, Urszula Kaczmarek. Szybkość wydzielania śliny u dzieci i młodzieży chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów

Transkrypt

1 Prace oryginalne Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, ISSN X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Anetta Gmyrek-Marciniak B D, F A, D F, Urszula Kaczmarek Szybkość wydzielania śliny u dzieci i młodzieży chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów Salivary Flow Rate in Children and Adolescents Suffering from Juvenile Idiopathic Arthritis Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Akademii Medycznej we Wrocławiu A koncepcja i projekt badania; B gromadzenie i/lub zestawianie danych; C opracowanie statystyczne; D interpretacja danych; E przygotowanie tekstu; F zebranie piśmiennictwa Streszczenie Wprowadzenie. W piśmiennictwie nie ma pełnej zgodności odnośnie do częstości występowania zmniejszenia szybkości wydzielania śliny u chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów. Cel pracy. Ocena szybkości wydzielania niestymulowanej śliny mieszanej u dzieci i młodzieży chorujących na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów. Materiał i metody. Zbadano 128 wybranych losowo dzieci i młodzieży obojga płci w wieku 7 18 lat, w tym 64 chorujących na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów i 64 zdrowych. U badanych niestymulowaną ślinę mieszaną pobierano przynajmniej 2 godziny po spożyciu posiłku za pomocą pipety z dna jamy ustnej. Notowano czas i objętość pobieranej próbki śliny i obliczano szybkość jej wydzielania (ml/min). Wyniki. Szybkość wydzielania śliny u chorych była istotnie mniejsza niż u zdrowych (0,21 ± 0,07 ml/min vs 0,58 ± 0,36 ml/min, p < 0,001). Sekrecja śliny była również istotnie mniejsza u chorych dziewcząt i chłopców w porównaniu ze zdrowymi (odpowiednio: 0,21 ± 0,07 ml/min vs 0,55 ± 0,40 ml/min, p < 0,001, 0,21 ± 0,08 ml/ /min vs 0,62 ± 0,30 ml/min, p < 0,001). Badani podzieleni na podgrupy wiekowe młodszą (7 11 lat) i starszą (12 18 lat) wykazali mniejsze szybkości wydzielania śliny w odpowiednich podgrupach chorych w odniesieniu do zdrowych (odpowiednio: 0,19 ± 0,07 vs 0,51 ± 0,25, p < 0,001; 0,23 ± 0,07 vs 0,68 ± 0,48, p < 0,001). Chorzy rozpatrywani w odniesieniu do czasu trwania choroby (do 1 i powyżej 1 roku) nie ujawnili istotnych różnic w szybkości wydzielania śliny (odpowiednio: 0,21 ± 0,08 ml/min vs 0,21 ± 0,07 ml/min, p > 0,05). Nie było również różnic w szybkości wydzielania śliny między chorymi na nielicznostawową i wielostawową postać choroby (odpowiednio: 0,20 ± 0,07 ml/min vs 0,22 ± 0,07 ml/min, p > 0,05). Wnioski. U chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów jest istotnie zmniejszona spoczynkowa szybkość wydzielania śliny mieszanej. Zmniejszenie sekrecji śliny nie jest związane z płcią i wiekiem chorych oraz z postacią i czasem trwania choroby (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, ). Słowa kluczowe: młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów, ślina mieszana niestymulowana, szybkość wydzielania. Abstract Background. There is no full agreement in relation to prevalence of reduction of salivary flow rate in the subjects suffering from juvenile idiopathic arthritis. Objectives. Evaluation of flow rate of unstimulated mixed saliva in children and adolescents suffering from juvenile idiopathic arthritis. Material and Methods. 