap współpracy. Współpraca, która ma już swą wieloletnią historię, na przestrzeni kilku ostatnich lat kontynuowana jest dzięki spotkaniom naukowym grup tematycznych organizowanym przez Zarząd Sekcji w czasie kolejnych Zjazdów Socjologicznych w latach 2004, 2007 i 2010, w których bardzo aktywnie uczestniczyli socjologowie z Katedry SNDiKS IPSiR UW i Zakładu PSiPS IS UW oraz dzięki corocznym cyklom zebrań naukowych, które Sekcja wspólnie z Katedrą organizuje w Uniwersytecie Warszawskim od wiosny 2007 roku. W 2004 roku Zarząd Sekcji zgłosił do programu XII Zjazdu Socjologicznego w Poznaniu dwie grupy tematyczne: Kontrola społeczna dewiacji, patologii i problemów społecznych (organizator: Joanna Zamecka IPSiR UW) oraz Lokalne strategie rozwiązywania problemów społecznych (organizatorzy: Paweł Poławski i Dariusz Zalewski IS UW). Problematyka dyskutowana w czasie obrad tych grup znalazła swoją kontynuację w pracach grupy tematycznej Kontrola w programach interwencji społecznej (organizator: Joanna Zamecka IPSiR UW) na XIII Zjeździe Socjologicznym w Zielonej Górze w 2007 roku. Efektem obrad prowadzonych w ramach spotkań tych grup oraz dyskusji podejmowanych w trakcie zebrań Sekcji w ostatnich latach jest wytyczenie obszaru problematyki i kierunku badań, które koncentrować się mają na analizach teoretycznych przesłanek, na jakich opierają się rozmaite projekty interwencji zmierzające do rozwiązywania problemów społecznych, czy też w nawiązaniu do innej perspek-

3 Identyfikacja i zarządzanie problemami społecznymi 9 tywy i rozwijanej w niej terminologii do objęcia kontrolą społeczną rozmaitych kontrowersyjnych zjawisk. Przyjęta została szeroka perspektywa prowadzenia takich analiz w ramach wielu różnych podejść teoretycznych i badawczych, które czyniąc dane zjawisko przedmiotem swoich dociekań definiują je wyjściowo jako patologię społeczną, jako dewiację społeczną, bądź też, co okazuje się najczęściej obieranym współcześnie podejściem jako problem społeczny. Zdolne są przy tym do przedstawienia przekonujących argumentów uzasadniających wybór określonych orientacji teoretycznych oraz do wykazania naukowych walorów przyjętych kryteriów definicyjnych i efektów ich zastosowania. Trzeba zaznaczyć, że nie jest o to łatwo, czego dowodzą krytyczne uwagi dotyczące słabości i mankamentów poszczególnych propozycji, które na gruncie polskim formułują m.in. Kazimierz W. Frieske, Jerzy Kwaśniewski, Krzysztof Frysztacki 2. Równie trudno, czego dowodzą rozważania wymienionych autorów, o wybór dogodnej perspektywy teoretycznej i badawczej w odniesieniu do sposobów przeciwdziałania takim zjawiskom, które mają być głównym obiektem analiz. Jednym z rozwiązań jest wykorzystanie w nich koncepcji kontroli społecznej w jej współczesnej, szerokiej wersji, jaką oferuje interpretatywna perspektywa naznaczania społecznego w połączeniu z elementami podejścia konstruktywistycznego. Mimo swojego eklektyzmu taka perspektywa pozwala analizować dynamikę procesów wyłaniania się i krystalizowania, a także procesów przemiany wzorów formalnej i nieformalnej aktywności społecznej podejmowanej przez rozmaite jej podmioty z zamiarem urzeczywistnienia, utrzymania lub obrony ich bieżących wyobrażeń ładu społecznego i jego normatywności (symbolicznego uniwersum). Takich wyobrażeń, w odniesieniu do których dane zjawisko identyfikowane jako społecznie patologiczne, dewiacyjne czy problematyczne stanowi zagrożenie bądź wyzwanie. Ale w analizach społecznej odpowiedzi na te zjawiska jej uwarunkowań, mechanizmów, strategii, rezultatów oraz wszelkich innych 2 Por. Frieske Kazimierz W., Teoretyczne opcje socjologii problemów społecznych,[w:] red. K. W Frieske, Socjologia problemów społecznych. Teorie i rzeczywistość, Ossolineum 1987; Kwaśniewski Jerzy, Ontologiczny status patologii społecznej, [w:] red. A. Kojder, J. Kwaśniewski, Między autonomią a kontrolą, IPSiR UW, PTS 1992; Kwaśniewski Jerzy, Dewiacja społeczna, [w:]encyklopedia socjologii, Tom 1, Oficyna Naukowa 1998, Patologia społeczna [w:] Encyklopedia socjologii, Tom 3, 2000; Frysztacki Krzysztof, Problemy społeczne [w:] jak wyżej.

