Budowa pułapek gniazdowych dla murarki ogrodowej Osmia rufa L.

Transkrypt

1 Budowa pułapek gniazdowych dla murarki ogrodowej Osmia rufa L. mgr Piotr Szefer Katedra Ekologii, Instytut Biologii Środowiska Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Spis treści Wstęp Charakterystyka murarki ogrodowej Biologia Ekologia Wskazówki dotyczące hodowli i budowy gniazd Przygotowanie gniazd Hodowla Pozytywne skutki stwarzania siedlisk dla pszczół samotnic Czy to wszystko? BIBLIOGRAFIA: Wstęp Tworzenie schronień dla samotnych pszczół, w tym również murarki ogrodowej (Osmia rufa L.) jest działaniem niezwykle pożytecznym i nie wymaga zbyt dużego nakładu pracy, a tryb życia tego owada znacznie ogranicza zabiegi konieczne do utrzymania ich kolonii. Coraz częściej w Europie promuje się zwiększanie różnorodności biologicznej poprzez stawianie w ogrodach, parkach czy na balkonach tak zwanych hoteli dla pszczół (Syga 2011). Są to specjalnie przygotowane siedliska dla owadów mające na celu przyciągnięcie różnych, często pożytecznych gatunków poprzez stwarzanie im dogodnych warunków bytowania. Celem tego przewodnika jest dostarczenie wskazówek dla osób zainteresowanych zwiększaniem bioróżnorodności w swoim otoczeniu. Tekst ten skupia się głównie na murarce ogrodowej (Osmia rufa L.), ale tworzenie siedlisk w oparciu o podane tu instrukcje nie wyklucza sytuacji wykorzystania ich również przez inne gatunki samotnych pszczół lub owadów o podobnych wymaganiach co do miejsca bytowania. Głównym punktem 1

2 niniejszego opracowania jest rozdział poświęcony przygotowaniu gniazd, zawierający wskazówki dotyczące wymagań pszczoły odnośnie ich wymiarów, kształtu czy orientacji. Dla głębszego zrozumienia potrzeb pszczoły murarki i specyfiki gniazdowania przedstawiono także krótkie charakterystyki dotyczące ekologii i biologii Osmia rufa L. W końcowych rozdziałach podano kilka informacji dla osób zainteresowanych hodowlą tej pożytecznej pszczoły. Składają się na nie odnośniki do literatury i portali internetowych związanych z hodowlą murarek. Krótko także omówiono także problem spadku bioróżnorodności i zaznaczono pozytywne skutki stwarzania siedlisk dla owadów, w tym także owadów zapylających. 1. Charakterystyka murarki ogrodowej Osmia rufa L. to jednopokoleniowy, wczesnowiosenny gatunek pszczoły z rodziny miesierkowatych (Megachilidae). Stosunkowo duża (10 12mm, 40 do 100 mg) pszczoła, gęsto owłosiona i, jak większość przedstawicieli rodziny, przenosząca pyłek na specjalnej szczoteczce na spodniej stronie odwłoka (Fot. 1) (Banaszak, Romasenko 2001). Żyje samotnie, ale może w odpowiednich warunkach tworzyć bardzo duże kolonie (Glejdasz, Wilkaniec 2008). Nie produkuje miodu na skalę gospodarczą. Ten pospolity w Europie gatunek wykorzystywany jest głównie do zapylania drzew owocowych (Biliński, Teper 2004). Łatwość hodowli sprawia, że schronienia dla wielu gatunków samotnie żyjących dzikich pszczół (między innymi murarki ogrodowej) stanowią element ozdobny przydomowych ogródków oraz ogrodów botanicznych a ich hodowlę rozpatrywać można jako przyjemne hobby. Fot 1. Pokrój ciała murarki ogrodowej (Osmia rufa L.). Od lewej samiec i samica (fot. P.Szefer). 2

