Nr 942. Informacja. Ocena dorobku Światowego Szczytu w sprawie Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu (WSSD)

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Ocena dorobku Światowego Szczytu w sprawie Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu (WSSD) Listopad 2002 Mirosław Sobolewski Informacja Nr 942 Zakończony we wrześniu 2002 r. Szczyt w Johannesburgu stanowił najważniejsze wydarzenie na forum ONZ w ostatnich latach poświęcone problematyce ochrony środowiska, rozwoju społecznego i gospodarczego. Jego głównym celem było dokonanie przeglądu realizacji Agendy 21 (światowego programu działań na rzecz zrównoważonego rozwoju) oraz innych ustaleń dokonanych przed dziesięciu laty przez wspólnotę międzynarodową. Poniższe opracowanie przedstawia informacje o przebiegu i wynikach Konferencji w Johannesburgu, skupiając się głównie na przybliżeniu dokumentów końcowych Szczytu oraz omówieniu towarzyszących mu wydarzeń parlamentarnych: sesji Unii Międzyparlamentarnej oraz działaniach podejmowanych przez sieć GLOBE.

2 BSiE 1 Cele i tło Konferencji WSSD By w pełni ocenić dorobek Szczytu w Johannesburgu warto cofnąć się do wydarzeń, które legły u jego źródła. W 1992 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych zorganizowała konferencję Środowisko i Rozwój (UN Conference on Environment and Development), która przeszła do historii jako Szczyt Ziemi z Rio de Janeiro. Wydarzenie to zaowocowało przyjęciem kilku ważnych międzynarodowych porozumień i konwencji ekologicznych (w tym m.in. konwencji o ochronie różnorodności biologicznej oraz konwencji klimatycznej). Dorobkiem Szczytu w Rio był również dokument zatytułowany Agenda 21 globalny plan działań służący wprowadzeniu w życie zasad zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój (określany również często jako ekorozwój) polega na harmonijnym łączeniu ekologicznych, społecznych i gospodarczych aspektów rozwoju. Podejście to, stanowiące odpowiedź na postępującą degradację środowiska w skali globalnej ma umożliwić wzrost gospodarczy przy jednoczesnym zachowaniu dziedzictwa przyrodniczego. Po dziesięciu latach, które minęły od Konferencji w Rio widać wyraźnie, że choć idea zrównoważonego rozwoju jest powszechnie akceptowana co do zasady, to praktyczny postęp w jej realizacji jest zdecydowanie niewystarczający. W ostatnich latach osłabło również międzynarodowe polityczne poparcie na rzecz uzgodnienia i wdrożenia niezbędnych mechanizmów, procesów i funduszy, które wspierałyby realizację celów określonych w Agendzie 21. Konferencja w Johannesburgu Światowy Szczyt w sprawie Zrównoważonego Rozwoju (World Summit on Sustainable Development - WSSD) zorganizowana została w dziesiątą rocznicę szczytu z Rio de Janeiro. 1 Jej głównym zamierzeniem było przeprowadzenie krytycznej oceny postępów jakie dokonane zostały w ciągu minionej dekady, a także próba likwidacji barier i przeszkód hamujących wdrażanie zrównoważonego rozwoju. Konferencja WSSD miała również potwierdzić polityczną wolę dalszego realizowania zamierzeń nakreślonych przed dziesięciu laty w Rio de Janeiro. Konferencja w Johannesburgu zgromadziła bardzo szerokie grono uczestników, wzięło w niej udział ponad 100 przywódców państw, szefowie wielkich ponadnarodowych koncernów, autorytety naukowe. Najwyższa polityczna ranga tego spotkania sprawiła, że w wielu krajach problematyka harmonijnego rozwoju społecznego i ekologicznego ponownie znalazła się w centrum uwagi i zainteresowania opinii publicznej. Ocena przebiegu i dokonań Konferencji WSSD Tematyka konferencji w Johannesburgu zdominowana została przede wszystkim przez problemy społeczne i gospodarcze. Ekologiczny kontekst problematyki zrównoważonego rozwoju chociaż obecny zszedł na nieco dalszy plan. Dyskusje skupiły się wokół pięciu kluczowych grup tematycznych poświęconych problemom uznanym za szczególnie istotne z punktu widzenia realizacji celów określonych w Agendzie 21. Należały do nich: ochrona wód, dostęp do infrastruktury sanitarnej i do wody pitnej o odpowiedniej jakości; zapewnienie energii przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska; ochrona zdrowia; rolnictwo i jego znaczenie w rozwoju gospodarczym i społecznym; ochrona różnorodności biologicznej i zarządzanie ekosystemami. Do najważniejszych tematów omawianych w czasie Konferencji należały też kwestie związane z finansowaniem i pomocą udzielaną krajom rozwijającym się, zagadnienia handlu międzynarodowego i likwidacji barier handlowych, edukacji i nauki, udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji, a także kształtowanie wzorców konsumpcji i stylu życia. Ponadto wiele uwagi i miejsca poświęcono kwestiom regionalnej współpracy na rzecz zrównoważonego rozwoju (zwłaszcza na kontynencie afrykańskim). Wszystkie powyższe sprawy znalazły odzwierciedlenie w dokumentach końcowych Konferencji: politycznej Deklaracji przyjętej przez głowy państw i rządów 2 oraz w uzgodnionym po długich negocjacjach kompromisowym tekście Planu Działań, który określił priorytety działań krajowych i międzynarodowej współpracy. 1 Stąd dla określenia Konferencji w Johannesburgu często stosowano nazwę Rio Tekst Deklaracji przedstawiony jest w załączniku do poniższego opracowania.

