Projekt M3 dla pszczoły

Transkrypt

1 Projekt M3 dla pszczoły

2 Marcin Grabowski Katedra Ekologii i Biogeografii Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytet Mikołaja Kopernika pszczoly@kopernik.org.pl Z zamiłowania i z wykształcenia jestem entomologiem /przyrodnikiem. Ukończyłem Wydział Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Krajobrazu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Zajmuję się ekologią owadów, ochroną gatunkową bezkręgowców oraz ekologią gatunków inwazyjnych. Interesują mnie ich preferencje pokarmowe, dyspersja (rozprzestrzenianie się gatunków) oraz ich funkcja w ekosystemie. Działam aktywnie w projektach naukowych związanych z ekologią owadów zapylających, szczególnie dziko występujących pszczół. Wspólnie z naukowcami z innych krajów staram się poznać mechanizmy spadku ich liczebności. Opracowujemy także metody służące ochronie owadów m.in. przez tworzenie miejsc sprzyjających ich występowaniu (łąki kwietne, domki itp.). Staram się, aby praca była dla mnie przyjemnością i służyła poznaniu otaczającego nas świata przyrody. M3 dla pszczoły Projekt polecany uczniom z klas V i VI szkoły podstawowej. Miejsce działań szkoła oraz tereny wokół budynku szkoły. Uczniowie zajmujący się tym projektem dowiedzą się wiele na tematów owadów zapylających: o ich roli i znaczeniu dla środowiska, wymaganiach pokarmowych, rozwoju, i problemach. Zrozumieją, czym są strategie życiowe zwierząt i poznają sposoby ochrony pszczół. W okresie jesienno-zimowym uczniowie zajmą się budową domków dla owadów i dowiedzą się, co robić, aby owady chciały w nich mieszkać. Później wysieją kwietne miniłąki i sprawdzą, które rośliny pszczoły cenią najbardziej.

3 Murarka ogrodowa (Osmia bicornis) Po prawej zasiedlanie hotelu dla owadów przez murarkę ogrodową. Moje badania W swoich badaniach interesuję się przede wszystkim owadami uważanymi przez człowieka za pożyteczne (np. biegaczowate, biedronki i złotooki, które zjadają szkodniki roślin, dzikie gatunki pszczół, które zapylają rośliny stanowiące dla człowieka pokarm). Zajmuję się ekologią pszczół nauką o relacjach między pszczołami oraz o relacjach między pszczołami a otaczającym je środowiskiem. Dlatego jednym z głównych kierunków moich aktualnych badań są dziko występujące gatunki pszczół. Obecnie zajmuję się projektem, którego celem jest określenie czy zróżnicowane zarządzanie zielenią miejską (ogródki działkowe, skwery, parki, cmentarze, trawniki) wpływa na różnorodność gatunkową, specjalizację pokarmową i pokrewieństwo dziko występujących pszczołowatych. W badaniach prowadzone są również obserwacje interakcji owad-roślina (kwiat). Wyniki posłużą tworzeniu zaleceń dla producentów mieszanek roślin kwitnących, aby skład gatunkowy nasion zapewniał pszczołom odpowiedni pokarm w ciągu całego sezonu. Ważnym aspektem tych prac będzie wsparcie władz miasta w zarządzaniu terenami zieleni w dostosowywaniu ich do potrzeb owadów zapylających (pszczół), jednocześnie uwzględniając potrzeby mieszkańców miast. Zieleń miejska pełni bowiem różne funkcje i ma za zadanie poprawiać standard życia ludzi. Do rodziny pszczołowatych należy ponad 5800 gatunków owadów, m. in., trzmiele, na które wiele osób mówi bąki. Większość pszczołowatych, w przeciwieństwie do pszczoły miodnej, prowadzi samotniczy tryb życia. np. parki, skwery, trawniki, bulwary, rabaty, aleje wzdłuż szlaków komunikacyjnych Dlaczego to takie ważne? Pszczoły potrzebują pokarmu roślinnego: nektaru, pyłku kwiatowego lub spadzi. Niestety, rolnictwo przybrało postać wielkoobszarowych, głównie jednogatunkowych upraw, coraz mniej jest ukwieconych łąk - wraz z końcem kwitnienia dominujących roślin, pszczoły tracą dostęp do pożywienia. Za to w mieście panuje spora różnorodność gatunków roślin w parkach, domowych ogródkach, na działkach, nieużytkach, balkonach. Dlatego warto sadzić takie rośliny, które mogą wykarmić pszczoły od wiosny do jesieni. Warto przy tym pamiętać, że dzikie pszczoły nie przejawiają agresji względem człowieka, i albo wcale nie żądlą albo tylko w ostateczności. Ich użądlenia nie wywołują jednak reakcji alergicznych. Aby uniknąć nieprzyjemności, wystarczy spokojnie poczekać aż pszczoła odleci. U dzikich pszczół, w tym u trzmieli, żądło mają tylko samice. Służy im do obrony przed wrogami a przede wszystkim do składania jaj. Spadź to sok roślinny częściowo przetrawiony przez mszyce, czerwce i miodunki. Pyłek to męskie komórki rozrodcze roślin, zawierające duże ilości składników pokarmowych. Świeży pyłek kwiatowy zawiera większość witamin potrzebnych do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu. Nektar to słodka ciecz wydzielana przez gruczoły roślinne, roztwór wodny różnych cukrów i niewielkich ilości innych substancji (m.in. związków białkowych, aminokwasów, kwasów organicznych...).

4 Nasz wspólny projekt Owady, w tym zapylające, pełnią kluczowe funkcje w ekosystemach (zapylają rośliny), utrzymując zarówno różnorodność biologiczną dzikich roślin, jak i produkcję rolniczą (szacowana wartość światowej produkcji to 153 miliardy euro rocznie). Na całym świecie odnotowuje się spadki w liczebności kolonii pszczoły miodnej i dzikich pszczołowatych (pszczół samotnic, trzmieli). Wyróżnia się szereg czynników wpływających na tę sytuację: utrata siedlisk, pasożyty i choroby, pestycydy, zmiany klimatu. Na świecie żyje około 25 tysięcy gatunków dzikich pszczół, a w faunie Polski jest ich ponad 460 gatunków. Wśród nich większość stanowią pszczoły samotnice. Ich nazwa wzięła się stąd, że w przeciwieństwie do owadów socjalnych (zakładających gniazda składające się z całej rodziny, jak trzmiele czy pszczoły miodne), każda samica zakłada wiele gniazd pojedynczych. Pszczoły samotnice prezentują szeroki wachlarz strategii życiowych czyli sposobów życia, na przykład zakładają gniazda w różnym środowisku, wybierają różny substrat do budowy gniazda (ziemia, przetrawione drewno, liście roślin), zjadają różne rodzaje pożywienia (nektar i/lub pyłek roślinny). Najczęściej spotykanymi dzikimi pszczołami w ekosystemach miasta są murarki, pszczolinki i lepiarki. Dla zapewnienia im dogodnych warunków życiowych niezbędne jest zadbanie o właściwe siedliska, czyli miejsca, w których znajdą schronienie, będą mogły się rozmnażać i znajdą odpowiedni pokarm. To właśnie dlatego w miastach projektowane są rabaty i łąki kwietne (źródło pożywienia) w połączeniu z potencjalnymi miejscami gniazdowania hotelami dla owadów. Hotele czyli domki dla pszczół są zwykle budowane z łodyg roślin (np. trzciny, słomy, bambusa itp.), można też wywiercić w drewnie otwory lub, można także użyć suchych gałęzi. Takie sztuczne miejsca do gniazdowania są w stanie zapewnić optymalne warunki do rozwoju lokalnie występujących gatunków pszczół, co w połączeniu Pszczoły to najbardziej znane i najdokładniej zbadane zapylacze. Ale jak wynika z badań prowadzonych w różnych miejscach na świecie (także w Polsce) zapylaniem zajmują się również muchy, chrząszcze, osy, motyle, mrówki i wiele innych. Rola dzikich pszczół w procesie zapylania jest dominująca pszczoły odwiedzają % kwiatów. Naukowcy zwracają uwagę, że praca innych owadów nie jest może tak wydajna jak pszczół, ale jest bardzo ważna dla produkcji nasion i owoców oraz dla zachowania różnorodności biologicznej. z zapewnieniem bazy pokarmowej (roślin kwitnących) zaspokaja najważniejsze potrzeby owadów miejsce schronienia i rozrodu oraz pokarm. Co będziemy badać? Obecnie w światowej literaturze pojawiają się jedynie informacje o tym, że dziko występujące owady (pszczoły) chętnie korzystają z hoteli dla owadów w warunkach miejskich. Natomiast brakuje informacji dotyczących przydatności poszczególnych typów materiałów użytych do budowy domków. Kolejnym aspektem jest atrakcyjność samych roślin. Informacje takie są dostępne głównie dla pszczoły miodnej lub trzmieli. Wiedza w kontekście dzikich pszczół w warunkach miejskich jest dość niewielka, szczególnie ta dotycząca okresu wczesnowiosennego. Dlatego celem projektu będzie sprawdzenie przydatności różnych materiałów (drewno, rurki bambusowe, gliniane cegły) wykorzystywanych do budowy domków dla pszczół oraz zbadanie atrakcyjności roślin kwitnących okresie przedwiośnia i wiosny. Uczniowie będą odnotowywać liczbę pszczół odwiedzających poszczególne rabaty w czasie obserwacji, a także stopień zasiedlania hoteli. Przydatność domków dla pszczół jest dokonywana przez liczenie zajętych otworów w danym materiale (drewno, cegła,) Rozpoznanie, które otwory zostały zajęte przez owady jest bardzo łatwe i widać to gołym okiem. Do tej pory pomimo prowadzenia prac w kilku krajach Europy nad zasiedlaniem takich domków, nikt nie zweryfikował typu budowy pod kątem temperatury panującej w nich jako jednego z głównych czynników warunkujących zasiedlanie. Owady swoją aktywność uzależniają od temperatury. Z tego powodu uczniowie będą analizować ten parametr. Zestawy Micro:bit, w które są wyposażone szkoły, będą służyć pomiarowi temperatury

5 panującej wewnątrz różnego rodzaju hoteli dla owadów (różniących się materiałem użytym do budowy). Będziemy w tym pierwsi! Uczniowie, dzięki udziałowi w projekcie, będą mieli merytoryczny wkład w rozwój wiedzy na ten temat. Orientacyjny harmonogram Etap prac W pierwszym etapie uczniowie będą poznawać podstawy dotyczące ekologii pszczół (rozwój, wymagania pokarmowe i siedliskowe), a także problemy, z jakimi borykają się owady na świecie i w ekosystemie miasta, na przykładzie Warszawy i okolic. Następnie uczniowie zapoznają się z metodami wspomagającymi występowanie pszczół na terenach miejskich. Jednym z najważniejszych takich działań jest zapewnienie bazy pokarmowej w różnych okresach roku, aby dostęp do tych zasobów był stały (zmieniające się rośliny kwitnące). Kolejnym etapem będzie pokazanie w teorii i praktyce jak należy budować hotele i udostępniać je pszczołom. Nauczyciele otrzymają niezbędne materiały szkoleniowe, będą mieli także możliwość konsultacji. Harmonogram projektu uwzględni także czas potrzebny na naukę posługiwania się microbitami i dostosowanie ich do badania temperatury wewnątrz hoteli dla owadów. Uczniowie wraz z nauczycielami otrzymają spis gatunków roślin adekwatnych do fenologii końca zimy/początku wiosny (np. ciemiernik, krokus, śnieżyczka, śnieżyca, szachownica, cebulica syberyjska, szafirek, narcyz), wybierając swoje zestawienia, z których będą tworzyć małe rabaty na początku w klasach, trzymając je na parapetach (zapewniając ciepło, wodę i światło), a następnie będą je umieszczać razem z domkami w pobliżu szkoły. A potem rozpoczniecie pomiary temperatury w domkach dla owadów i obserwacje zasiedlania ich przez owady. Fenologią określamy zjawiska zachodzące w życie roślin/ zwierząt w zależności od pory roku i zmieniających się warunków atmosferycznych. W naszym klimacie wyróżniamy osiem fenologicznych okresów roku: przedwiośnie, pierwiośnie, wiosnę, wczesne lato, lato, wczesną jesień, jesień i zimę. październik Nauka podstaw ekologii dzikich pszczołowatych nauka posługiwania się microbitami i dostosowanie ich do badań Nauka posługiwania się microbitami i dostosowanie ich do badań październik grudzień 2018 Wypełnianie hoteli dla owadów różnymi materiałami Uwaga: hotele będą później mocowane w pobliżu budynku szkolnego styczeń marzec 2019 Przygotowywanie rabat roślinnych i ich pielęgnacja w klasach Przygotowanie gruntu pod rabaty w pobliżu szkoły Uwaga: pozbycie się wierzchniej warstwy ziemi, wypełnienie w razie potrzeby nową ziemią, wyrównanie terenu marzec kwiecień 2019 Umieszczenie hoteli dla owadów i rabat w pobliżu budynku szkolnego Badania atrakcyjności rabat i zasiedlania hoteli przez owady zapylające

6 Potrzebne materiały Pomieszczenie sala z oknami i parapetami na rabaty* miejsce w pobliżu szkoły z możliwością ustawienia rabat i zamontowania hoteli dla owadów teren bliskość roślin kwitnących (drzewa, krzewy, rośliny zielne) Materiały hotele dla owadów oraz materiały do ich wypełnienia (drewno, trzcina, cegły gliniane) wiertła do wiertarki wkręty/śruby ziemia ogrodnicza cebule/nasiona roślin Podsumowanie Projekt ma za zadanie określić przydatność różnych materiałów użytych do budowy domków (hoteli dla owadów) jako miejsca do rozwoju oraz ocenić przydatność różnych kwitnących gatunków roślin przedwiośnia/ wiosny jako bazy pokarmowej dla dziko występujących pszczołowatych w ekosystemie miasta. Ważnym celem projektu będzie zweryfikowanie typu budowy hoteli pod kątem temperatur panujących w nich jako jednego z głównych czynników warunkujących zasiedlanie domków przez owady. Uczniowie nauczą się planowania badań ekologicznych, podstaw z entomologii (ekologii owadów zapylających) i podstaw ogrodnictwa. Sprzęt na wyposażeniu szkoły konewka lub butelki plastikowe do podlewania rabat lupy szpadel grabie wiertarka wkrętaki/śrubokręty aparat fotograficzny do zdjęć makro zestaw Micro:bit czujniki temperatury do mikrobitów * proponowany rozmiar rabaty to 30 x 60 cm

7