3 1.1. Biologia W ciągu roku murarka ogrodowa daje tylko jedno pokolenie. Pierwsze samce pojawiają się w kwietniu, a ostatnie samice oblatują rośliny do czerwca (Banaszak, Romasenko 2001; Ruszkowski i inni 1998). Oblot dorosłe owady rozpoczynają już w temperaturze 15 C (Glejdasz, Wilkaniec 2008). Murarka jest pszczołą polilektyczną (korzystającą z pyłku i nektaru wielu gatunków roślin). Na liście roślin pokarmowych znajduje się ponad 150 gatunków (Ruszkowski, Biliński 1986; Wilkaniec, Warakomska 1992). Często wymienia się tu także gatunki wiatropylne, takie jak Juglans (orzech włoski), czy Quercus (dąb) (Teper 2007). Murarka jako miejsca gniazdowania wykorzystuje istniejące już szczeliny i otwory, takie jak pęknięcia w drewnianych konstrukcjach, suche łodygi roślin, szczeliny w zaprawie lub pustakach. Samica tworzy liniowe gniazdo składające się z 2 15 kompartmentów (komórek) oddzielonych przegrodami z błota zmieszanego ze śliną (komórek), gdzie do komórek budowanych i zaopatrywanych jako pierwsze składane są jaja, z których wylęgną się samice. Z jaj położonych bliżej wylotu powstaną natomiast samce (Ivanov 2006). Gniazdo może mieć średnicę od 5 8 mm, przy czym najwyższą liczbę komórek osiągają gniazda o średnicach granicznych (5 i 8 mm) (Wilkaniec 1998). Głębokość to cm. Komórka ma zwykle ok. 4 6 mm a długość 9 18 mm (Ryc. 1). Ryc. 1. Przekrój przez gniazdo Osmia rufa L., utworzone w wydrążonej łodydze (wg Banaszaka i Romasenko 2001) (a) oraz zbliżenie pojedynczej komórki (b). 3

4 Ostateczne zamknięcie gniazda ma większą grubość: 5 10 mm i jest najcięższe (Ivanov 2006). Jednorazowe przygotowanie pokarmu dla czerwiu to około 30 wylotów (łącznie kilka tysięcy kwiatów, ok 10 kwiatów/ minutę) (Tasei, 1973). Za każdym razem pszczoła przenosi od 4 do 10 mg pyłku aż do osiągnięcia wartości g pyłku/ komórkę (to, jak dużo pyłku zostanie złożone w komórce zależy głównie od jej średnicy, przeznaczonej płci potomstwa i warunków środowiskowych) (Glejdasz, Wilkaniec 2008). W momencie gdy zaopatrzenie komórki osiągnie odpowiednią wartość (większą dla samic, mniejszą dla samców) samica wchodzi tyłem do gniazda i składa jajo, a następnie całość zamyka korkiem ze śliny i błota lub gliny (grubości ok. 1 2 mm). Tak powstaje podstawa do następnej komórki tworząc układ liniowy (Ryc. 1. a). Po kilku dniach z jaja wylęga się beznogi, ślepy czerw, który żywi się pozostawionym przez samicę pyłkiem. Po pewnym czasie produkuje srebrzysty oprzęd i do jesieni przechodzi przeobrażenie do imago czyli dorosłego owada. W tej postaci zimuje. Wiosną, gdy zaczynają kwitnąć drzewa owocowe, z kokonów wychodzą pierwsze samce. Najpierw z komórek wygryzają się osobniki znajdujące się najbliżej wyjścia do gniazda. Gdyby jednak rozwój komórki położonej bliżej wyjścia opóźniał się, inne osobniki mogą przegryźć się przez nią (Bosch 2008). Samce przez około tydzień odżywiają się na kwiatach w pobliżu kolonii i oczekują na samice. Te, gdy się pojawią, od razu kopulują z samcami i następnego dnia przystępują do budowy i zaopatrywania pierwszych komórek. Tempo budowy komórki zależy głównie od wieku pszczoły (samice żyją około 4-6 tygodni), warunków pogodowych i dostępności pokarmu (Glejdasz, Wilkaniec 2008). Jeżeli w sezonie gotowe gniazdo poddane zostanie wstrząsowi, może to obniżyć przeżywalność potomstwa i skutkować mniejszym procentem wygryzających się wiosną owadów (Biliński, Teper 2004). W czasie zimowania kokony zawierające dorosłe owady lepiej znoszą stale niska temperaturę (ok. 0 st. C) niż cieple i łagodne, lub bardzo mroźne zimy (Bosch, Kemp 2004). Do miejsc gniazdowania poprzez sygnały chemiczne wabione są również owady, które wykorzystują zgromadzony przez samicę murarki ogrodowej pyłek do własnych celów. Te tak zwane pasożyty gniazdowe nalezą do kilku w różnym stopniu spokrewnionych rodzin: Megachilidae (pasożytnicze gatunki blisko spokrewnione z murarką), Drosophilidae (niewielke muchówki) czy Chrysididae (osy pasożytnicze) (Banaszak, Romasenko 2001). Zwykle składają swoje jaja w nie zamkniętej jeszcze przez samicę komórce podczas jej lotu pokarmowego (Ulbrich, Seidelman 2001). Następnie wylęgające się jako pierwsze larwy 4