128 children and adolescents, both sex, in age 7 18 years, randomly selected, were included in the study, out of which 64 suffering from juvenile idiopathic arthritis and 64 healthy. In the subjects unstimulated mixed saliva at least 2 hours after food consumption was collected with use of pipette from the oral floor. The time and the volume of the collected salivary sample were registered and then the salivary flow rate was calculated (ml/min). Results. The salivary flow rate was significantly lower in the ill subjects in comparison to healthy ones (0.21 ± 0.07 ml/min vs ± 0.36 ml/min, p < 0.001, respectively). The salivary secretion was also significantly

2 224 A. Gmyrek-Marciniak, U. Kaczmarek lower in the ill boys and girls in comparison to the healthy ones (0.21 ± 0.07 ml/min vs ± 0.40 ml/min, p < and 0.21 ± 0.08 ml/min vs ± 0.30 ml/min, p < 0.001, respectively). All the subjects divided into age groups younger (7 11 years old) and older (12 18 years old) disclosed in the suitable subgroups of the ill subjects in comparison to the healthy ones the lower salivary flow rate (0.19 ± 0.07 vs ± 0.25, p < and 0.23 ± 0.07 vs ± 0.48, p < 0.001, respectively).the ill subjects reconsidered in relation to the disease duration (up to 1 year and over 1 year) did not reveal any significant difference in the salivary flow rate (0.21 ± 0.08 ml/min vs ± 0.07 ml/min, p > 0.05, respectively). No significant difference in salivary flow rate between the subjects suffered from pauciarticular and polyarticular types of the disease was also noticed (0.20 ± 0.07 ml/min vs ± 0.07 ml/min, p > 0.05, respectively). Conclusions. Flow rate of unstimulated mixed saliva is significantly diminished in the subjects suffered from juvenile idiopathic arthritis. The reduction of salivary secretion is not related with gender and age of the ill subjects as well as with type and duration of the disease (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, ). Key words: juvenile idiopathic arthritis, mixed unstimulated saliva, flow rate. Ślina mieszana, będąca naturalnym środowiskiem jamy ustnej, jest wytwarzana w ciągu doby w ilości 0,5 1 litra u osób dorosłych. Jej wydzielanie jest stymulowane żuciem pokarmu oraz mówieniem, zmniejsza się natomiast podczas snu. Ślina jest mieszaniną wydzielin 6 dużych gruczołów (wydzielających ok. 90% objętości śliny) i ok małych gruczołów ślinowych rozmieszczonych we wszystkich regionach błony śluzowej z wyjątkiem dziąseł i przedniej części podniebienia twardego. Wydzielina poszczególnych gruczołów ślinowych jest zróżnicowana: surowicza (ślinianka przyuszna), śluzowa (małe gruczoły na podniebieniu miękkim) i mieszana (ślinianki podżuchwowe i podjęzykowe oraz pozostałe małe gruczoły ślinowe). W ślinie mieszanej całkowitej (whole, mixed saliva) są obecne różne elementy: złuszczone komórki nabłonka, leukocyty (głównie wielojądrzaste obojętnochłonne), drobnoustroje (bakterie, drożdże, wirusy), resztki pokarmowe, płyn dziąsłowy, przesięk surowicy, wydzieliny z nosa i gardła. Zawiera 99% wody, a pozostałą jej część stanowią związki organiczne (białka, głównie glikoproteiny, różne enzymy) i nieorganiczne. Ślina spełnia wiele różnych funkcji w jamie ustnej. Jest istotna dla odczuwania smaku, żucia i połykania pokarmów, formowania kęsa, usuwania resztek pokarmowych, zapoczątkowania trawienia (α-amylaza, lipaza), prawidłowej artykulacji, utrzymania zdrowia twardych i miękkich tkanek, lubrykacji, kontroli drobnoustrojów przez obecność wrodzonych (lizozym, laktoferryna, system ślinowej peroksydazy, system mieloperoksydazy, aglutyniny, mucyny, cystatyny, wydzielnicza IgA, białka bogate w prolinę, histatyny, fibronektyna, β 2 -mikroglobulina, glikoproteiny) i nabytych (IgA, IgM i IgG) czynników antybakteryjnych. Rozcieńcza ponadto, zobojętnia i buforuje kwasy pochodzenia bakteryjnego oraz dietetycznego lub wewnętrznego, a dzięki zawartości jonów wapnia, fosforanowych i fluorkowych przyczynia się do remineralizacji początkowych zmian próchnicowych [1 3]. Wydzielanie śliny regulowane przez autonomiczny system nerwowy charakteryzuje się dużą zmiennością osobniczą. U zdrowych osób na sekrecję gruczołów oddziałują różne czynniki nawodnienie organizmu, masa ciała, pora dnia i roku, klimat, pozycja ciała, płeć, wielkość gruczołów, wpływy psychiczne (myślenie o jedzeniu i jego widok) oraz stres [2, 4 8]. Mimo wpływu tak wielu zmiennych określono poziomy wydzielania niestymulowanej i stymulowanej śliny mieszanej. Za bardzo małe wydzielanie spoczynkowej śliny mieszanej uznano wydzielanie 0,1 ml/min, za małe 0,1 0,25 ml/min, a prawidłowe > 0,25 ml/min, a stymulowanej odpowiednio: < 0,7 ml/min, 0,7 1,0 ml/min i 1,0 3,0 ml/min [2, 9]. Bardzo małe wydzielanie śliny jest uznawane za jeden ze wskaźników rozpoznania zespołu Sjögrena, będącego autoimmunologiczną egzokrynopatią występującą w formie pierwotnej (obejmującej tylko gruczoły ślinowe i gruczoły łzowe) lub wtórnej (w chorobach tkanki łącznej). Zmniejszenie wydzielania śliny występuje w różnych stanach chorobowych (np. pierwotny i wtórny zespół Sjögrena, cukrzyca typu 1 i 2, choroby reumatyczne, sklerodermia, dializoterapia, stany lękowe i depresyjne) oraz jest objawem ubocznym zażywania ponad 400 leków [2, 10 13]. Zmniejszenie wydzielania śliny prowadzi do powstania kserostomii prawdziwej i symptomów suchości jamy ustnej, jednak objawy suchości mogą występować także przy prawidłowej sekrecji śliny z powodu zwiększonego odparowania śliny w wyniku oddychania przez usta i wtedy jest to kserostomia rzekoma [2]. Według Crossnera [14] u osób powyżej 15. r.ż. szybkość wydzielania śliny nie jest związana z wiekiem osobniczym. Potwierdzają to badania przekrojowe Söderlinga et al. [15], którzy po upływie 5 lat wyjściowo u dzieci 10-letnich zaobserwowali zwiększenie wydzielania śliny stymulowanej, a tylko niewielkie zmiany w sekrecji u młodzieży 15-letniej. Wu et al. [16] również zanotowali istotnie mniejsze spoczynkowe wydzielanie

3 Wydzielanie śliny u dzieci i młodzieży chorych na zapalenie stawów 225 śliny mieszanej u dzieci 3 5-letnich w porównaniu z 6 11-letnimi i brak różnic w odniesieniu do dzieci letnich. Rotteveel et al. [17] nie wykazali natomiast związku szybkości wydzielania niestymulowanej śliny mieszanej z wiekiem badanych w przedziale 6 11 lat. Również Torres et al. [18] u dzieci w wieku 7 11 lat nie stwierdzili różnic w wydzielaniu niestymulowanej śliny mieszanej. Podobnie Rosivack et al. [19], oceniając stymulowane wydzielanie z gruczołów podżuchwowo-podjęzykowych, nie zanotowali różnic między grupami badanych w wieku 5 9 i lat. Z kolei Sonesson et al. [20] wykazali istotnie mniejsze wydzielanie małych gruczołów ślinowych u małych dzieci w porównaniu ze starszymi. Celem pracy była ocena szybkości wydzielania niestymulowanej śliny mieszanej u dzieci i młodzieży chorujących na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów. Materiał i metody Zbadano 128 wybranych losowo dzieci i