WYBÓR MIEJSC GNIAZDOWANIA PRZEZ NIEKTÓRE GATUNKI WALCZATEK (HERIADES SPIN.) I NOŻYCÓWEK (CHELOSTOMA LATR.) ORAZ STRUKTURA ICH GNIAZD

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIX, Nr WYBÓR MIEJSC GNIAZDOWANIA PRZEZ NIEKTÓRE GATUNKI WALCZATEK (HERIADES SPIN.) I NOŻYCÓWEK (CHELOSTOMA LATR.) ORAZ STRUKTURA ICH GNIAZD A n d r z ej R u s z k o w s k i, J a n i n a G o s e k, Krystyna Kuna Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie W latach badano w terenie (w rozstawionych mcgachilnikach), a w w izolatorach (na poletkach marchwi), jakie miejsca gniazdowania wybierają poszczególne gatunki walczatek (Heriudes Spin.) i nożycewek (Chelostoma Latr.). Walczatka dwuguzka - Hitruncorum (L.) zasiedlała głównie rurki z trzciny o długości cm, a średnicy 4 mm, inne gatunki - rurki z trzciny o długości cm, a średnicy 4 mm dla nozycówki pospolitej - Ch.florisomne (L.) oraz 4-5 mm dla nożycówki dzwonkowej - Ch.fuliginosum (Panz.) i walczatki wieluguzki - H. crenulatus Nyl. Przegrody międzykomórkowe i korki budowały wa/czatki z jakiejś żywicy. a nozycowki z ziemi. Gniazda miały średnio 6-7 komórek. z których wylęgały się dorosłe pszczoły w 68-90% u nożycówek, a w 44-49% LI wałczarek. Sarnice stanowiły 50-67% populacji (tylko u Ch.fuliginosum 24%). Chów tych czterech gatunków pszczół i wykorzystanie ich do zapylania niektórych upraw szklarniowych wydaje się możliwy - jednakże metodyka jego wymaga jeszcze dopracowania. Słowa kluczowe: pszczoły samotnice, Chelastoma, Heriades, zapylanie, gniazdowanie. WSTĘP I METODYKA W latach i prowadzono w Zakładzie Zapylania Roślin ISK (na marginesie innych tematów) obserwacje nad gnieżdżeniem się wałczarek theriades Spinola) i nożycewek tcneiostoma Latreille). Pszczoły te zainteresowały nas tym przede wszystkim, że chętnie się zagnieżdżały w sztucznych gniazdach, 1,;0 stwarza możliwość opracowania metod ich chowu. Badania nad roślinami pożytkowymi wałczątek i nożycewek (R u s z - k o w s k i. B i I i ń s k i 1986) wykazały, że wałczarki związane są głównie z roślinami złożonymi icompositaev. nożycówki zaś z dzwonkami, jasieńcem, ślazem i jaskrami. Trudno więc liczyć na większą ich rolę w zapylaniu upraw polowych, mimo że oblatywały niekiedy lucernę (nożycówka pospolita - nawet czasem licznie), nostrzyk, marchew, rzodkiew lub maliny. Natomiast mogą się one okazać przydatne w zapylaniu roślin w szklarniach lub w izolatorach 245

2 (zwłaszcza w izolatorach zbyt małych dla pszczoły miodnej lub trzmieli) - szczególnie zaś w zapylaniu materiałów hodowlanych np. roślin ozdobnych. Do tego zaś poznanie ich potrzeb dotyczących gniazdowania jest na pewno konieczne. Metody badań zastosowano tu podobne jak w pracach poprzednich (Gosek iin.1992, Ruszkowski iin.1995). Gniazda założyły wałezatka dwuguzka - Heriades truncorum (L.) i wiełoguzka - H.crenulatus Nył. oraz nożycowka pospolita - Chelostoma florisomne (L.) i dzwonkowa - Ch.fuliginosum (Panz.). Wszystkie te gniazda założone zostały w megachilnikach (zestawach materiałów gniazdowych) rozstawionych w terenie - głównie w Puławach, ale także w ich okolicy (Parchatka, Żyrzyn) i w Chełmie, a jedno gniazdo pochodziło z Węgier (z Kompolt). Jedynie gniazda wałczatki dwuguzki z lat 199 l założone zostały w 2 izolatorach hodowlanych na poletkach marchwi i cebuli. Hodowla ta trwała w 1991 r. od 8 lipca do 17 września. W początku lipca cebulę uzupełniano bukietem z rumianku - Matricaria chamomilla (L.) i złocienia - Chrysanthemum leucanthemum L., we wrześniu zaś w obu izolatorach kwitła żółtlica - Galinsoga, którą wałczatki chętnie oblatywały. Jako materiał na korki i przegrody podawano gałązki sosny, świerku, dębu, kruszyny i topoli, oraz próchno sosnowe, trociny, ziemię, a nawet asfalt. W 1992 r. do izolatora na marchwi wpuszczono jedną tylko samicę. Założyła ona 2 komórki larwalne, z których nic się nie wylęgło. W literaturze nie znaleźliśmy żadnych danych dotyczących gnieżdżenia się wałczatek i nożycówek. WYNIKI Gdy chodzi o wybór materiałów gniazdowych (tab. l), to wałezatka dwuguzka zakładała gniazda naj chętniej w pustych łodygach trzciny i serdecznika oraz w rurkach z kalki technicznej (po 30%), a raz tylko w otworze zestawu deseczek sosnowych. Wałezatka wieloguzka (która nie miała do wyboru serdecznika ani kalki) gnieździła się głównie w trzcinie (72 % gniazd), ale także w nawierconych patykach z bzu czarnego i klonu (po 11 %) i raz w zestawie deseczek bukowych. Gniazda tych dwu gatunków wałczatek (nieokreślone gatunkowo, bo nic się z nich nie wylęgło) spotykane też były w patykach z maliny i sosny oraz w zestawach deseczek sosnowych i świerkowych. Nożycówki zasiedlały prawie wyłącznie rurki trzcinowe - po jednym tylko gnieździe zakładając w rurce papierowej (nożyc6wka dzwonkowa) i w nawierconym lipowym klocku (nożyc6wka pospolita). Żaden z gatunk6w nie zagnieździł się w ziemi, w patykach z leszczyny i żylistka, ani w zestawach deseczek z lipy, klonu, topoli i brzozy. 246

3 Wałczatki budowały cienkie przegrody miedzykomórkowe oraz korki (najwyżej 3 mm grube) z p6łprzezroczystej czerwonawo-brązowawej (rzadziej ż6łtej) masy, przypominającej żywicę. Budując je zbierały m. in. żywicę z wierzchniej powłoki podeschniętych gałązek sosny i skrobały gumopodobną gąbkę uszczelniającą megachilnik, a prawdopodobnie też korzystały z kleistej powłoki pąków topoli. B a n a s z a k (1993) pisze, że wałezatka dwuguzka buduje przegrody międzykomórkowe i korki z żywicy czystej lub zmieszanej z ziemią, kawałkami roślin lub zgniłym drewnem. Natomiast nożycówki hudowały przegrody z ziemi (np. z lessu), a korek - z ziemi lub drobnego żwirku. Odnośnie średnicy kanału (tab. 2) - wałezatka dwuguzka zasiedlała kanały o średnicy 2-5 mm (naj chętniej 4 mm), a wieloguzka 4-7 mm (naj chętniej 4-5 mm). Natomiast nożyc6wki zasiedlały wyłącznie kanały o średnicy 4-5 mm, a nożycówka pospolita nawet prawie wyłącznie (w 87,5 %) 4mm. Co do długości kanału (tab. 3) to wałczatki zasiedlały kanały o długości 7-20 cm (najchętniej, jak się zdaje, cm), a nożycówki - o długości 8-18 cm (naj chętniej raczej cm). Jednakże preferencja określonej długości kanału nie była tu u żadnego gatunku wyraźna. Średnia długość zasiedlonych kanałów wynosiła 13,3 cm u wałczatki dwuguzki, 13,7 cm u wieloguzki, 13,6 cm u nożycówki pospolitej i 14,9 cm u dzwonkowej. Średnia liczha komórek w gnieździe u wszystkich gatunków była w (latach ) podohna (tab. 4) i wynosiła 5,9-6,9. Jedynie wałezatka dwuguzka w r. założyła dużo mniej (bo średnio tylko 2,5 na l gniazdo) komórek larwalnych, co może wskazywać na to, że marchew nie jest dla niej najlepszą rośliną pożytkowa. Maksymalna liczba komórek w gnieździe największa była (27) u nożycówki pospolitej, średnia u wałczatek (11-19), a najmniejsza (8) u nożycówki dzwonkowej. Według B a n a s z a k a (1993) gniazdo wałczatki dwuguzki i nożycówki żółtobrzuchej - Chelostoma companularum (Kirby) zawierało 2-4 komórki, a nożycówki pospolitej 2-10 kornorek. Jeśli zaś chodzi o liczbę wylęgniętych pszcz6ł w stosunku do ilości założonych komórek, to wałczatek wylęgało się średnio %, a nożycewek 68-90%. Udział samic u wszystkich gatunków był wysoki (50-67 %), z wyjątkiem nożycówki dzwonkowej (u której wynosił 24%). 247

4 N ~ 00 Wybór materiału gniazdowego (liczba założonych gniazd) przez poszczególne gatunki wałczatek i nożycówek (większość w megachilnikach w Puławach) Selection of nest materiais (number of settled nests) by individual species of Heriades and Chelostoma (majo rity in trap nests at Puławy) Tabela l Materiały Materials' H.truncorum H. crenulatus Heriades Sp.8 Ch.fuliginosum Ch.florisomne ' Patyki, łodygi i rurki - Twigs, stalks and tubes: Ph 3 O - l 10 2 O O l O Sa O O 2 - O l O - - Ac O Le Ru - O O Pi O Co O - - O De O P - 2 l l Nawiercane klocki - Drilled wooden blocks: Ti I I I I I - l Zestawy deseczek - Blocks composed of wooden boards: Pi I - - O O O O 2 O O O O - Pc O - - O O O - O l O O O - Fa O - - O l O - 2 O O O O - Ti O - - O O O O O O - - O O O - Ac O - - O O O - O O O O O -

5 Po o o o o o - - Be O O O - - Ziemia - Soi!: Zb O - - O O O - - Zc O - - O O O O O O O - - O O O - Zr O Ogółem-Total 4 5 l l l I Odnośniki - Notes: I Ph - trzcina - cane - Phragmites communis Trin. Ac - klon - mapie - Acer sp. Ru - malina - raspberry - Rubus idaeus L. Co - leszczyna - hazel - Corylus avellana L. Ti - lipa - linden - Tilia sp. Fa - buk - beech - Fagus silvalica L. Be - brzoza - birch - Be/ula verrucosa Ehrh. Sa - bez czarny - elder - Sambucus nigra L. Le - serdecznik - motherwort - Leonurus cardiaca L. + L.sibiricus L. Pi - sosna - pine - Pinus silvestris L. De - żylistek - deutzia - Deutzia sp. Pc - świerk - spruce - Picea excelsa (Larn.) Lk. Po - topola - poplar - POpU/liS sp. P - rurki papierowe - paper tubes Zc - pionowa powierzchnia ziemi - vertical soil surface Zb - skośna powierzchnia ziemi - slanting soi I surface Zr - rurki winidurowe wypełnione ziemią - plastic tubes tilled with soil 2 Liczby oznaczają lata Number indicate the years J Puławy (woj. Lublin) - w hodowli - in net cages ł Żyrzyn (woj. Lublin) 5 Kompelt (Węgry - Hungary) 6 Parchatka (woj. Lublin) 7 Chełm (woj. Chełm) 8 Gniazda, z których nie wylęgła się żadna pszczoła - The nests without any emerged bees. Ṉ ł» \O

6 Tabela 2 Wybór średnicy kanału gniazdowego przez wałczarki i nozycówki (liczba założonych gniazd) Selection ot"diameter ot"the nest canal by Heriades and Chelostoma (number ot" sculed nests) Materiał Średnit'a kanału - Canal diameter (mm) gniazdowy Nest materiał' Heriades truncorum (L.) Ph I O O O - - Pi - - I O O - O - - Le 2 I O O O P O O Heriades crenulatus Nylander 2 I 6 I O O O - Ph O I O - - Sa - - I I O O O O - Ac O Fa - - I O O O O O I O O - Heriades sp. Ph - - O I O O O - - Sa - - O I O O O O - Pi I O O Ru - - O 2 O O Fa - - I O O O O - O Pc - - I O O ,.,2 Chelostoma fuliginosum I O I O O O (Panzer) Ph O O O - - P O O O - - Chelostoma florisomne (L.) Ph O O O O - - Ti l Odnośniki - Notes: I Jak w tab. l - As in the table I 2 Hitruncorum + Hicrenulatus 250

7 Tabela 3 Wybór dlugości kanału gniazdowego przez walczatki i nożycówki (liczba zależonych gniazd) Sełection of the length of the nest canal by Heriades and Chelostoma (number of settled nests) Materiał gniazdowy Nest materiał I Długość kanału - Length of the canal (cm) Heriades Heriades truncorum Ph I O O O O I O O O O O O O O O Le - O O O O l O O 1 O O O O I O Pi l P I O l O I crenulatus Ph I O O O O 3 2 l 1 2 O l 1 O O Sa Fa Heriades' O l 2 I O Chelostoma fuliginosum Ph - O O O O I O O l 1 I l O O O P Chelostoma jlorisomne Ph - 1 O O O O O 2 1 I I O O O O Ti l Chelostoma' - 1 O 2 O 1 O l O O O tv VI Odnośniki - Notes: I Jak w tab. l - As in the table 1 l 'ch.juliginosum + Ch.florisomne 2 Ił.truncorum + Hicrenulatus + H. sp.

8 N VI N Tabela 4 Liczba komórek w gniazdach wałczatek i nożycówek oraz wylęg samców i samic i udział ich procentowy Number of larval celi s in the nests of Heriades and Chelostoma and the emerging of males and fernales and their percentage Lata Years Liczba - Number of gniazd - nests komórek - cells Średnio na 1 gniazdo A verage per one nest % samic Per cent of the wylęgn. pszczół wylęgn. pszczół females komórek - cells? emcrged bees 1 emerged bees Heriades truncorum (2l %) 6,3 (2-11) 1, M (42%) 3,0(1-6) ,7 C (75%) 2,7 (1-5) 2,0 60,0 Heriades crenulatus lo (44%) 3,9 (I-II) , (49%) 6,4 (2-19) Chelostoma florisomne (68%) 6,9 (3-27) Chelostoma fuliginosum (90%) 5,9 (1-8) Odnośniki - Notes: 1 W nawiasie procent wylęgniętych pszczół w stosunku do liczby komórek - In parcnthcsis per cent of emerged bees in relation to numher of cells 2 W nawiasie: od-do - In parenthesis: from-to ~ M - marchew - the carrot - Daucus carota. C - cebula - the oniort - Allil/In cepa

9 PODSUMOW ANIE WYNIKÓW I WNIOSKI l. Naj chętniej zasiedlanymi miejscami gniazdowania były dla wałczatki dwuguzki - rurki z trzciny, serdecznika i kalki technicznej, o długości cm, a średnicy 4 mm; dla pozostałych zaś gatunków - rurki z trzciny o długości cm, a średnicy 4 mm dla nożycówki pospolitej oraz 4-5 mm dla nożycówki dzwonkowej i wałczatki wieloguzki. 2. Chów wszystkich tych gatunków pszczół wydaje się możliwy, ale wymaga jeszcze dopracowania dobór odpowiednich roślin pożytkowych i najpraktyczniejszych materiałów gniazdowych. LITERATURA B a n a s z a k J. (1993) - Ekologia pszczół. Warszawa - POZIUU1. G o s e k J., R u s z k o w s k i A., B i I i ń s k i M., J a b ł 011 s k i B., K u n a K., C Y b u I a A. (1992) - Wybór miejsc gniazdowania i wpływ jego na rozwój populacji miesiarki lucemówki - Megochile rotundatu (F.). Pszczeln.Zesz.Nauk., 36: R u s z k o w s k i A., B i I i ń s kim. (1986) - Rośliny pokarmowe makatek i niektórych innych pszczół miesiarkowatych (Hvmenoptera, Megachilidae). Pszcz.eln.Zesz.Nauk., 30: Ruszkowski A., Gosek J., Biliński M., Jabłoński B.(1995)-Wybór miejsc gniazdowania przez niektóre gatunki murarek (Osmia L. sensu late - Hymenoptem, Megachilidaei oraz wymiary gniazda murarki lucernowej - O. coerulescens (L.). Pszczeln.Zesz: Nauk., 39(2): SELECTION OF NESTING SITES BY SOME SPECIES OF HERIADES SPIN. AND OF CHELOSTOMA LATR. AND THE STRUCTURE OF TIIEIR NESTS A. R \I S z k o w s k i, J. G o s e k, K. K \I n a Summary lt was investigated ( in trap-nests; in net cages on carrot plots) what nesting materials wcre most willingly settled by individual specics of Heriades and Chelostoma. Heriades truncorum (L.) settlcd mainly the cane tubes of cm length and of 4 mm diameter. The other bee species scttled the cane tubes of cm length and of diameter: 4 mm for Chelostoma florisomne (L.), but 4-5 mm for Ch.fuliginosum (Panz.) and Hicrenulatus Nyl. The partitions between individual larval cells and the stopper of nests of Chelostoma were built of the soil and of nests of Heriades were built of a certa in resin. The nests had in average about 6-7 larval cells. The bec imagines of Chelostoma emerged frorn the cells in 68-90%, and of Heriades - in 44-49%. The females accounted 50-67% of population (but 24% in Ch.fuliginosums. Jt seerns that an artificial rearing of these tour species and their use for pollination of some glass-house crops is possible - but their methods need still a practical elaboration. Keywords: solitary bees, Heriades, Chelostome; pollination, nesting. 253