3 2 BSiE W czasie Konferencji silnie zaznaczyły się różnice w sposobie definiowania priorytetów i w podejściu do zrównoważonego rozwoju między krajami rozwijającymi się a krajami rozwiniętymi. Kraje rozwijające się wskazywały przede wszystkim na ubóstwo - jako główny powód degradacji środowiska. Ich zdaniem skuteczna strategia przeciwdziałania temu zagrożeniu musi opierać się na likwidacji biedy i sprawiedliwszym podziale korzyści płynących z globalnego wolnego handlu. Dlatego kraje rozwijające się domagają się większej pomocy międzynarodowej oraz ułatwionego dostępu dla swoich produktów na rynki krajów najbogatszych. Postulaty te spełnione zostały tylko w niewielkim stopniu. Dokumenty końcowe mają charakter ogólny, nie przedstawiają w szczegółach sposobu realizacji przyjętych celów. Wielu komentatorów uważa, że wyniki Szczytu i ostateczny tekst dokumentów końcowych trudno uznać za zadowalające. Dorobek Konferencji pozostawia szczególnie wiele do życzenia w kwestii tworzenia mechanizmów finansowych i instytucjonalnych służących wdrażaniu zrównoważonego rozwoju. W sumie Szczyt w Johannesburgu przyniósł dużo rozczarowań, nie udało się uzgodnić nowych światowych zobowiązań na miarę tych podjętych w Rio de Janeiro. Cele zawarte w dokumentach końcowych to w znaczącej większości powtórzenie zobowiązań podejmowanych w ostatnich latach, np. w tzw. deklaracji milenijnej Narodów Zjednoczonych, w Deklaracji WTO podjętej na sesji w Doha, czy też w ramach zobowiązań w sprawie finansowania rozwoju z Monterrey. Poniżej zestawiono najważniejsze deklaracje i zobowiązania zawarte w dokumentach końcowych Szczytu 3. ZOBOWIĄZANIA ZAWIERAJĄCE TERMINY REALIZACJI: SFERA SPOŁECZNA - Do 2015 roku zmniejszona ma zostać o 50% liczba osób żyjących poniżej granicy ubóstwa, czyli za dolara lub mniej dziennie (wg danych ONZ dotyczy to obecnie ok. miliarda ludzi, w ogromnej większości w krajach rozwijających się); - do 2015 roku planuje się zmniejszenie o połowę liczby osób bez dostępu do wody pitnej o odpowiedniej jakości i urządzeń sanitarnych (dotyczy to głównie krajów rozwijających się); - do 2020 roku deklaruje się znaczące poprawienie standardu życia co najmniej 100 milionów mieszkańców obecnie istniejących slumsów. SFERA ZASOBÓW NATURALNYCH, OCHRONY PRZYRODY I RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ - Do 2005 roku mają zostać opracowane zintegrowane plany gospodarki wodnej w układzie zlewniowym; - do 2010 roku należy doprowadzić do znacznego osłabienia tempa wymierania rzadkich odmian fauny i flory; - do 2015 roku mają zostać odnowione w morzach i oceanach zasoby ryb, obecnie znacznie przetrzebione na skutek nadmiernych połowów; - do 2020 roku deklaruje się zaprzestania wytwarzania i stosowania środków chemicznych w sposób szkodliwy dla ludzi i środowiska. SFERA OCHRONY ZDROWIA - do roku 2015 zmniejszony ma zostać o dwie trzecie wskaźnik śmiertelności wśród niemowląt i dzieci oraz o trzy czwarte wskaźnik śmiertelności matek przy porodzie. 3 Analiza przytoczona za opracowaniem Ministerstwa Środowiska,

4 BSiE 3 ZOBOWIĄZANIA I DEKLARACJE BEZ OKREŚLONYCH HORYZONTÓW CZASOWYCH: - uznanie dostępności zasobów wody słodkiej za najważniejszy czynnik niezbędny dla zrównoważonego rozwoju; - ułatwienie dostępu do tanich odnawialnych źródeł energii (wiatr, słońce); - zapewnienie dostępu do opieki zdrowotnej zgodny z podstawowymi prawami człowieka, wartościami religijnymi i kulturowymi; - zapewnienie dostępności lekarstw dla wszystkich potrzebujących; - stworzenie dobrowolnego funduszu solidarności na walkę z ubóstwem; - ponowienie apelu do krajów bogatych o przeznaczenie min. 0,7 proc. PKB na pomoc rozwojową dla krajów rozwijających się; - uznanie, że proces globalizacji przynosi jednocześnie pozytywne i negatywne efekty, stwarza możliwości wzrostu ekonomicznego, ale stawia kraje biedne wobec trudnych wyzwań; - uznanie, że dobre zarządzanie jest istotnym warunkiem zrównoważonego rozwoju; - wskazanie, że wszystkie państwa mają obowiązek podejmować działania służące ochronie środowiska, ale kraje bogate powinny łożyć na ten cel więcej niż kraje biedne; - potwierdzenie zasady, że działania na rzecz ochrony środowiska na skutek prawdopodobnego zagrożenia konieczne są również wtedy, gdy nie ma jednoznacznych dowodów naukowych na istnienie takiego zagrożenia (precautionary approach). Oprócz przyjętych oficjalnie dokumentów końcowych na uwagę zasługują także inicjatywy zgłoszone przez delegacje poszczególnych państw: Unia Europejska będzie rocznie przekazywać krajom rozwijającym się 1,4 miliarda euro w celu zwiększenia dostępności do wody pitnej odpowiedniej jakości i urządzeń sanitarnych; USA i Japonia uruchomią globalny program na rzecz zaopatrzenia w wodę i urządzenia sanitarne ludności nie mających obecnie do nich dostępu (program komplementarny do inicjatywy UE); USA stopniowo zwiększy pomoc dla krajów rozwijających się do wartości 5 mld dolarów rocznie do roku 2005 oraz uruchomi program pomocowy celem przeciwdziałania epidemii AIDS/HIV w Afryce; Premier Federacji Rosyjskiej przekazał informację, że ratyfikacja Protokołu z Kioto jest w toku (ratyfikacja ze strony Rosji umożliwi