młodzieży obojga płci w wieku 7 18 lat, w tym 64 chorujących na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów (m.i.z.s.) grupa I i 64 zdrowych dobranych wg wieku i płci do grupy badanej grupa II kontrolna. Spośród zbadanych wyodrębniono podgrupy w odniesieniu do płci i wieku dzieci młodsze 7 11 lat i starsze lat. Chorych podzielono w zależności od czasu trwania choroby na podgrupy chorujących krótko do 1 roku i chorujących dłużej powyżej 1 roku do 6 lat oraz w odniesieniu do postaci choroby nielicznostawowa i wielostawowa, a także w pod kątem przyjmowanych leków. U wszystkich badanych w godzinach rannych pobierano za pomocą pipety z dna jamy ustnej niestymulowaną ślinę mieszaną przynajmniej 2 godziny po spożyciu posiłku. Notowano czas i mierzono objętość pobieranej próbki śliny i obliczano szybkość jej wydzielania (ml/min). Wyniki badań poddano analizie statystycznej za pomocą testu t-studenta, testu nieparametrycznego U Manna-Whitneya oraz testu c 2, za istotny przyjmując poziom p < 0,05. Uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Akademii Medycznej we Wrocławiu na przeprowadzenie badań. Wyniki Spoczynkowa szybkość wydzielania śliny mieszanej u chorych była istotnie mniejsza niż u zdrowych (0,21 ± 0,07 ml/min vs 0,58 ± 0,36 ml/min, p < 0,001). W obu grupach badanych nie stwierdzono istotnych różnic w wydzielaniu śliny w odniesieniu do płci, zanotowano tylko istotnie mniejsze wydzielanie w obrębie danej płci między grupami. Wydzielanie śliny było istotnie mniejsze u chorych dziewcząt i chłopców w porównaniu ze zdrowymi (odpowiednio: 0,21 ± 0,07 ml/min vs 0,55 ± 0,40 ml/min, p < 0,001, 0,21 ± 0,08 ml/min vs 0,62 ± 0,30 ml/min, p < 0,001). W danej grupie badanych młodsze dzieci w porównaniu ze starszymi charakteryzowały się tylko nieznacznie mniejszym średnim wydzielaniem śliny, a dzieci chore zarówno młodsze, jak i starsze wykazywały znamiennie istotnie większą szybkość wydzielania śliny w porównaniu z odpowiednimi grupami dzieci zdrowych (tab. 1). Analiza poziomów szybkości wydzielania spoczynkowej śliny mieszanej wykazała istotnie częstsze występowanie wydzielania małej ilości śliny u chorych niż zdrowych (77/65, tj. 73,4% vs 7/64, tj. 10,9%, p = 0,0000) oraz u jednego chorego (1,6%) bardzo małego wydzielania. Normalny poziom wydzielania śliny występował 3,5-krotnie rzadziej u chorych niż zdrowych (16/64, tj. 25,0% vs 57/64, tj. 89,1%, p = 0,0002) (ryc. 1). Podział chorych w zależności od przyjmowanych leków wykazał istotnie większe wydzielanie śliny u osób leczonych kortykoidami niż nieleczonych tymi lekami (0,24 ± 0,09 m/min vs 0,20 ± 0,07 ml/min, p < 0,05) (tab. 2). Analiza badanych w odniesieniu do podgrup wiekowych młodsza (7 11 lat) i starsza (12 18 lat) ujawniła mniejsze szybkości wydzielania śliny w odpowiednich podgrupach chorych w odniesieniu do zdrowych (odpowiednio: 0,19 ± 0,07 vs 0,51 ± 0,25, p < 0,001; 0,23 ± 0,07 vs 0,68 ± 0,48, p < 0,001). Podzielenie chorych w zależności od czasu trwania choroby krótszego (do 1 roku) i dłuższego (powyżej 1 roku do 6 lat) nie ujawniło istotnych różnic w szybkości wydzielania śliny (odpowiednio: 0,21 ± 0,08 ml/min vs 0,21 ± 0,07 ml/min, p > 0,05). Również szybkość wydzielania śliny nie różniła się między chorymi na nielicznostawową i wielostawową postać choroby (odpowiednio: 0,20 ± 0,07 ml/min vs 0,22 ± 0,07 ml/min, p > 0,05). Zarówno postać choroby, jak i jej czas trwania nie wywierały zatem wpływu na średnią szybkość wydzielania spoczynkowej śliny mieszanej (tab. 3). Omówienie Występowanie patologicznych zmian w gruczołach ślinowych w przebiegu chorób reumatycznych jest znane od dawna. Sullivan et al. [21] zaobserwowali u 50 spośród 100 zbadanych pacjentów ze stwierdzonym reumatoidalnym zapaleniem sta-