4 10 Joanna Zamecka interesujących badaczy aspektów, które charakteryzują rozmaite działania interwencyjne dają się wykorzystać również inne koncepcje rozwijane współcześnie przez socjologów. Jak słusznie stwierdza Jonathan H. Turner, w poszukiwaniach teoretycznych kwestią kluczową nie jest więc antynaukowa retoryka, lecz zdolność dostrzeżenia, czy teorie zawierają jakąś siłę eksplanacyjną i czy mogą przekształcić się w bardziej naukowe 3. W celu ułatwienia takich poszukiwań w omawianej tu dziedzinie socjologii, możliwe jest zastosowanie formuły otwartej dla wielu propozycji konceptualizowania zjawisk uznanych z jakichś wymagających wyjaśnienia powodów za kontrowersyjne (niekonwencjonalne, dewiacyjne, problemowe itp.). Możliwe jest także zastosowanie formuły otwartej dla wielu propozycji konceptualizowania społecznego reagowania na te zjawiska (przeciwdziałania im, interweniowania, objęcia kontrolą społeczną itp.), uznanego z jakichś wymagających wyjaśnienia powodów za konieczne i uzasadnione. Pod warunkiem, że formułowane koncepcje umożliwią wyprowadzanie naukowych wniosków. W dyskusji na temat identyfikowania i zarządzania problemami społecznymi te dwa oczekujące wyjaśnienia zagadnienia zostały połączone w jedną analityczną całość, przy czym oddzielne badanie każdego z nich jest możliwe jeśli się je z góry traktuje jedynie jako składową owej całości. Pierwsze, to zagadnienie problemów społecznych per se, które rodzi pytania, jakim zjawiskom, w jaki sposób i przez kogo nadawany jest współcześnie taki status; innymi słowy co i dlaczego jest w nich problemowe, kto i na jakiej podstawie o tym orzeka. Jaka jest geneza rozmaitych zjawisk podatnych na takie zdefiniowanie, jakie są ich przejawy, co je kształtuje oraz jakie są tych przejawów następstwa. Drugim jest kwestia społecznej odpowiedzi na takie zjawiska, która sama w sobie m.in. od czasu propozycji zawartych w nurcie naznaczania społecznego na temat dewiantyzujących konsekwencji kontroli społecznej oraz ustaleń Malcolma Spectora i Johna I. Kitsuse 4 dotyczących procesów konstruowania problemów społecznych skupia szczególne zainteresowanie teoretyków i badaczy. Rozwijają oni 3 Turner Jonatan H., Struktura teorii socjologicznych. Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. XXIII. 4 Spector Malcolm, Kitsuse John I., Constructing Social problems, Cummings Publishing Company, Inc., 1977.

5 Identyfikacja i zarządzanie problemami społecznymi 11 współcześnie wiele interesujących koncepcji, jak choćby propozycja Jocka Younga 5 rozpatrywania głównego motywu kontroli społecznej przestępczości i innych zjawisk dewiacyjnych pod hasłem actuarialism u tzn. przy uwzględnianiu wyraźnej zmiany tego motywu w postaci wykorzystania sił i środków interweniujących nie tyle z zamiarem urzeczywistnienia zasad sprawiedliwości, ile w celu minimalizowania powstałych szkód. Znaczenie właściwej kalkulacji ryzyka związanego z problemowymi zjawiskami oraz szacowanego w stosunku do wielkości tego ryzyka zabezpieczania sprawia, że w rozwiązywaniu problemowych zjawisk nie tyle istotne są, zdaniem Younga, przyczyny takich zjawisk, ile rachuby dotyczące prawdopodobieństwa ich wystąpienia i dolegliwości, jakie za sobą niosą. Propozycję tę można rozszerzyć poprzez włączenie dodatkowej kalkulacji zysków i strat związanych z takim lub innym sposobem interweniowania. Stąd nasze założenia, że warto analizować mechanizmy i procedury, w ramach których przebiega zarządzanie problemami społecznymi, że warto również rozpoznawać podmioty społeczne zaangażowane w te działania oraz ich często nieujawniane doktryny i oficjalnie deklarowane motywacje. Czy istotnie idea ograniczania ryzyka problemowych zjawisk i zabezpieczania przed ich szkodliwymi następstwami lepiej wyjaśnia badany obszar interwencji wobec takich zjawisk niż zakładane w przeszłości przez badaczy dążenie kontroli społecznej do obrony określonego ładu normatywnego? Czy kalkulacja społecznych i finansowych zysków i strat związanych z działaniami interwencyjnymi podejmowana przez różnie kalkulujące podmioty społeczne kreujące obraz społecznej kontroli (regulacji) jest dzisiaj głównym, decydującym czynnikiem kształtowania owych interwencji i trafnie wyjaśnia motywy podmiotów zarządzających takimi działaniami oraz bezpośrednich realizatorów tych działań? Obok kwestii teoretycznych i praktycznych odnoszących się do identyfikowania rozmaitych zjawisk jako problemów społecznych oraz do strategii ich rozwiązywania, czy konsekwentnie zarządzania nimi na poziomie krajowym (a nawet międzynarodowym), zwrócona została także uwaga na potrzebę opisywania i wyjaśniania, jak kwestie te kształtują się na poziomie lokalnym. 5 Young Jock, The Exclusive Society, Sage Publication, 1999.

6 12 Joanna Zamecka Taka zatem, jak wspomniano wyżej, otwarta formuła dyskusji została również zaproponowana pod obrady grupy tematycznej Sekcji Socjologii Dewiacji i Kontroli Społecznej PTS pt. Identyfikacja i zarządzanie problemami społecznymi doktrynalne założenia i ich realizacja zorganizowanej przez Joannę Zamecką oraz Pawła Poławskiego w ramach XIV Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego w Krakowie w dniu 10 września 2010 r. W założeniach obrady grupy miały dotyczyć problematyki zapowiedzianej następująco: Zarówno stare, jak i nowe wyzwania w zakresie przeciwdziałania kontrowersyjnym zjawiskom identyfikowanym jako patologie społeczne, dewiacje społeczne, czy szerzej jako problemy społeczne, prowokują do dyskusji na temat jawnych i ukrytych założeń rozmaitych programów interwencyjnych. Chcemy zastanowić się, jakie zjawiska (aktualne i antycypowane), z jakich powodów i w jaki sposób są dziś w społeczeństwie polskim identyfikowane jako problemy społeczne? Jakie są socjologiczne wyjaśnienia znaczenia i roli (funkcji) takich problemów oraz ich społecznej (oficjalnej i potocznej) percepcji? Jakie cele przyświecają próbom radzenia sobie z problemowymi zjawiskami na szczeblu krajowym i lokalnym? Do jakich oficjalnych doktryn nawiązują programy interwencji społecznych, za pomocą których problemy społeczne są rozwiązywane? Pragniemy poszukać odpowiedzi na inne jeszcze pytania. Czy oficjalne doktryny programów interwencji społecznych, które w większości odwołują się do niekwestionowanych współcześnie haseł, m.in. do idei państwa opiekuńczego, zdrowia publicznego, praw człowieka i autonomii jednostki, są wiarygodne i w swojej praktycznej realizacji zgodne z deklarowanymi priorytetami? Czy uzasadnione są przypuszczenia, że niekiedy (lub zazwyczaj) oficjalne doktryny stanowią jedynie fasadę/maskę dla skrywanych motywów zarządzania i trzymania w ryzach tych części populacji, które uznawane są za kłopotliwe z racji ich zaangażowania w owe problemy. Interesuje nas odpowiedź na pytanie, jakie zjawiska (choć w potocznym mniemaniu kłopotliwe) i dlaczego, faktycznie są lekceważone przez oficjalne instytucje kontroli społecznej. Z jakich względów doświadczający ich ludzie nie stają się grupami docelowymi w programach interwencyjnych? Jesteśmy przekonani, że dyskusja na wyżej wymienione tematy będzie interesująca nie tylko dla socjologów akademickich zarówno tych zorientowanych teoretycznie, jak i prowadzących stricte naukowe badania w zakresie socjologii dewiacji czy problemów społecznych. Do udziału w pracach grupy zapraszamy także praktyków, tj. tych wszystkich, którzy w swojej codziennej pracy rozwiązują rozmaite problemy życia zbiorowego problemy społeczne.

7 Identyfikacja i zarządzanie problemami społecznymi 13 Program obrad grupy tematycznej przewidywał następujące referaty: Jan Winczorek, UW, Czemu dziś służą i od czego zależą społeczne interwencje aparatu ścigania i wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych?; Albert Terelak, USz, Zasada zintegrowanegodziałania w Zespołach Interdyscyplinarnych jako podstawa skuteczności zarządzania procesem rozwiązywania problemów przemocy w rodzinie; Jan Dzierzgowski, UW, Kontrola społeczna a umiejętności suplement do teorii; Magdalena Sosnowska, UKSW, Programy interwencyjne realizowane w środowisku osób świadczących usługi seksualne w Polsce; Piotr Chomczyński, UŁ, Mechanizmy kształtowania się hierarchii wewnątrzgrupowej wśród wychowanków Zakładów Poprawczych w Polsce; Piotr Raźniewski, UW, Sukces w pomocy społecznej. Ponadto wyłożone zostały następujące referaty: Paweł Poławski, Jolanta Buczek, UW, Medykalizacja kontroli problemów społecznych. Co wynika z danych o sprzedaży i konsumpcji leków w Polsce?; Ewa Czerwińska-Jakimiuk, UP Kraków, Przestępczość młodocianych. Interpretacja zjawiska w świetle ogólnej teorii napięcia Roberta Agnew. Sześć artykułów zamieszczonych w tym tomie opartych zostało na referatach przedstawionych przez ich autorów podczas wspomnianych wyżej obrad. Wszystkie one podejmują ważne aspekty procesów identyfikowania i zarządzania problemami społecznymi we współczesnej Polsce.