wejście w życie Protokołu). W opinii niektórych uczestników Szczytu sam fakt, że w ogóle udało się przyjąć dokumenty końcowe należy uznać za sukces w obliczu ujawniających się od początku negocjacji rozbieżności poglądów i różnic w interesach poszczególnych stron. Podziały te okazały się na tyle głębokie, że nie udało się osiągnąć porozumienia w takich dziedzinach jak np. zagwarantowanie wzrostu udziału energii odnawialnej w globalnej produkcji energii (w projekcie dokumentów końcowych proponowano określenie celu w tej dziedzinie na 10% w roku 2010 ale z zapisu tego zrezygnowano na skutek sprzeciwu wielu krajów, w tym USA). Nie udało się też zawrzeć porozumień, które prowadziłyby do wycofania się przez kraje bogate z subsydiowania produkcji żywności i do większego otwarcia swoich rynków na produkty rolne z krajów rozwijających się. Kraje bogate nie zgodziły się także na wprowadzenie wiążącego minimalnego poziomu pomocy (wyrażonego jako część PKB). Obecnie tylko kilka krajów wypełnia przyjęty w Rio na zasadzie dobrowolności obowiązek wydatkowania na pomoc rozwojową 0,7% PKB. Chociaż najważniejszym elementem Szczytu w Johannesburgu były negocjacje poświęcone opracowaniu Deklaracji końcowej Szczytu i Planu Działań to Konferencja WSSD nie ograniczyła się tylko do sesji negocjacyjnych. Szczyt stał się największym w historii międzynarodowych zgromadzeń forum prezentacji i dyskusji poświęconego społecznym i przyrodniczym aspektom rozwoju. We wszystkich spotkaniach towarzyszących Szczytowi wzięło

5 4 BSiE udział kilkadziesiąt tysięcy uczestników, reprezentujących wszelkie możliwe grupy interesów i sektory społeczeństwa obywatelskiego. Nowością w porównaniu do poprzednich wydarzeń tego typu było znaczące zaangażowanie sektora biznesu, który jako równoprawny partner przyłączył się do dialogu na temat najlepszych i najskuteczniejszych sposobów podnoszenia jakości życia i ochrony środowiska. Jednym z konkretnych rezultatów Szczytu jest uruchomienie ponad 230 projektów i programów pomocowych, do których realizacji (i finansowania) przystąpiły instytucje finansowe i podmioty gospodarcze reprezentujące sektor prywatny (do tej pory odpowiedzialnością za działania na rzecz ekologicznego zdrowia planety obarczano głównie rządy i władze publiczne). Aspekt parlamentarny Konferencji WSSD W obradach Konferencji w Johannesburgu wzięło udział liczne grono parlamentarzystów ponad 300 deputowanych z kilkudziesięciu krajów, w tym również delegacja Sejmu i Senatu RP. Najważniejsze elementy Konferencji w Johannesburgu tworzące parlamentarny wymiar Szczytu to zorganizowana przez Unię Międzyparlamentarną (IPU) i Parlament Republiki Południowej Afryki sesja Zrównoważony rozwój: rola parlamentów we wdrażaniu i nadzorze oraz liczne inicjatywy i sesja Zgromadzenia Ogólnego GLOBE (Global Legislators Organization for Balanced Environment). Zorganizowanie konferencji Unii Międzyparlamentarnej w czasie Szczytu w Johannesburgu miało podkreślić, iż parlamentarzyści mają do odegrania ważną rolę zarówno w trakcie obrad Szczytu, jak i po jego zamknięciu, gdy nadejdzie czas realizacji przyjętych zobowiązań. Od czasu konferencji w Rio de Janeiro, po której pojęcie zrównoważonego rozwoju na trwałe włączone zostało do sfery międzynarodowej debaty politycznej, Unia Międzyparlamentarna wielokrotnie zajmowała się tą problematyką. Sesja IPU w Johannesburgu odbywająca się w przededniu tzw. segmentu wysokiego szczebla WSSD (w czasie którego podejmowane były kluczowe rozstrzygnięcia dotyczące dokumentów końcowych Szczytu) stanowić miała czytelny sygnał, że przedstawiciele parlamentów całego świata opowiadają się za podjęciem zdecydowanych działań służących rozwiązaniu narastających problemów społecznych i ekologicznych w skali całej planety, takich jak m.in. rosnące zagrożenie ubóstwem, brak dostępu do wody pitnej, zmiany klimatyczne. Parlamenty działając jako organy stanowiące prawo, uchwalając budżety oraz nadzorując działalność władzy wykonawczej mają olbrzymi wpływ na wdrażanie w życie zasad zrównoważonego rozwoju. Jedną z dróg do jego realizacji jest lepsza integracja polityk sektorowych, tak by w pełni uwzględniały one gospodarcze, społeczne i ekologiczne konsekwencje podejmowanych działań. Wskazano, iż parlamentarzyści, odpowiedzialni za określanie strategicznych założeń rozwoju w swych krajach mogą znacząco przyczynić się do upowszechnienia takiego podejścia. Parlamentarzyści stwierdzili, że uzgodnienia Szczytu wymagają zdecydowanej kontynuacji i rozwinięcia na forum parlamentów, podkreślając, że miarą sukcesu dla Szczytu w Johannesburgu będą nie tyle słowa i deklaracje ale czyny i działania, które rządy państw całego świata muszą podjąć, tak by złożone podczas WSSD obietnice stały się rzeczywistością. Za szczególnie interesującą i aktualną część Konferencji IPU można uznać sesję poświęconą praktycznym działaniom, które parlamenty, ich organy bądź indywidualni deputowani mogą podejmować w celu zapewnienia lepszego nadzoru nad wdrażaniem międzynarodowych porozumień z dziedziny ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. Parlamenty dysponują szeroką gamą uprawnień, które mogą być wykorzystane dla zapewnienia lepszej koordynacji działań podejmowanych przez poszczególne agendy rządowe, mogą również mieć znaczącą rolę w nagłaśnianiu wybranych problemów, w przybliżaniu ich mediom i poddawaniu osądowi szerokiej opinii publicznej. Uznano, że parlamentarzyści powinni częściej włączać się w komitety sterujące lub inne ciała określające strategie implementacyjne i sposoby wdrażania porozumień międzynarodowych na scenie krajowej. Do najważniejszych instrumentów zaliczono przeprowadzanie debat parlamentarnych poświęconych danemu zagadnieniu, powoływanie specjalnych komisji bądź grup parlamentarnych zajmujących się problematyką zrównoważonego rozwoju oraz szczegółową ocenę przez parlamenty rządowych raportów i sprawozdań składanych do sekretariatów międzynarodowych konwencji. Wiele działań tego typu podejmowanych jest np. przez parlamenty w państwach skandynawskich. Za szczególnie interesujący postulat można uznać propozycję przeprowadzania corocznej

6 BSiE 5 formalnej oceny ekologicznych i społecznych konsekwencji prowadzonej polityki gospodarczej przy okazji debaty budżetowej. Działania takie podejmuje np. Environmental Audit Committee w Izbie Gmin. Jednym z praktycznych aspektów sesji było wezwanie by wszystkie parlamenty przeprowadziły debatę służącą ocenie dorobku konferencji WSSD w Johannesburgu i regularnie nadzorowały działania rządów związane z wypełnianiem przyjętych na Szczycie zobowiązań. W Johannesburgu Unia Międzyparlamentarna przyjęła deklarację Ku zrównoważonemu rozwojowi: wdrażanie Agendy 21 (Towards Sustainability: implementing Agenda 21). W deklaracji wskazano m.in. na konieczność nadania najwyższego priorytetu działaniom służącym finansowaniu i wdrożeniu Agendy 21 oraz realizacji celów związanych z ograniczaniem ubóstwa - zgodnie z duchem ustaleń Konferencji NZ w Monterrey. W szczególności IPU wezwała by: skierować większą część pomocy międzynarodowej świadczonej krajom rozwijającym się na projekty integrujące korzyści ekologiczne, społeczne i gospodarcze; promować inicjatywy, których celem jest oddłużanie krajów ubogich, w tym między innymi promować programy ekokonwersji, w których środki ze zredukowanego zadłużenia przeznaczane są na cele środowiskowe; wprowadzić pełniejszy nadzór regulacyjny nad procesami inwestycyjnymi, który umożliwi wyeliminowanie zagrożenia dla różnorodności biologicznej oraz zapewni ochronę społecznościom lokalnym, w tym grupom najbardziej wrażliwym, takim jak np. ludność autochtoniczna; doprowadzić - w zgodzie z międzynarodowymi porozumieniami ekologicznymi - do pełnego wdrożenia postanowień Rundy Urugwajskiej negocjacji WTO w dziedzinie eliminacji barier handlowych tak by ułatwić dostęp produktów z państw rozwijających się na rynki państw rozwiniętych. 4 Ponadto deklaracja wskazała na konieczność zmian instytucjonalnych w systemie sprawowania rządów (także w ramach procedur parlamentarnych), które pozwolą na pełniejsze włączenie zasad zrównoważonego rozwoju w procesy decyzyjne i polityczne. Deklaracja podkreśliła też rolę parlamentarzystów w monitorowaniu i kontroli działań rządów w dziedzinie wdrażania międzynarodowych porozumień ekologicznych. W dokumencie końcowym Konferencji parlamentarzyści zobowiązali się m.in. do uwzględniania tematyki ekorozwojowej w całości podejmowanych prac legislacyjnych oraz wskazali na konieczność opracowania narodowych strategii zrównoważonego rozwoju obejmujących czytelnie zdefiniowane cele i harmonogram ich osiągania. Deklaracja podkreśliła również, celowość opracowania wskaźników zrównoważonego rozwoju wykorzystywanych w procesach strategicznych ocen oddziaływania na środowisko, a także konieczność uwzględniania kosztów środowiskowych w systemach rachunkowości zarówno w sektorze prywatnym, jak i w publicznym. Zaznaczono też, że kluczowe znaczenie dla osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju odgrywa nieskrępowany dostęp do informacji oraz aktywna postawa instytucji społeczeństwa obywatelskiego (takich jak np. pozarządowe organizacje ekologiczne). Ważną rolę w wydarzeniach towarzyszących Szczytowi odegrali również parlamentarzyści skupieni w sieci GLOBE. 5 Grupa ta skoncentrowała się m.in. na takich kwestiach jak ko- 4 Pełny tekst deklaracji dostępny jest na stronie internetowej IPU: 5 GLOBE (Global Legislators Organization for a Balanced Environment Światowe Stowarzyszenie Parlamentarzystów na rzecz Zrównoważonego Rozwoju) zrzesza przedstawicieli parlamentów z całego świata współpracujących na rzecz ochrony środowiska i realizacji idei zrównoważonego rozwoju. GLOBE działa w grupach regionalnych, Polscy posłowie uczestniczą w pracach sieci w ramach grupy GLOBE Europe. Łącznie we współpracę zaangażowanych jest blisko tysiąc posłów i senatorów reprezentujących ponad 100 krajów. GLOBE uczestniczy w negocjacjach i podejmuje działania zmierzające do osiągnięcia postępu w dziedzinie międzynarodowych konwencji i prawa ekologicznego, zwłaszcza dotyczących takich spraw jak globalne zmiany klimatyczne, ochrona różnorodności biologicznej, zapewnienie praw gwarantujących udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji istotnych dla ochrony środowiska.

7 6 BSiE nieczność ograniczania emisji gazów szklarniowych (podkreślono znaczenie wejścia w życie Protokołu z Kioto) oraz celowość rozwoju energetyki odnawialnej. GLOBE wezwał by pomoc rozwojowa świadczona krajom Trzeciego Świata w większym stopniu uwzględniała transfer nowoczesnych technologii związanych z wykorzystywaniem energii słońca, wiatru, wody i biomasy. Celowi temu ma służyć m.in. wypracowany z udziałem GLOBE program RENEW (Renewable Energy Now!). Zakłada on zreformowanie zasad udzielania pomocy przez narodowe agencje wspierania eksportu, tak aby 10% udzielanego przez nie finansowania na projekty z dziedziny energetyki kierowane było na energetykę odnawialną. Wkrótce po ogłoszeniu tej inicjatywy rząd Wielkiej Brytanii poinformował, że przekaże 50 mln funtów na wspieranie energetyki odnawialnej w krajach rozwijających się. Udział Polski w Konferencji WSSD Polska brała czynny udział w procesie przygotowawczym oraz w samej Konferencji WSSD. Ważnym aspektem przygotowań było opracowanie i przedstawienie w czasie Szczytu krajowych raportów z realizacji Agendy 21 w ostatnim dziesięcioleciu. 6 Działania podjęte zostały nie tylko przez agendy rządowe ale i przez polskie organizacje pozarządowe, które dokonały niezależnych analiz sposobu wdrażania przez nasz kraj zobowiązań przyjętych na Szczycie Ziemi i włączyły się w przygotowania do Konferencji. O uznaniu najwyższej politycznej rangi spotkania w Johannesburgu świadczy fakt objęcia przewodnictwa polskiej delegacji przez Prezydenta. Prezydent Kwaśniewski w swoim przemówieniu na forum plenarnym Konferencji wskazał na konieczność podjęcia szybkich i zdecydowanych działań na wszystkich szczeblach: globalnym, regionalnym, krajowym i lokalnym służących budowie ładu opartego na zasadach zrównoważonego rozwoju. Powiedział m.in.: Dziesięć lat temu w Rio przyjęto dokumenty, które stanowiły wyraz determinacji, by wyrównać szanse dostępu mieszkańców całego globu do żywności, dóbr i usług, edukacji i zatrudnienia oraz opieki zdrowotnej. Niestety, kroki podjęte na rzecz realizacji tych szczytnych celów okazały się w ostatniej dekadzie niewystarczające, a negatywne tendencje zamiast zmaleć, przybrały na sile. Choć wielu ludzi może cieszyć się życiem w komforcie i bogactwie, ogromna część ludzkości utrzymuje się za mniej niż dwa dolary dziennie. Dziś dokładniej rozumiemy związki między czynnikami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi i ekologicznymi. Zanieczyszczenie środowiska, nędza, przemoc oraz społeczne i polityczne konflikty splatają się w błędne koło, z którego tak trudno znaleźć wyjście. Dziś nie wystarczą już deklaracje o gotowości do wspólnego przeciwstawienia się tym zagrożeniom. Czas na konkretne działania. Polska odważnie podejmuje takie kroki, choć sama przecież boryka się z trudnościami związanymi z transformacją ustrojową. Od przełomu w 1989 roku uczyniliśmy bardzo wiele, by zdecydowanie poprawić stan gospodarki i środowiska w naszym kraju. Jesteśmy stroną wszystkich znaczących umów ekologicznych. Nasze doświadczenia historyczne nie pozwalają nam przejść obojętnie obok ekonomicznego rozwarstwienia planety. Polacy dobrze wiedzą, że światowych problemów nie rozwiąże wznoszenie nowego muru, za którym bogaci będą bronić się przed oblężeniem biednych. Izolowanie się i obojętność wobec problemów potrzebujących byłoby nie tylko nieskuteczne, ale przede wszystkim moralnie niedopuszczalne. Potrzebne jest rozbudzanie ludzkiej wrażliwości, kształtowanie takich postaw obywatelskich, które pozwalają dostrzegać niedostatek i biedę innych osób, mieszkających czasami w odległych częściach planety. I które wyzwalają ducha solidarności międzyludzkiej. W prezydenckim wystąpieniu wskazane zostały także pozytywne doświadczenia naszego kraju w zakresie konwersji długów zagranicznych na inwestycje ekologiczne (ekokonwersji). Ekokonwersja została zarekomendowana jako instrument ekonomiczny mający potencjalnie bardzo duże znaczenie w finansowaniu inwestycji ekologicznych i restrukturyzacji zadłużenia zagranicznego wielu państw świata, w tym przede wszystkim krajów rozwijających się. Prezydent w swoim wystąpieniu poinformował także o ratyfikacji przez Polskę Protokołu z Kioto, co powinno przybliżyć termin wejścia w życie tego porozumienia. 6 Raport Agenda 21 w Polsce. 10 lat po Rio ; Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2002; Raport Kompas Rio+10, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2002.

8 BSiE 7 Podsumowanie W ciągu ostatnich dziesięciu lat stan ekologiczny planety pogorszył się, nasiliły się również problemy społeczne. Tymczasem Konferencja w Johannesburgu nie przyniosła nowych międzynarodowych zobowiązań w dziedzinie ochrony globalnego środowiska oraz celów ekonomiczno-społecznych, z wyjątkiem dwóch niewielkich obszarów (ochrona zasobów żywych mórz, oraz ograniczenie o połowę liczby ludności pozbawionej dostępu do infrastruktury sanitarnej do roku 2015). Poza tym cele zawarte w Deklaracji i Programie Działań stanowią w dużej mierze odgrzewane dania, czyli są powtórzeniem zaleceń bądź zobowiązań, które były już przyjmowane przez wielkie międzynarodowe konferencje ostatniej dekady (Rio, sesja milenijna NZ, konferencja z Monterrey). Wydaje się, że obecnie najważniejsze problemy planety są już dość dobrze zidentyfikowane, w wielu przypadkach wiadomo również jak można im przeciwdziałać. Teraz pozostaje do wykonania faza najtrudniejsza, tzn. wprowadzenie w życie odpowiednich działań zaradczych. Szczyt pokazał, że nie jest to zadanie łatwe. Wiele problemów pozostaje nierozwiązanych, a postępująca globalizacja zwiększa tempo zmian i niesie nowe wyzwania. Ale dorobku Szczytu w Johannesburgu nie należy deprecjonować. Za szczególnie ważne można uznać pojawienie się licznych inicjatyw, często podejmowanych na poziomie krajowym bądź regionalnym, związanych z włączaniem się sektora prywatnego w rozwiązywanie problemów natury społecznej i ekologicznej. W porównaniu do Konferencji w Rio Szczyt w Johannesburgu skupił się bardziej na społecznym komponencie zrównoważonego rozwoju, kwestie ekologiczne często znajdowały się w cieniu dyskusji nad takimi problemami jak bieda i zadłużenie w Trzecim Świecie, problemy zdrowotne (w tym AIDS), liberalizacja handlu i dostęp produktów z krajów ubogich na rynki krajów bogatych chroniących własnych farmerów bądź przemysł lekki. Ale i tu nie doszło do konkretnych rozstrzygnięć i wiążących zobowiązań dotyczących np. oddłużania czy zwiększenia pomocy. Szczyt w Johannesburgu skłania do międzynarodowych porównań i pytania o miejsce Polski. Wydaje się, że na tle innych regionów świata nasz kraj prezentuje się korzystnie. Oczywiście Polska napotyka rozmaite problemy przy wdrażaniu zrównoważonego rozwoju (zwłaszcza w jego wymiarze społecznym), ale kierunek przemian zapoczątkowanych wraz z transformacją systemową generalnie sprzyja poprawie stanu środowiska i podnoszeniu jakości życia obywateli. Warto podkreślić też, że przygotowania do Szczytu w Johannesburgu zostały potraktowane z należytą powagą. Świadczy o tym między innymi zorganizowany przez Ministerstwo Środowiska i organizacje pozarządowe proces przygotowawczy obejmujący spotkania, konferencje, opracowanie specjalistycznych raportów. O uznaniu najwyższego politycznego znaczenia Szczytu świadczy obecność w Johannesburgu prezydenta Kwaśniewskiego. Teraz po zakończeniu Konferencji kluczowego znaczenia nabiera szerokie upowszechnienie wiedzy o jej dorobku i o międzynarodowych procesach służących wdrażaniu zrównoważonego rozwoju. Cele te powinny być uwzględniane także w pracach Sejmu.

9 8 BSiE ZAŁĄCZNIK I * 4 września 2002 r. Deklaracja z Johannesburga w sprawie zrównoważonego rozwoju Czerpiąc z naszego dziedzictwa, działamy dla przyszłości 1. My, przedstawiciele narodów świata, zgromadzeni na Szczycie Świata w sprawie Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu, w Republice Południowej Afryki, w dniach 2-4 września 2002 roku, potwierdzamy nasze zobowiązanie do działania na rzecz zrównoważonego rozwoju. 2. Zobowiązujemy się do budowania humanitarnego, sprawiedliwego i wrażliwego społeczeństwa globalnego, uznając, że wszyscy ludzie mają prawo do godności. 3. Na początku Szczytu, dzieci świata przemówiły do nas prostym, lecz jasnym językiem, mówiąc, iż przyszłość należy do nich, i z tego względu domagając się, abyśmy dzięki naszym działaniom pozostawili im świat pozbawiony rzeczy niegodnych i niedopuszczalnych, wynikających z ubóstwa, degradacji środowiska i wzorców niezrównoważonego rozwoju. 4. W reakcji na życzenie tych dzieci, które są naszą wspólną przyszłością, my wszyscy, pochodzący ze wszystkich stron świata, ukształtowani przez różne doświadczenia życiowe, łączymy się i mamy głębokie poczucie pilnej potrzeby tworzenia nowego i lepszego świata pełnego nadziei. 5. Dlatego przyjmujemy na siebie zbiorową odpowiedzialność za dokonanie dalszego postępu w zakresie współzależnych i nawzajem wspierających się filarów zrównoważonego rozwoju rozwoju gospodarczego, rozwoju społecznego i ochrony środowiska i ich wzmocnienia na szczeblu lokalnym, krajowym, regionalnym i globalnym. 6. Z tego kontynentu, kolebki ludzkości, deklarujemy, w planie działań i w tej deklaracji, naszą odpowiedzialność wobec siebie nawzajem, wobec szerszej społeczności żywych istot i wobec naszych dzieci. 7. Uznając, że ludzkość stanęła wobec konieczności wyboru drogi, wspólnie decydujemy się podjąć zdecydowane wysiłki, aby pozytywnie zareagować na potrzebę opracowania praktycznego i wyraźnego planu, który powinien doprowadzić do wykorzenienia ubóstwa i rozwoju ludzi. Od Sztokholmu poprzez Rio de Janeiro do Johannesburga 8. Trzydzieści lat temu, w Sztokholmie zgodziliśmy się, iż istnieje pilna potrzeba zareagowania na problem pogarszania się stanu środowiska. Dziesięć lat temu, na Konferencji Narodów Zjednoczonych nt. Środowiska i Rozwoju, zwołanej w Rio de Janeiro, zgodziliśmy się, iż ochrona środowiska oraz rozwój społeczny i gospodarczy mają fundamentalne znaczenie dla zrównoważonego rozwoju, zgodnie z zasadami przyjętymi w Rio. Aby osiągnąć taki rozwój, przyjęliśmy globalny program Agenda 21 i Deklarację z Rio, zobowiązanie do realizacji których obecnie potwierdzamy. Szczyt w Rio był znaczącym momentem przełomowym, wytyczającym nowy program działań na rzecz zrównoważonego rozwoju. 9. W okresie między Rio a Johannesburgiem narody świata spotkały się na kilku istotnych konferencjach pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych, m.in. na Konferencji w Monterrey w sprawie Finansowania Rozwoju i na Konferencji Ministerialnej w Doha. Na konferencjach tych nakreślono wszechstronną wizję przyszłości ludzkości. 10. Na Szczycie w Johannesburgu wiele osiągnęliśmy, doprowadzając do poszukiwania w sposób konstruktywny przez wielce zróżnicowane narody i ludzi o odmiennych poglądach wspólnej drogi ku światu respektującemu i realizującemu wizję zrównoważonego rozwoju. Konferencja w Johannesburgu potwierdziła również, iż dokonano znaczącego postępu w kie- * Tłumaczenie nieoficjalne, udostępnione przez Min. Środowiska:

10 BSiE 9 runku osiągnięcia globalnego porozumienia i partnerstwa między wszystkimi narodami naszej planety. Wyzwania, przed którymi stoimy 11. Uznajemy, że wykorzenienie ubóstwa, zmiana wzorców konsumpcji i produkcji oraz ochrona i zarządzanie bazą zasobów naturalnych dla rozwoju gospodarczego i społecznego stanowią nadrzędne cele i istotne warunki zrównoważonego rozwoju. 12. Głęboki podział ludzkości na bogatych i biednych oraz coraz większe różnice między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się stanowią poważne zagrożenie dla globalnej pomyślności, bezpieczeństwa i stabilności. 13. W dalszym ciągu cierpi globalne środowisko. W dalszym ciągu zmniejsza się różnorodność biologiczna, zubażane są zasoby ryb, pustynnienie powoduje utratę coraz większej powierzchni żyznych gruntów, już widoczne są negatywne skutki zmian klimatu, coraz częstsze i bardziej niszczycielskie są klęski żywiołowe, kraje rozwijające są coraz mniej odporne, zaś zanieczyszczenie powietrza, wód i mórz w dalszym ciągu pozbawia miliony możliwości zapewnienia sobie godnego życia. 14. Globalizacja nadała nowy wymiar tym wyzwaniom. Szybka integracja rynków, mobilność kapitału i znaczący wzrost przepływów środków inwestycyjnych na całym świecie stworzyły nowe wyzwania i możliwości dla realizacji zrównoważonego rozwoju. Jednakże, korzyści i koszty związane z globalizacją nie rozkładają się równomiernie, a kraje rozwijające stają wobec szczególnych trudności w sprostaniu temu wyzwaniu. 15. Grozi nam ugruntowanie tego globalnego zróżnicowania i jeśli nie będziemy działać w sposób fundamentalnie zmieniający nasze życie kraje ubogie mogą stracić zaufanie do swoich przedstawicieli i ustrojów demokratycznych, których pozostajemy zwolennikami, dostrzegając w swoich przedstawicielach: jeno cymbał i miedź dźwięczącą. Nasze zobowiązanie do realizacji zrównoważonego rozwoju 16. Jesteśmy zdecydowani dopilnować, aby nasza bogata różnorodność, która jest naszą siłą, została wykorzystana dla konstruktywnego partnerstwa na rzecz zmian i dla osiągnięcia wspólnego celu, jakim jest zrównoważony rozwój. 17. Uznając znaczenie rozwoju ludzkiej solidarności, usilnie zachęcamy do promowania dialogu i współpracy między cywilizacjami i narodami świata, niezależnie od rasy, ułomności, religii, języka, kultury i tradycji. 18. Witamy z zadowoleniem fakt, iż na Szczycie w Johannesburgu skupiono się na niepodzielności godności człowieka, uwzględniając ten problem poprzez podejmowanie decyzji ustanawiających poziomy docelowe, harmonogramy i partnerstwa mające na celu szybką poprawę dostępu do podstawowych potrzeb, takich jak czysta woda, urządzenia sanitarne, dostateczne schronienie, energia, ochrona zdrowia, bezpieczeństwo żywności i ochrona różnorodności biologicznej. Jednocześnie, będziemy wspólnie działać, pomagając sobie nawzajem w zapewnieniu dostępu do środków finansowych, korzyści z otwarcia rynków, rozwoju potencjału wykonawczego, zastosowaniu nowoczesnej technologii do zapewnienia rozwoju, oraz dokładając starań, aby niedorozwój zniknął na zawsze dzięki transferowi technologii, rozwojowi zasobów ludzkich, edukacji i szkoleniom. 19. Potwierdzamy nasze zobowiązanie do skupienia się szczególnie na zasługującej na priorytetowe traktowanie walce z ogólnoświatowymi czynnikami stanowiącymi poważne zagrożenie dla zrównoważonego rozwoju naszych narodów. Do czynników tych należą: chroniczny głód; niedożywienie; okupacja przez obce siły; konflikty zbrojne; problemy związane z narkotykami; zorganizowana przestępczość; korupcja; klęski żywiołowe; nielegalny handel bronią; przemyt osób; terroryzm; nietolerancja i nawoływanie do nienawiści rasowej, etnicznej, religijnej i innego rodzaju; ksenofobia; choroby zakaźne i chroniczne; zwłaszcza HIV/AIDS, malaria i gruźlica. 20. Zobowiązujemy się uwzględnić prawa i emancypację kobiet oraz równość płci we wszystkich działaniach mieszczących się w zakresie Agendy 21, Milenijnych Celów Rozwoju i Planu Implementacyjnego z Johannesburga.

11 10 BSiE 21. Uznajemy, że w rzeczywistości społeczeństwo globalne posiada instrumenty i środki, dzięki którym może stawić czoło stojącym przed całą ludzkością wyzwaniom związanych z wykorzenieniem ubóstwa i zrównoważonym rozwojem. Wspólnie podejmiemy dodatkowe kroki zapewniające wykorzystanie tych dostępnych środków z korzyścią dla ludzkości. 22. W tym zakresie, usilnie zachęcamy kraje rozwinięte, które dotychczas tego nie uczyniły, aby przyczyniając się do osiągnięcia naszych celów i zamierzeń rozwojowych uczyniły konkretne wysiłki zmierzające do udzielenia uzgodnionych na szczeblu międzynarodowym poziomów Oficjalnej Pomocy Rozwojowej. 23. Witamy z zadowoleniem i popieramy wyłanianie się silniejszych ugrupowań regionalnych i sojuszy, np. Nowego Partnerstwa dla Rozwoju Afryki (NEPAD), przyczyniających się do współpracy regionalnej, poprawy współpracy międzynarodowej i zrównoważonego rozwoju. 24. Będziemy w dalszym ciągu poświęcać szczególną uwagę potrzebom rozwojowym Małych Wyspiarskich Państw Rozwijających się i Najsłabiej Rozwiniętych Krajów. 25. Potwierdzamy mającą podstawowe znaczenie rolę narodów rodzimych w zrównoważonym rozwoju. 26. Uznajemy, iż zrównoważony rozwój wymaga długofalowej perspektywy i szerokiego udziału społecznego w formułowaniu polityki, podejmowaniu decyzji i ich wdrażaniu na wszystkich szczeblach. Jako partnerzy społeczni będziemy w dalszym ciągu działać na rzecz stabilnego partnerstwa ze wszystkimi głównymi grupami, szanując niezależne, ważne role, jakie wszystkie one odgrywają. 27. Zgadzamy się, że w czasie prowadzonej przez niego uprawnionej działalności, obowiązkiem sektora prywatnego, firm zarówno małych, jak i dużych, jest przyczynianie się do ewolucji prowadzącej do sprawiedliwych i zrównoważonych społeczności i społeczeństw. 28. Uzgadniamy również, że udzielimy pomocy umożliwiającej wzrost miejsc pracy przynoszących dochody, uwzględniając postanowienia przyjętej przez Międzynarodową Organizację Pracy (MOP) Deklaracji Podstawowych Zasad i Praw w Miejscu Pracy. 29. Zgadzamy się, że korporacje sektora prywatnego muszą egzekwować odpowiedzialne postępowanie firm. Powinny to czynić w ramach przejrzystego i stabilnego systemu regulacyjnego. 30. Zobowiązujemy się wzmocnić i usprawnić zarządzanie na wszystkich szczeblach, aby zapewnić skuteczne wdrażanie Agendy 21, Milenijnych Celów Rozwojowych i Planu Działań z Johannesburga. Potrzeba multilateralizmu w przyszłości 31. Aby osiągnąć cele zrównoważonego rozwoju, potrzebujemy bardziej skutecznych, demokratycznych i odpowiedzialnych instytucji międzynarodowych i multilateralnych. 32. Potwierdzamy nasze poparcie dla zasad i celów Karty ONZ i prawa międzynarodowego oraz dla wzmacniania multilateralizmu. Popieramy przywódczą rolę Organizacji Narodów Zjednoczonych jako najbardziej powszechnej i reprezentatywnej organizacji świata, która może najlepiej przyczynić się do zrównoważonego rozwoju. 33. Ponadto, zobowiązujemy się do śledzenia w regularnych odstępach czasu postępów w zakresie osiągania ogólnych i cząstkowych celów zrównoważonego rozwoju Już zaczęliśmy! 34. Zgadzamy się, że musi to być proces nie wykluczający nikogo, obejmujący wszystkie główne grupy i rządy, które wzięły udział w historycznym Szczycie w Johannesburgu. 35. Zobowiązujemy się, że będziemy działać razem, gdyż łączy nas wspólna zdecydowana wola ocalenia naszej planety, przyczyniania się do rozwoju ludzkości oraz osiągnięcia powszechnej pomyślności i pokoju. 36. Zobowiązujemy się zrealizować Plan Działań z Johannesburga i jak najszybciej osiągać w wyznaczonych terminach zawarte w nim cele społeczno-gospodarcze i ekologiczne.

12 BSiE Z kontynentu afrykańskiego, kolebki ludzkości, uroczyście przyrzekamy narodom świata i pokoleniom, które z pewnością odziedziczą tę Ziemię, że będziemy zdecydowanie działać na rzecz spełnienia naszych wspólnej nadziei na zrównoważony rozwój. Wyrażamy najgłębsze wyrazy wdzięczności narodowi i rządowi Republiki Afryki Południowej za ich ogromną gościnność i doskonałą organizację Światowego Szczytu w sprawie Zrównoważonego Rozwoju.