4 226 A. Gmyrek-Marciniak, U. Kaczmarek Tabela 1. Szybkość wydzielania śliny u chorych i zdrowych w zależności od płci i wieku Table 1. Salivary flow rate in ill and healthy subjects (ml/min) in relation to gender and age Szybkość wydzielania śliny (ml/min) (Salivary flow rate) grupa I chorzy (group I ill) Płeć (Sex) Wiek (Age) męska + żeńska (male + female) n = 64 grupa II zdrowi (group I healthy) męska + żeńska (male + female) n = 64 0,21 ± 0,07 0,58 ± 0,36 p < 0,001 męska (male) n = 33 żeńska (female) n = 31 męska (male) n = 29 żeńska (female) n = 35 0,21 ± 0,08 a 0,21 ± 0,07 b 0,62 ± 0,30 a 0,55 ± 0,40 b a, b p < 0,001 młodsi 7 11 lat (younger 7 11 y) n = 37 starsi lat (older y) n = 27 młodsi 7 11 lat (younger 7 11 y) n = 37 starsi (older y) n = 27 0,19 ± 0,07 c 0,23 ± 0,07 d 0,51 ± 0,25 c 0,68 ± 0,46 d c, d p < 0,001 Między a-a, b-b, c-c i d-d istotności różnic na poziomie p < 0,001. Between a-a, b-b, c-c and d-d significant differences at level p < wów zmniejszenie wydzielania łez i/lub śliny. Badanie histomorfologiczne małych gruczołów ślinowych u chorych ujawniło w nich znaczną infiltrację leukocytarną z dominacją komórek B nad komórkami T i z wysokim stosunkiem pomocniczych do supresyjnych komórek T, a także zmiany w postaci zwłóknienia, zanik komórek acinarnych gruczołów [22, 23]. Gravers et al. [23] wykazali ponadto, że tylko 20% pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów cierpiało na wtórny zespół Sjögrena, podczas gdy analiza immunoserologiczna ujawniła nieprawidłowe miana krążących kompleksów immunologicznych u 71% pacjentów, chorzy (ill) zdrowi (healthy) Ryc. 1. Rozkład poziomów szybkości wydzielania śliny u chorych i zdrowych Fig. 1. Distribution of salivary flow rate levels in the ill and healthy subjects obecność przeciwciał SSA i SSB u 32%, a przeciwciał przeciwjądrowych u 27% badanych. W innym badaniu [cyt. wg 24] stwierdzono, że przeciwciała przeciwko komórkom nabłonka przewodów wyprowadzających ślinianek były obecne w surowicy krwi pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów z lub bez wtórnego zespołu Sjögrena, ale nie u pacjentów chorych na pierwotny zespół Sjögrena. Helenius et al. [25] zbadali występowanie zapalenia gruczołów ślinowych w odniesieniu do wydzielania śliny u pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, mieszaną chorobę tkanki łącznej, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa i spondyloartropatię. W badaniu histomorfologicznym małych gruczołów ślinowych stwierdzono umiejscowione zapalenie gruczołów (sialoadenitis) u 80% pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, u 94% z mieszaną chorobą tkanki łącznej, u 58% chorych na zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa i u 41% chorych na spondyloartropatię. Zmniejszenie wydzielania śliny stymulowanej i niestymulowanej stwierdzono odpowiednio u: 12, 61, 22 i 0% chorych i było ono negatywnie skorelowane z zapaleniem gruczołów ślinowych. Również pacjenci z pozytywnym czynnikiem reumatoidalnym oraz przeciwciałami przeciwjądrowymi lub przeciwciałami SSA i SSB charakteryzowali się znamiennie częstszym występowaniem zapalenia gruczołów ślinowych.