5 pasożyta wyjadają zgromadzony pokarm, co prowadzi do śmierci potomstwa murarki w danej komórce Ekologia Osmia rufa L. jest gatunkiem pospolitym w całej Europie (Banaszak, Romasenko 2001). Zwykle w krajobrazie rolniczym związana jest z zabudowaniami, gdyż stwarzają one różnorodne siedliska dla rozwoju populacji tych owadów. Najczęstszym czynnikiem ograniczającym wzrost populacji tej pożytecznej pszczoły jest brak miejsc do gniazdowania (Banaszak 1993). Drewniane belki, szczeliny w zaprawie, sterty drewna czy pustaków to elementy, które człowiek stara się usunąć ze swojego otoczenia. Murarki nie są w stanie same przygotować odpowiedniego otworu na gniazdo, stąd też bardzo stymulujące dla wzrostu populacji tej pszczoły jest tworzenie sztucznie odpowiednich siedlisk. Środowiska antropogeniczne zwykle wykazują duże bogactwo bazy pokarmowej (Banaszak 1983; Cierzniak 2003,). Zróżnicowane gatunki roślin sadzone w ogrodach, sady z drzewami owocowymi, zaniedbane przydroża, czy niektóre murawy stanowią bogate źródło pokarmu dla furażujących (poszukujących pyłku i nektaru) samic. Dostęp do pokarmu znajdującego się w pobliżu gniazd bezpośrednio wpływa na sukces rozrodczy samic i późniejszą przeżywalność i jakość potomstwa. Wg modelu matematycznego HIP, istnieje bezpośredni związek pomiędzy odległością i ilością kwiatów a długością i obfitością zaopatrywania jednej komórki w pyłek (Ulbrich, Seidelman 2001). Zbyt mała dostępność pokarmu skutkuje wydłużonym czasem furażowania, co zwiększa ilość komórek pasożytowanych oraz zmniejsza ilość pyłku przeznaczonego na jedna komórkę. Niewielkie zaopatrzenie komórek ma również wpływ na stosunek liczebności samców do samic. Murarka sama decyduje jakiej płci będzie osobnik wylęgający się z jaja dokonując jego zapłodnienia (samica) lub nie (samiec) (Seidelmann i inni 2010). Jednakże jeżeli ilość pokarmu jest niewystarczająca do rozwoju samicy to pszczoła składa tylko jaja z których wylęgają się samce. Dodatkowo powstające ze słabo zaopatrzonych komórek samice są mniejsze i mają obniżoną płodność. Wszystkie te czynniki składają się na załamanie się liczebności populacji. Duża populacja jest dużo bardziej odporna na losowe wydarzenia (Gotelli 2008) oraz zagrożenie pasożytnictwem (Ulbrich, Seidelman 2001). Wykazano, że konkurencja pokarmowa ze strony pszczoły miodnej nie wpływa w znaczący sposób negatywnie na rozwój populacji pszczół gniazdujących nad ziemią (lub w pułapkach gniazdowych), w tym także murarki ogrodowej (Steffan-Dewenter, Tscharntke 5

6 2000). Osmia rufa L. sama również nie stanowi zagrożenia dla rodzimych zgrupowań zapylaczy, gdyż jest gatunkiem występującym naturalnie w naszym kraju (Glejdasz, Wilkaniec 2008). Murarki pod względem intensywności oblotu kwiatów i pracowitości zdecydowanie przewyższają pszczoły miodne. Do zapylenia hektara sadu wystarczy (w zależności od gatunku drzew) od 550 do 3100 samic (czyli około kokonów) (Biliński, Teper 2004). Jest to liczba znacznie mniejsza od koniecznej do wykonania tej pracy liczebności rodzin pszczoły miodnej. 2. Wskazówki dotyczące hodowli i budowy gniazd Chów murarek ogrodowych jest niezwykle prosty i nie wymaga tylu zabiegów co przy rodzinach pszczelich. Z tych względów (oraz dlatego, że nawet kilkutysięczna kolonia tych owadów nie stanowi żadnego zagrożenia dla człowieka) coraz częściej hotele dla pszczół trafiają do ogródków przydomowych i dużych ogrodów botanicznych (Fot. 2). Potwierdzeniem tego może być ich obecność jako element jednego z nagrodzonych projektów na XX Międzynarodowym Festiwalu Ogrodów w Chaumont (Bredy-Łaciak 2011). Fot. 2. Hotel dla owadów w Londyńskim Garden Museum (fot. P. Szefer). 6

7 Pszczoły samotnice nie są wybredne, zasiedlają otwory różnych kształtów w szerokim wachlarzu materiałów (Glejdasz, Wilkaniec 2008). Jednakże w celu zwiększenia liczebności populacji warto stosować kilka zasad zwiększających atrakcyjność przygotowanych przez nas siedlisk dla pszczół samotnic. Wiele badań prowadzono nad preferowanym materiałem gniazdowym. Zdecydowanie najlepsze (Wilkaniec 1998; Ivanov 2006; Krunić, Stanisavlejević 2006) wyniki hodowli uzyskiwano wykorzystując następujące materiały: puste łodygi Phragmites australis trzciny pospolitej (Ryc. 2), papierowe lub kartonowe rurki, bloki drewniane z nawierconymi otworami (Ryc. 3, 4). Ryc. 2. Gniazda dla Osmia rufa L. w postaci ciasno upakowanych, pustych łodyg trzciny pospolitej, otoczonych fragmentem rury PCV w celu zabezpieczenia przed deszczem (a) oraz przykład przygotowanie łodyg na potrzeby hodowlii (b) Przygotowanie gniazd Oprócz wyżej wymienionych materiałów do tworzenia gniazd wykorzystywać można pustaki, rurki plastikowe, bloki gliniane, jednakże podane powyżej są niezmiernie proste w pozyskaniu i obróbce. Rurki, łodygi lub otwory, ze względu na duży zakres wielkości samic, powinny mieć średnicę od 5 do 8 mm (Glejdasz, Wilkaniec 2008; Biliński, Teper 2004). 7

8 Długość gniazd wahać może się w szerokim zakresie cm. Najczęściej jednak wykorzystuje się gniazda cm. Trzciny (lub inne gatunki o wydrążonej łodydze - szczaw lucernowaty, barszcz) o przekroju światła łodygi jak podany powyżej przycina się do długości cm w ten sposób, że kolanko trawy znajduje się w środku lub przy końcu odcinka (Ryc. 2b). Zapewnia to zamknięcie rurki na końcu gniazda. Murarki nie lubią tylnych wyjść więc tunel powinien być zawsze zamknięty na dnie gniazda. Ryc. 3. Schemat budowy przykładowego gniazda wykorzystywanego do hodowli Osmia rufa L.: seria deseczek z wyżłobionymi tunelami, ściśle upakowane, skręcone śrubami lub mocno związane. Nawiercając przy pomocy wiertarki otwory w blokach drewnianych zaleca się przygotowanie otworów w kilku rozmiarach z podanego zakresu (wiertłami o danej średnicy). Stwarza to odpowiednie warunki dla wszystkich samic w populacji. Drewno wykorzystane do przygotowania gniazd w blokach drewnianych powinno być dobrze wysuszone. Stosowane rodzaje drewna to olcha, sosna, akacja oraz lipa. Kształt użytego fragmentu drewna zdaje się nie mieć większego znaczenia. Otwory nawiercać można zarówno w nieobrobionym bloku czy fragmencie grubizny. Odległość pomiędzy poszczególnymi otworami może być dowolna, aczkolwiek gęściej rozmieszczone wejścia do gniazd są szybciej odszukiwane przez pszczoły zakładające nowe gniazdo. Zdecydowanie łatwiejsze w użytkowaniu w celu rozmnożenia populacji są rurki kartonowe lub papierowe, ewentualnie trzcinowe, gdyż łatwiej z nich pozyskiwać kokony do późniejszej obserwacji, oczyszczenia i przechowywania. 8

9 Ryc. 2. Schemat budowy gniazda dla Osmia rufa L.: serie otworów różnych rozmiarów nawiercone w bloku drewnianym i zabezpieczone przed deszczem przy pomocy niewielkiego daszku przekrój (b). Samica zamieszkująca gniazdo szykująca się do lotu pokarmowego (a). Gniazda powinny znajdować się w miejscach osłoniętych od wiatru i koniecznie zabezpieczonych przed deszczem. Dobrymi punktami na lokalizację konstrukcji są okolice zabudowań, ogrody lub miejsca otoczone wysokimi krzewami. Podczas nawiercania otworów należy zwrócić uwagę na to, aby były one wykonane lekko pod kątem, tak, aby nie zbierała się w nich woda. Murarka wykorzystywać będzie stworzone tunele niezależnie od orientacji otworów wlotowych do gniazd. Mogą one znajdować się na powierzchniach pionowych lub poziomych. Jeżeli zależy nam na gniazdach, których wyloty skierowane będą w górę, należy dodatkowo zabezpieczyć je przed deszczem. Bloki drewniane przycina się pod kątem kilku stopni w stosunku do podstawy i umocowuje na tak powstałej skośnej powierzchni niewielki daszek (Rys ). Materiał gniazdowy w postaci rurek lub fragmentów łodyg trzciny grupuje się wiążąc w wiązki, umieszczając je w odpowiednio przyciętych fragmentach rury PCV lub plastikowych butelek, co dodatkowo zabezpiecz je przed wilgocią (Ryc. 2a). Luźne fragmenty trzcin można również umieszczać w skrzyniach drewnianych lub (pogrupowane) w specjalnych schronieniach posiadających daszek (Ryc. 5). 9

10 Wyjścia do gniazd powinny być skierowane na południe lub południowy wschód, tak aby poranne słońce ogrzewało otwory wejściowe i nocujące w gniazdach samice. Nie jest to warunek konieczny, ale dobra wystawa pozwala owadom na rozpoczęcie pracy już wczesnym rankiem. Dobrze nasłoneczniona powierzchnia z wejściami do gniazd posiada wysoka temperaturę, która zwiększa metabolizm murarek i pozwala na bardziej efektywna pracę. Udowodniono ostatnio w hodowlach w Serbii (Krunić, Stanisavlejević 2006), że w czasie susz można zwiększać liczebność kolonii nawadniając glebę w pobliżu gniazd. W wysokiej temperaturze aktywność owadów bardzo wzrasta. Murarki muszą jednak przeznaczać więcej czasu na poszukiwanie materiału do budowania przegród i zamknięć do gniazd. Przez zapewnienie im w pobliżu odpowiedniego budulca zmniejszamy znacząco wydatki energetyczne owadów, co przekłada się na atrakcyjność tworzonych przez nas siedlisk i szybszy wzrost populacji. Ryc. 3. Przykład budowy schronienia dla Osmia rufa L. Pułapki gniazdowe różnego typu układa się na utworzonych poziomach. Całość zabezpieczona przed deszczem prostym dachem (wg Krunić, Stanisavlejević 2006). 10

11 Duże nagromadzenie owadów przyciąga również liczne drapieżniki. Często stosowane przy większych hodowlach jest otoczenie gniazd i wejść do nich siatką o stosunkowo dużym oczku, żeby zabezpieczyć murarki przed atakami ptaków. Chociaż murarka gniazduje na dużym zakresie wysokości od powierzchni ziemi do kilku metrów w górę, to jednak zwykle hodowlę umieszcza sie na wysokości od 1 metra do 3 metrów nad powierzchnią ziemi, aby zapewnić dobre warunki wilgotnościowe, i zabezpieczenia przed drapieżnikami, czy wstrząsami. Lokalizując gniazdo warto upewnić się, czy w pobliżu znajduje się odpowiednio duża i bogata baza pokarmowa składająca się z ozdobnych i ruderalnych roślin zielnych, krzewów i drzew owocowych. Często jednak wystarczy także bliskość lasów sosnowych, dębów, lip czy klonów. Należy starać się zminimalizować odległość bazy pokarmowej od gniazd, co minimalizuje nakład pracy i czas ukończenia komórki. Skutkuje to szybszym wzrostem populacji i mniejszym ryzykiem opanowania komórki przez pasożyty (Ulbrich, Seidelmann 2001). Odpowiednio przygotowane i stabilnie umocowane gniazda wystawia się w miejscu naturalnego występowania murarki ogrodowej przed rozpoczęciem kwitnienia kwiatów w ogrodach i sadach Hodowla Oprócz zwiększania bioróżnorodności poprzez stwarzanie dodatkowych siedlisk dla murarek można podjąć się również jej hodowli, co pozwala na wydajne zwiększenie liczebności tych owadów dla celów gospodarczych. Wymaga to jednak więcej praktycznych umiejętności. Hodowla polega między innymi na corocznym przebieraniu gniazd, oczyszczaniu oprzędów i przygotowaniu ich do inkubacji. Na wiosnę uzyskane kokony wykłada się w pobliżu gniazd, aby nowe pokolenie wygryzło się z kokonów i zasiedlało przygotowane gniazda. Dodatkowe dokładne informacje w języku polskim dla ogrodników, działkowców i rolników dotyczące hodowli pszczoły murarki zawarte zostały w publikacji dra inż. Stanisława Flagi zatytułowanej Pszczoła murarka ogrodowa (Flaga 2002). Na wielu portalach internetowych można również nabyć gotowe gniazda, kokony i akcesoria przeznaczone dla hodowców ( m.in. 11

12 2.3. Pozytywne skutki stwarzania siedlisk dla pszczół samotnic Rok 2010 Unia Europejska ogłosiła rokiem bioróżnorodności (International Year of Biodiversity 2010). Do działań, które możemy podejmować należeć może budowanie hoteli dla pszczół. Niejednokrotnie stwarzamy w ten sposób możliwość przetrwania populacji dzikich pszczół w środowisku antropogenicznym (Banaszak 1983, Cierzniak 2003). Innym sposobem na przyciąganie pszczół w pobliże naszych siedlisk jest stwarzanie tzw. ogrodów dla pszczół, czyli sadzenie mieszanek roślin zielnych w skrzynkach i ogrodach. Oprócz sprzyjaniu wyższemu dobru hodowla murarek ze względu na swoją prostotę stanowić może ciekawe hobby poszerzające świadomość ekologiczną i sprawiające wiele przyjemności. Zapewniając dobrą jakości zapylania roślin w naszym otoczeniu sprzyjamy również ich kondycji jak również stabilności i ciągłości ekosystemów (Banaszak 1993) Jest to dobry sposób na zwiększenie atrakcyjności wizualnej naszego ogrodu. Przyczynić może się także do podwyższenia plonów niektórych warzyw oraz owoców w sadach i szklarniach (Wójtowski 1979) Czy to wszystko? Umieszczając w pobliżu naszych domów siedliska dla pszczół murarek możemy również stwarzać miejsca gniazdowe dla wielu innych gatunków owadów. Nawiercając w drewnianych bądź glinianych blokach mniejsze otwory, lub zwiększając zakres stosowanych średnic pustych łodyg, stwarzamy dogodne warunki do rozwoju i gniazdowania pszczół z rodzaju Hylaeus czy Megachile, oraz wielu rodzajów samotnie żyjących os, czy pożytecznych skorków (Forficula auricularia). Żaden z tych owadów nie stanowi dla ludzi zagrożenia ze względu na brak zachowań społecznych, które prowadzić mogłyby do aktywnej obrony gniazd. Dlatego też przy budowie hoteli dla pszczół zaleca się wykorzystywanie szerokiego wachlarza materiałów i średnic otworów. 12

13 BIBLIOGRAFIA: Banaszak Cibicka W., Hodowla dziko żyjących pszczół. Przegląd Pszczelarski, 17: Banaszak J., Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Polish Ecological Studies, 9: Banaszak J., Ekologia pszczół. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Poznań. Banaszak J., Romasenko L Megachilid Bees of Europe. Second Edition. Bydgoszcz University Press, Bydgoszcz. Biliński M., Teper D., Rearing and Utilization of the Red Mason Bee Osmia rufa L. (Hymenoptera, Megachilidae) For Orchard Pollination. Journal of Apicultural Science, 48: Bosch J., Production of undersized offspring in a solitary bee. Animal behavior, 75: Bosch J., Kemp W.P., Effect of pre-wintering and wintering temperature regimes on weight loss, survival and emergence time In the mason bee Osmia cornuta (Hymenoptera: Megachilidae). Apidologie 35: Bredy-Łaciak B Jubileuszowy festiwal w Chaumont nad Loarą. Zieleń miejska, nr 12(56). Cierzniak T., Ekologia pszczół w dynamicznym kręgu zbiorowisk grądowych. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz. Flaga S., Pszczoła murarka ogrodowa. Zarząd Główny PKE, Kraków Glejdasz K., Wilkaniec Z Murarka ogrodowa (Osmia rufa L.: Megachilidae) jako element środowiska rolniczego biologia i ekologia. [W:] Krajobraz i Bioróżnorodność, (red. S. Kaczmarek: ). Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz. Gotelli N.J., Primer of Ecology. Sinauer Associates, Sunderland. International Year of Biodiversity 2010 ( Ivanov S.P The Nesting of Osmia rufa (L.) (Hymenoptera, Megachilidae) in the Crimea: Structure and Composition of Nests. Entomological Review, 86: Krunić M., Stanisavlejević L Augumentation of managed population of Osmia cornuta and Osmia rufa (Hymenoptera: Megachilidae) in Southeastern Erope. European Journal of Entomology, 103:

14 Ruszkowski A. Gosek J., Biliñski M., Pawlikowski T., Kosior A., Fijał J., Kaczmarska K., Okresy pojawu pszczół samotnic z rodziny miesiarkowatych (Hymenoptera, Apoidea, Megachilidae) oraz przebieg inkubacji niektórych gatunków. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe 42: Ruszkowski A., Biliński M., Rośliny pokarmowe oraz znaczenie gospodarcze murarek. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe. 30: Seidelmann K., Ulbrich K., Mielniz N., Conditional sex allocation in the Red Mason bee Osmia rufa. Behavioral Ecology and Sociobiology, 64: Steffan-Dewenter I., Tscharntke T., Resource overlap and possible competition between honey bees and wild bees in central Europe. Oecologia. 122: Syga P., Owady mile widziane (dostępne online: Ogrody/1,113395, html) Tasei J.N., Observation sur le development d Osmia cornuta Latr. et Osmia rufa L. (Hymenoptera: Megachilidae). Apidologie 4: Treper D., Food plants of the red mason bee (Osmia rufa L.) determined based on a palynological analysis of faeces. Journal of Apicultural Science. 51: Ulbrich K., Seidelman K., Modeling population dynamics of solitary bees in relation to habitat quality. Web Ecology 2: Wilkaniec Z., The effect of differences in nest tube diameters on the settling of artificial nests by females of solitary bee Osmia rufa L. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe. Rok XLII, Nr 2. Wilkaniec Z., Warakomska Z., Host plant of Osmia rufa L. defined on the basis of pollen stored by female bees. [W:] Natural resources of bees in Poland (red. J. Banaszak: ) Pedagogical University, Bydgoszcz. Wójtowski F., Spostrzeżenia nad biologią I możliwościami użytkowania pszczoły murarki Osmia rufa L. (Apoidea: Megachilidae). Roczniki AR w Poznaniu, 111: