PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWĘ WYBÓR MIEJSC GNIAZDOWANIA ORAZ STRUKTURA GNIAZD SAMOTKI MARCHWIANKI HYLAEUS SINUATUS (SCHENCK) (HYMENOPTERA, COLLETIDAE)

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWĘ Rok XL Nr t 1996 WYBÓR MIEJSC GNIAZDOWANIA ORAZ STRUKTURA GNIAZD SAMOTKI MARCHWIANKI HYLAEUS SINUATUS (SCHENCK) (HYMENOPTERA, COLLETIDAE) J a n i n a G o s e k, A n d r z e j R u s z k o w s k i, Krystyna Kaczmarska Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie W latach badano w hodowli w osiatkowanych klatkach wybór miejsc gniazdowania (na 453 gniazdach) i strukturę gniazd (na 320 gniazdach) sarnotki marchwianki Hylaeus sinuatus (Schenck). Zasiedlała ona puste łodygi najchętniej serdecznika Leonurus i kocimiętki Nepeta, a także rurki papierowe, o średnicy 15 mm (najchętniej 23 mm) i długości 0.52 cm lub 916 cm. Gniazda miały 111 (średnio 2,5) komórek larwalnych. przedzielonych cienką. przezroczystą błonką. Gniazdo prawie zawsze zamknięte było korkiem (czasem 24 korkami) z podobnej błonki. 62.5% rurek z serdecznika zasiedlonych zostało od tyłu. Gatunek ten zimował w postaci przedpoczwarki. Słowa kluczowe: Hylaeus, pszczoły samotnice, gniazdowanie. chów, zimowanie. WSTĘP I METODYKA Samotka marchwianka Hylaeus sinuatus (Schenck) należy do pszczół samotnic szczególnie chętnie odwiedzających kwiaty marchwi. Jej rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze omówiliśmy we wcześniejszej pracy (R u s z k o w s k i, G o s e k 1995). W pracy obecnej zajęliśmy się wyborem przez tę pszczołę miejsc gniazdowania oraz strukturą jej gniazd, założonych w latach (w hodowli w Puławach) w namiotach z siatki plastykowej, ustawionych na poletkach marchwi. Metodykę stosowaliśmy tu podobną, jak przy badaniu gnieżdżenia się miesiarek (G o s e k i in. 1992). W hodowli naszej używaliśmy w poszczególnych latach różnych materiałów gniazdowych. Były to: puste łodygi serdecznika (Leonurus cardiaca i L. sibiricus), trzciny (Phragmites communis), kocimiętki (Nepeta nuda), kłos owca (Agastache rugosa) i pokrzywy (Urtica) cięte w ten sposób, że jeden koniec zamknięty był węzłem (kolankiem łodygi), ale poniżej węzła pozostawał zwykle również krótki odcinek rurki; sztucznie nawiercane patyki bzu czarnego (Sambucus nigra) i maliny (Rubus idaeus); oraz rurki z kalki technicznej zwijane na drutach do robienia swetrów, sklejane klajstrem z 227

2 mąki pszennej i zalewane na tylnym końcu gipsem. Rurki gniazdowe umieszczano poziomo w drewnianej skrzyneczce (megachilniku) w ten sposób iż węzły łodygi i gipsowe korki znajdowały się przy tylnej (ślepej) ściance skrzynki. WYNIKI 1. Wybór miejsc gniazdowania. W literaturze znaleźliśmy jedynie wzmiankę, że samotka marchwianka gnieździ się w martwych łodygach ziołorośli (C e I a r y, D Y I e w s k a 1988). Liczbę gniazd samotki marchwianki założonych w poszczególnych rodzajach materiałów podaje tab. 1. Widać z niej, że równie chętnie zasiedlane były rurki z serdecznika, kocimiętki i kalki technicznej, a trochę rzadziej z kłosowca. Rurki z kalki technicznej bardzo chętnie zasiedlane były w 1994 r. (o średnicy 3 mm), a rzadko w latach (gdy miały średnicę 4 mm i więcej). Ogólnie biorąc samotka ta zakładała gniazda w rurkach o średnicy od 1 do 5 mm, ale najchętniej 2 mm, a dość chętnie także i 3 mm (tab. 1). U samotki marchwianki wystąpiło ciekawe zjawisko bardzo chętnego zasiedlania (w serdeczniku i trzcinie) tylnej części rurki (za kolankiem), do której musiała samica wchodzić od tyłu poprzez nieoświetloną część skrzynki. Nie jest wciąż jeszcze dla nas jasne, czy chodzi tu o wybór krótszej rurki, bo tylna część rurki była bardzo krótka (a zwykle i węższa niż przednia), czy też atrakcyjnym dla samic jest właśnie ukryte wejście do gniazda. Z 234 zasiedlonych patyków serdecznika 62,4% zostało zasiedlonych od tyłu; z 4 zasiedlonych patyków trzcinowych wszystkie od tyłu. Samotka ta najchętniej (w 56%) zasiedlała kanały krótkie, o długości 0,52 cm (w których zakładała 12 komórki larwalne), ale dość chętnie również kanały o długości 916 cm, a czasem nawet do 20 cm (tab. 2). 228

3 Tabela Wybór materiału gniazdowego i średnicy kanału przez sarnotkę marchwiankę (liczba gniazd zasiedlonych w poszczególnych latach) Sclection of nest material and of canal diameter by Hylaeus sinim/lis (number of settled nests in individual years) Rok i materiał' Year and materia!' Średnica kanału Canal dianieter (0101) , , , ,0 6, L e O O O P O 3 1 O O P h 1992 L e 7 O O P 1993 L O e 4 P 1994 L O e 56 4 p 11 A g 1995 L l e 2 p O N e Odnośniki Notes: I Le serdecznik Leonurus cardiaca i L. sibiricus Ag kłosowiec Agastoche rugosa Ne kocimiętka Nepeta nuda Ph trzcina Phragmites communis p kalka techniczna trace paper 2 Jeśli otwór wylotowy gniazda był owalny, to brana była pod uwagę najmniejsza jego średnica The srnallest dianieter of outlet was taken into consideration if nest outlet was oval 229

4 Tabela 2 Wybór długości kanału gniazdowego przez sarnotkę marchwiankę (liczba gniazd zasiedlonych w poszczególnych lalach) Selection of the length of nest canal by Hylaeus sinuatus (number ot" seulcd nests in individual years) Rok i Długość kanału Length of canal (cm) materiał' Year and 0,5 z.s 4, ,5 10, ,5 16,5 11\,5 20,5 materiał' _2' 42 _6' Ph 4 O O O O O O Le O l O l 1992 Le 66 I p l 6 O 1993 Le 22 l l O O () O P l 2 I 1994 Le 5\ 4 l 5 9 łj II 4 I I P 4 1\ Ag Odnośniki Notes: I Jak w tab. 1 As in the tablc 1 z Rurki zasiedlone od tyłu The tubes settled frorn bchind 2. Struktura gniazda. Budując gniazdo samica samotki przedziela kanał cienką ale mocną błonką, przezroczystą jak szkło. Następnie wypełnia, powstałą w ten sposób, komórkę larwalną (mniej więcej do połowy długości) mieszaniną nektaru i pyłku o gęstej, mazistej konsystencji, na powierzchni której składa jajo, zamyka komórkę znów taką samą błonką i przy tej błonce gromadzi pokarm dla następnego jaja, lub też poprzestaje na tej jednej komórce. Czasem w jednym gnieździe zakłada nawet kilkanaście komórek. Po zakończeniu budowy wszystkich komórek samica zamyka gniazdo korkiem z podobnej błonki, jak przedzielająca komórki larwalne, ale nieco grubszej. Czasem korków jest kilka. Wylęgnięta z jaja larwa zjada stopniowo pokarm, a boki komórki wyściela przezroczystą błonką. Zimuje w postaci przedpoczwarki. która znajduje się w szczelnym futerale z tej błonki, przylegającym do ścian komórki. Wiosną, po ociepleniu się otoczenia, następuje przepoczwarczenie się samotek i wylot dojrzałych samców i samic. Liczba komórek larwalnych w gnieździe wahała się od ] do 11, wynosząc średnio 2,45. Gniazd z 1 komórką było 47,5%, z 2 komórkami 230

5 16,6(;.'f!, Z %, z 4,10,9%, z 5 3,1%, z 6 1,3%, z 7 3,1%, z 8 2,2%, z 9 0,9%, z 10 0,6% i z ]] 0,3%. Długość komórki larwalnej wynosiła 410 mm (średnio 6,4 mm). W większości gniazd (69.1 %) pierwsza komórka budowana była tuż przy tylnej ścianie kanału gniazdowego, w innych (w 39,3% gniazd zakładanych od przodu i 20,4% gniazd od tyłu rurki) występowała pusta przestrzeń między komórką, a tylną ścianą kanału którą nazwaliśmy.zaplcczern gniazda". Zaplecze to miało do 165 mm długości (ale średnio 21,4 mm w gniazdach zakładanych od przodu, a 2,6 mm w gniazdach od tyłu rurki. Gniazda zakończone były z reguły korkiem. Bez korka było 2,5% gniazd, z 1 korkiem 72,2%, z 2 korkami 18,8%, z 3 korkami 5,6%, a z 4 korkami 0,9%. Było też jedno takie "gniazdo", w którym oprócz korka zamykającego wylot kanału, nie hyło nic nawet śladu jakiejkolwiek komórki być może samica zamknęła przez pomyłkę inny kanał niż ten, w którym założyła komórki. Między ostatnią komórką a wylotem gniazda znajdował się zwykle (w 85,3% gniazd) przedsionek, przy czym przestrzeń między ostatnim korkiem a wylotem nazwaliśmy przedsionkiem zewnętrznym, a przestrzeń między korkiem a ostatnią komórką przedsionkiem wewnętrznym. W wypadku kilku korków przedsionek wewnętrzny dzielił się na kilka (do 4) komór. Im więcej korków, tym prawdopodohnie gniazdo lepiej jest zabezpieczone przed wnikaniem doń pasożytów. Przedsionek zewnętrzny występował w 39,1 % gniazd, a długość jego wynosiła 1158 mm (średnio 18,1). W rurkach z kalki (które nie mogły być nigdy zasiedlane od tyłu) przedsionek zewnętrzny występował w 42,9% gniazd, w serdeczniku zasiedlonym od przodu w 59,3%, a w zasiedlonym od tyłu w 25,2%, w trzcinie (zasiedlonej od tyłu) na 4 gniazda 2 posiadały przedsionek zewnętrzny, a w kłosowcu na 5 gniazd od przodu i 6 od tyłu przedsionek miało tylko 1 gniazdo (od tyłu). Długość przedsionka zewnętrznego w kalce wynosiła 2158 mm (średnio 31,4), w serdeczniku od przodu 1140 mm (średnio 16,4 i od tyłu 18 mm(średnio 3,1), w trzcinie zaś i kłosowcu przedsionek ten miał zawsze około 5 mm. Przedsionek wewnętrzny nie występował w 27,8% gniazd (zewnętrzny korek przylegał do ścianki zamykającej komórkę larwalną), w pozostałych (72,2%) gniazdach długość przedsionka wewnętrznego wynosiła 2153 mm (średnio 43,3). 14,7% gniazd nie miało żadnego przedsionka, a korek znajdował się na samym brzegu wylotu kanału gniazdowego i tuż za nim ostatnia komórka larwalna. Ogólna długość części przedsionkowej (odległość od wylotu gniazda do najbliższej czyli ostatniej komórki) wynosiła od O do 153 mm (średnio 46,5 mm). Oprócz przedsionków i zapleczy występowały w 9,7% gniazd puste przestrzenie międzykomórkowe. Zwykle występowała jedna taka przerwa przed ostatnią komórką (tylko w 3 gniazdach przed przedostatnią). Jeśli 231

6 występowały dwie takie przestrzenie (w 5 gniazdach). to zawsze jedna przed ostatnią komórką a druga zwykle przed przedostatnią (w jednym tylko gnieździe o jedne} komórkę wcześniej). W innym zaś gnieździe czterokomórkowym wystąpiły aż trzy przestrzenie międzykomórkowe. Przestrzenie te miały długość 5125 mm (średnio 34.4 mm). Na ryc. 1 przedstawione zostały trzy wybrane gniazda samotki marchwianki: I z trzema żywymi przedpoczwarkami (z jesieni 1995 r.), II z zamarłą larwą (z hodowli 1993 r.), III (założone od tyłu rurki) z którego wylęgły sit; dwa osohniki samotki wiosną 1994 r. I ~==:r:=:==::~ b a a a a c c c II ~=:::=~ t:::::::::m a a a ab. c III Ryc. l Gniazda sarnotki marchwianki (schemat): The nests ot" Hylaeus SilIlIIIIlIS (schcma]: I Gniazdo z trzema przedpoczwarkarni (:I przegroda komórek larwalnych, b korek. c przedpoczwarkuj. Thc ncst with threc prcpupae (:I partition wall of larval cclls, h stopper. c prepupa]. II Gniazdo z zamarłą larwą i częściowo spożytym zapasem pokarmu (c larwa). The nest with dcad larva and partially consumcd provision of Iood (c larva ). III Gniazdo z dwu pustymi (wylęgniętymi) komórkami larwalnymi. Thc ncst with two empty (emerged) larval cells. Ryc. 2. Gniazda sarnotki marchwianki z zimującymi przedpoczwarkarni (w powiększeniu x3) The nests of Hylaeus sinuatus with hibernaring prepupac (x3). 232

7 PODSUMOWANIE WYNIKÓW I WNIOSKI 1. Samotka marchwianka Hylaeus sinuatus (Schenck) gnieździ się w pustych łodygach ziołorośli najchętniej serdecznika i kocimiętki może się również gnieździć w rurkach papierowych. 2. Zasiedla ona kanały o średnicy od 1 do 5 mm, ale najchętniej 2 mm i dość chętnie 3 mm. 3. Gnieździ się w kanałach o różnej długości (0,520 cm), ale najchętniej 0,5 2,0 cm, a dość chętnie również 916 cm, przy czym 62,4% gniazd (te do 2 cm) zakładane było w serdeczniku od tyłu rurki. 4. Najlepszym materiałem gniazdowym dla tej samotki wydają się więc rurki serdecznika o średnicy 23 mm, a długości przedniej (przed kolankiem) 10 cm i tylnej (za kolankiem) 2 cm. LITERATURA c c I a r y W., D YI c w s kam. (1988) Colletidae (Hymenoptera, Apoidea) Polski. Pol. Pis.Ent. 58(2): G o s c k J.. R u s z k o w s k i A.. B i I i ń s k i M.. J a b ł o ń s k i B., K u n a K., C Y b u I a A. (1992) Wybór miejsc gniazdowania i wpływ jego na rozwój populacji miesiarki lucemówki Megachile rotundata (F.). Pszczeln.Zesz.Nauk.. 36: R u s z k o w s k i A., G o s e k J. (1995) Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze samotek (Hylaeus F.) z podrodzaju Paraprosopis Popov (Hymenoptera, Colletidae). Pszczeln.Zesz.Nauk. 39(2): TIIE SELECTION OF NESTING SITES AND THE NEST STRUCTURE OF IIYI.AEUS SINUATUS (SCHENCK) (IIYMENOPTERA, COLLETIDAE) J. G o s e k, A, R u s z k o w s k i, K. K a c z m a r s k a Summary An investigation took place from 1991 to 1995 into which nesting sites were most willingly selccted by Hylaeus sinuatus (Schcnck ) it the net cages. 523 nests were tested. This species of bee selected the ernpty stalks of Phragmites, Agastuche and the tubes frorn trace paper, but most often the stalks of Leonurus and Nepera with a canal (hollow) diameter of 15 mm (rnainly of 23 mm) and with a canallength of cm (mainly 0.53 cm and 1015 cm) werc chosen. 62.5% of the nests in stalks of Leonurus were settled from behind. The nests contained 111 larval cells (average 2.5), separated by a thin, pellucid diaphragma, The nest was nearly always closed with a stopper (or with 24 stoppers) of a pellucid niembrane. II. sinuatus hibernated as prepupa. Keywords: Hylaeus. solitary bees, nesting, rearing, hibernaring. 233