5 Wydzielanie śliny u dzieci i młodzieży chorych na zapalenie stawów 227 Tabela 2. Szybkość wydzielania śliny u chorych w zależności od przyjmowanych leków Table 2. Salivary flow rate in ill subjects in relation to the taken medicine Szybkość wydzielania śliny (ml/min) (Salivary flow rate) Rodzaj leku (Type of medicine) Kortykoidy Metotreksat Arechina Sulfasalazyna nie przyjmuje (does not use) 0,20 ± 0,07 0,21 ± 0,07 0,22 ± 0,07 0,21 ± 0,10 przyjmuje (uses) 0,24 ± 0,09 0,21 ± 0,10 0,18 ± 0,08 0,21 ± 0,07 p < 0,05 p > 0,05 p > 0,05 p > 0,05 Tabela 3. Szybkość wydzielania śliny u chorych w zależności od postaci i czasu trwania choroby Table 3. Salivary flow rate in ill subjects in relation to type and duration of the disease Szybkość wydzielania śliny (ml/min) (Salivary flow rate) Postać choroby (Type of the disease) Czas trwania choroby (Disease duration) nielicznostawowa (oligoarticular) n = 33 wielostawowa (polyarticular) n = 31 0,20 ± 0,07 0,22 ± 0,07 p > 0,05 krótki (short) (do 1 roku, n = 30) dłuższy (longer) (> 1 roku, n = 34) 0,21 ± 0,08 0,21 ± 0,07 p > 0,05 Nagler et al. [24] zbadali dorosłych chorych na reumatoidalne zapalenie stawów i stwierdzili statystycznie istotne obniżenie wydzielania spoczynkowej śliny mieszanej u chorych w porównaniu ze zdrowymi 0,26 ± 0,03 ml/min vs 0,48 ± 0,05 ml/min, p < 0,0001. Wykazali także istotną korelacje między ciężkością reumatoidalnego zapalenia stawów a zmniejszeniem wydzielania śliny i czasem choroby. Istotne ograniczenie funkcji gruczołów ślinowych mierzone jako szybkość wydzielania śliny u chorych na reumatoidalne zapalenia stawów wynika z tego, że gruczoły ślinowe są głównym organem docelowym uszkodzenia immunologicznego w reumatoidalnym zapaleniu stawów. Zmniejszenie wydzielania śliny u dorosłych pacjentów chorych na reumatoidalne zapalenie stawów wykazali Andonopoulos et al. [26], Zadbelt et al. [27], Zalewska et al. [28], a występowanie wtórnego zespołu Sjögrena u ok. 1/3 pacjentów [29]. Z prac Johna et al. [30], Waltona et al. [31] oraz Kobus et al. [32] wynika natomiast zmniejszenie wydzielania śliny u dzieci chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów, jednak rzadko rozpoznaje się u nich wtórny zespół Sjögrena [30, 33]. Z kolei Siamapoloulou et al. [34] nie wykazali różnic w wydzielaniu śliny przyuszniczej między chorymi a zdrowymi. W badaniu własnym stwierdzono statystycznie istotne zmniejszenie wydzielania spoczynkowej śliny mieszanej u dzieci i młodzieży chorych na m.i.z.s. w porównaniu ze zdrowymi. U przeważającej większości chorych (73,4%) wydzielanie niestymulowanej śliny mieszanej było na poziomie niskim, tj. między 0,1 a 0,25 ml/min, a prawidłowy poziom wydzielania (> 0,25 ml/min) występował znamiennie rzadziej niż u zdrowych (25,0 vs 89,1%, p = 0,0002). Tylko u jednego chorego (1,6%) zanotowano bardzo niski poziom wydzielania śliny ( 0,1 ml/min), co jest zgodne z przytoczonymi powyżej danymi dotyczącymi sporadycznego występowania wtórnego zespołu Sjögrena w przebiegu m.i.z.s. W przeciwieństwie do danych własnych Zalewska et al. [28] zaobserwowali mniejsze wydzielanie spoczynkowe śliny mieszanej tylko u chorych na m.i.z.s. w wieku lat, a brak różnicy w wieku 6 12 lat. W badaniach własnych nie zaobserwowano różnic w wydzielaniu śliny między płcią i wiekiem badanych (podgrupy wiekowe 7 11 i lat) zarówno chorych, jak i zdrowych. Brak różnic związanych z płcią w populacji zdrowych wynika z badań Sonessona et al. [20], Rotteveela et al. [17], a tendencja do większego wydzielania śliny u chłopców niż dziewcząt z badań Sönderliga et al. [15]. Związany z wiekiem brak różnic w wydziela-

6 228 A. Gmyrek-Marciniak, U. Kaczmarek niu śliny stwierdzili Rosivack [19], porównując grupy wiekowe 5 9 lat i lat, a mniejsze wydzielanie u młodszych niż starszych badanych wykazali Söderling et al. [15] (dzieci 10-letnie vs 15-letnie), Wu et al. [16] (dzieci 3 5-letnie vs 6 11-letnie). Dane własne nie wykazały związku między wydzielaniem śliny a postacią (nielicznostawowa vs wielostawowa) i czasem trwania choroby (poniżej 1 roku vs powyżej 1 roku), ujawniły natomiast większe średnie wydzielanie śliny u chorych leczonych kortykosteroidami. Wyjaśnienie tej ostatniej obserwacji można znaleźć w pracy Zandbelta et al. [27]. Autorzy zaobserwowali u pacjenta z zespołem Sjögrena leczonego dużymi dawkami kortykosteroidów zmniejszenie zmian histomorfologicznych w małych gruczołach ślinowych, co może sugerować odwracalność zaburzeń również w dużych gruczołach ślinowych i w konsekwencji poprawę wydzielania śliny. W podsumowaniu można stwierdzić, iż z powodu zmniejszenia spoczynkowego wydzielania śliny mieszanej i wynikających z tego konsekwencji dla stanu zdrowotnego jamy ustnej chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów należy objąć specjalnym programem zapobiegawczo-leczniczym. Podsumowując, można powiedzieć, że u chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów jest istotnie zmniejszona spoczynkowa szybkość wydzielania śliny mieszanej. Zmniejszenie wydzielania śliny nie jest natomiast związane z płcią i wiekiem chorych oraz postacią i czasem trwania choroby. Piśmiennictwo [1] Llena-Puy C.: The role of saliva in maintaining oral health and as an aid to diagnosis. Med. Oral Patol. Oral Cir. Bucal. 2006, 11, E449 E455. [2] Kaczmarek U.: Xerostomia aetiology, prevalence and diagnosis on the basis of literature. Czas. Stomatol. 2007, 60, [in Polish]. [3] Brosky M.E.: The Role of Saliva in Oral Health: Strategies for prevention and management of xerostomia. J. Support. Oncol. 2007, 5, [4] Dawes C., Ong B.Y.: Circadian rhythms in the flow rate and proportional contribution of parotid to whole saliva volume in man. Arch. Oral Biol. 1973, 18, [5] Tukia-Kulmala H., Tenovuo J.: Intra- and inter-individual variation in salivary flow rate, buffer effect, lactobacilli, and mutans streptococci among 11- to 12-year-old schoolchildren. Acta Odontol. Scand. 1993, 51, [6] Kavanagh D.A., O Mullane D.M., Smeeton N.: Variation of salivary flow rate in adolescents. Arch. Oral Biol. 1998, 43, [7] Bretz W.A., Do Valle E.V., Jacobson J.J., Marchi F., Mendes S., Nor J.E., Cançado M.F., Schneider L.G.: Unstimulated salivary flow rates of young children. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 2001, 91, [8] Modèer T., Blomberg C.C., Wondimu B., Julihn A., Marcus C.: Association between obesity, flow rate of whole saliva, and dental caries in adolescents. Obesity 2010, 18, [9] Ericsson Y., Hardwick L.: Individual diagnosis, prognosis and counselling for caries prevention. Caries Res. 1978, 12, Suppl. 1, [10] Pedersen A.M., Nauntofte B.: Primary Sjogren s syndrome: oral aspects on pathogenesis, diagnostic criteria, clinical features and approaches for therapy. Expert Opin. Pharmacother. 2001, 2, [11] Kalk W.W., Vissink A., Spijkervert F.K., Bootsma H., Kallenberg C.G., Nieuw Amerongen Av.: Sialometry and sialochemistry: diagnostic tools for Sjögren s syndrome. Ann. Rheum. Dis. 2001, 60, [12] Porter S.R., Scully C., Hegarty A.M.: An update of the etiology and management of xerostomia. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 2004, 97, [13] Navazesh M., Brightman V.J., Pogoda J.M.: Relationship of medical status, medications, and salivary flow rates in adults of different ages. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 1996, 81, [14] Crossner C.G.: Salivary flow rate in children and adolescents. Swed. Dent. J. 1984, 8, [15] Sőnderling E., Pienihakkinen K., Alanen M.L., Hietaoja M., Alanen P.: Salivary flow rate, buffer effect, sodium, and amylase in adolescents: a longitudinal study. Scand. J. Dent. Res. 1993, 101, [16] Wu K.P., Ke J.-Y., Chung C.-Y., Chen C.-L., Hwang T.-L., Chou M.-Y., Wong A.M.K., Hu C.-F., Lee Y.-C.: Relationship between unstimulated salivary flow rate and saliva composition of healthy children in Taiwan. Chang Gung Med. J. 2008, 31, [17] Rotteveel L.J., Jongerius P.H., Van Limbeek J., Van Den Hoogen F.J.: Salivation in healthy schoolchildren. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol. 2004, 68, [18] Torres S.A., Nucci M., Milanos E., Pessoa Pereira R., Massaud A., Munhoz T.: Variations of salivary flow rates in Brazilian school children. Braz. Oral Res. 2006, 20, [19] Rosivack R.G.: Comparison of submandibular/sublingual salivary flow rates in children and adolescents. J. Dent. Child. 2004, 71, [20] Sonesson M., Eliasson L., Matsson L.: Minor salivary gland secretion in children and adults. Arch Oral Biol. 2003, 48,

7 Wydzielanie śliny u dzieci i młodzieży chorych na zapalenie stawów 229 [21] Sullivan S, Fernandes L., Mcfarlane I.G., Wojcicka B., Eddleston A.L., Doniach D., Hamilton E., Williams R.: Impairment of lachrymal and salivary secretion and cellular immune responses to salivary antigens in rheumatoid arthritis. Ann. Rheum. Dis. 1978, 37, [22] Markkanen S.O., Syrjänen S.M., Lappalainen R., Markkanen H.: Assessment of labial salivary gland changes in patients with rheumatoid arthritis by subjective and quantitative methods. Appl. Pathol. 1989, 7, [23] Grevers G., Späth M., Krűger K., Schattenkirchner M.: Immuno-diagnostic findings in secondary Sjögren syndrome in chronic polyarthritis. Laryngo-rhino-otologie 1990, 69, [24] Nagler R.M., Salamach F., Reznick A.Z., Livshits V., Nahir A.M.: Salivary gland inveovement in rheumatoid arthritis and its relationship to induced oxidative stress. Rheumatology 2003, 42, [25] Helenius L.M.J., Hietanen J.H., Helenius I., Kautiainen H., Piirainen H., Paimela L., Lappalainen M., Suuronen R., Lindqvist C., Leirisalo-Repo M.: Focal sialadenitis in patients with ankylosing spondylitis and spondyloarthropathy: a comparison with patients with rheumatoid arthritis or mixed connective tissue disease. Ann. Rheum. Dis. 2001, 60, [26] Andonopoulos A.P., Drosos A.A., Skopouli F.N., Acriditis N.C., Moutsopoulos H.M.: Secondary Sjögren s syndrome in rheumatoid arthritis. J. Rheumatol. 1987, 14, [27] Zadbelt M.M., Van Den Hoogen F.H.J., De Wilde P.C., Van Der Berg P.J.S., Schneider H.G.F., Van Den Putte L.B.A.: Reverasibilty of histological and immunohistological abnormalities in sublabial salivary gland biosy specimens following treatment with corticoids in Sjögren syndrome. Ann. Rheum. Dis. 2001, 60, [28] Zalewska A., Waszkiewicz N., Szajda S.D., Waszkiel D.: Impact of salivary flow and lysozyme content and output on the oral health of rheumatoid arthritis patients. Post. Hig. Med. Dosw. 2011, 65, [29] Helenius L.M.J., Meurman J.H., Helenius I., Kari K., Hietanen J.H., Suuronen R., Hallikainen D., Kautiainen H., Leirisalo-Repo M., Lindqvist C.: Oral and salivary parameters in patients with rheumatic diseases. Acta Odontol. Scand. 2005, 63, [30] John M., Lauerwald A., John V., Tiemann H.H.: The production of saliva of patients with juvenile chronic arthritis (JCA). Acta Univ. Carol. Med. (Praha) 1994, 40, [31] Walton A.G., Welbury R.R., Foster H.E., Wright W.G., Thomason J.M.: Sialochemistry in juvenile idiopathic arthritis. Oral Dis. 2002, 8, [32] Kobus A., Kierklo A., Jankowska A., Szajda S.D., Zwierz K.: Salivary flow rate, dental status, and oral hygiene injuvenile idiopathic arthritis. Czas. Stomatol. 2008, 61, [in Polish]. [33] Franklin D.J., Smirh R.J., Person D.A.: Sjögren s syndrome in children. Otolaryngol. Head Neck Surg. 1986, 94, [34] Siamopoulou A., Mavridis A.K., Vasakos S., Benecos P., Tzioufas A.G., Andonopoulos A.P.: Sialochemistry in juvenile chronic arthritis. Br. J. Rheumatol. 1989, 28, Adres do korespondencji: Urszula Kaczmarek Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM ul. Krakowska Wrocław tel.: urszula.kaczmarek@am.wroc.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: