Recenzja. Wybor pola badawczego przez magistra Kaspra Sipowicza zasruguje na pem't

Transkrypt

1 Prof. zw. dr hab. Marian S. Wolanski Wroclaw, dnia r. Uniwersytet Wroclawski i Dolnoslqska Wyzsza Szkola Przedsi~biorczosci i Techniki w Polkowicach Recenzja pracy doktorskiej magistra Kaspra Sipowicza na temat: "Religia i koscioly chrzescijanskie w polityce i ideologii nazistowskiej w Kraju Warty a polityka koscielna rz'tdu III Rzeszy. Represje wobec Polakow i duchowienstwa polskiego". Wybor pola badawczego przez magistra Kaspra Sipowicza zasruguje na pem't aprobat~. Omawiany przez niego problem polityki koscielnej wladz nazistowskich w Kraju Warty, jak srusznie zauwaza Autor, nie doczekal si~ jeszcze pelnego opracowania, przedstawiaj'tcego losy zarowno Kosciola katolickiego, jak i kosciolow ewangelickich. Co do sformulowania tematu rozprawy mam jedn't uwag~, moma bylo ograniczyc si~ do pierwszego jego czlonu, bez uszczerbku dla tej pracy.wprowadzenie drugiego czlonu nie stanowi zadnego istotnego doprecyzowania tematu. Represje wobec Polakow i duchowienstwa polskiego byly zsynchronizowane z polityk't wladz Kraju Warty. Zale1't rozprawy doktorskiej mgr K. Sipowicza jest w szczegolnosci oparcie jej na solidnej i roznorodnej bazie irodlowej. W mojej ocenie material irodlowy zostal bardzo dobrze dobrany i wykorzystany. Na uznanie zasruguje posluzenie si~ przez Autora licznymi irodlami pierwotnymi, do ktorych uzyskal on dost~p dzi~ki badaniom przeprowadzonym w Instytucie Pami~ci Narodowej- Oddzial

2 w Lodzi., w Glownej Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz w Archiwum Panstwowym w Lodzi. Na dobr't ocen~ zasluguje zwlaszcza forma jak't zastosowano w pracy, przekazu informacji zawartych w dokumentach archiwalnych za pomoc't krotkich cytatow, cz~sto wkomponowanych w zdania wlasne. Nie budz't zastrzezen taue wprowadzenia do dluzszych cytatow, tak z dokumentow, jak tez z literatury. Dyskusyjne jest natomiast cytowanie fragmentow z "Mein Kampf' i "Der Mythus des 20.Jahrhunderts. Eine Wertung der seelisch-geistigen Gestaltenkampfe unserer Zeit", w wersji oryginalnej. Jesli praca zostanie skierowana do druku proponuj~ jednak, z oczywistych powodow, wprowadzenie ich tlumaczen na j~zyk polski. Trzon dokumentow, na ktorych oparta zostala praca stanowi't akta osobowe agentow gestapo, ksi~gi wi~zniow, akta procesowe, konspekty i programy szkoleniowe kadr gestapo, znajduj'tce si~ w IPN Oddzial w Lodzi, mowy i sprawozdania autorstwa Greisera oraz akta procesu Greisera przed Najwyzszym Trybunalem Narodowym, odnalezione przez Autora w Glownej Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, a z Archiwum Panstwowego w Lodzi glownie akta parafii ewangelicko-augsburskich. Trudno w tym miejscu nie zadac pytania, czy Doktorant probowal wzbogacic sw't baz~ irodlow't 0 dokumenty z IPN Oddzial w Poznaniu i z Archiwum Pailstwowego w Poznaniu? Atutem rozprawy jest dobre przedstawienie przez Autora aktow normatywnych 0 podstawowym znaczeniu dla relacji pomi~dzy Niemcami a Stolic't Apostolskct, a taue encyklik papieskich, a z drugiej strony rozporz'tdzen i dekretow rz'tdu III Rzeszy i wladz w Kraju Warty. Nie zglaszam zastrzezen do sposobu ich prezentacji oraz interpretacji przez Doktoranta. To sarno dotyczy wykorzystania przezen aktow normatywnych polskich wladz panstwowych. Poza podstawowymi dokumentami Autor si~gn'tl rowniez po irodla prasowe. S't to numery pism wychodz'tcych w okresach -przed i powojennym, polsko i niemiecko-j~zycznych. Rodzi si~ jednak pytanie, czy nie nalezalo przedstawic kampanii prasowych, oczywiscie w gazetach niemieckich 2

3 wydawanych w Kraju Warty, 0 wydzwi~ku antypolskim i antykoscielnym? Wlasciwa cz~sc rozprawy rozpoczyna si~ od strony 144, byloby zatem sporo miejsca na poruszenie tej kwestii. Dobrze natorniast prezentuje si~ lista wykorzystanych w pracy opracowan i artykulow naukowych (153 pozycje). Wedlug mojego rozeznania nie brakuje w tym zestawie zadnej z waznych publikacji z zakresu tematyki rozprawy. Na podkreslenie zasluguje umiej~tne wykorzystanie przez Doktoranta ustalen innych badaczy. Cele pracy w dlizym stopniu przes~dzone zostaly samym, choc molm zdaniem, zbyt szerokim tematem. Jak zrozumialem z dosc ogolnego i raczej opisowego okreslenia podstawowego celu rozprawy, Autor postanowil udowodnic, ze okr~g Kraju Warty, maj~cy status" wzorcowego wojewodztwa", w ktorym przeprowadzono eksperymenty w polityce koscielnej III Rzeszy, mial sruzyc za model dla prowincji " starej Rzeszy" po zakonczeniu wojny. Drugim celem pracy, zadeklarowanym przez Autora, jest "przyczynienie si~ do przezwyci~zenia stereotypu historyczno-etnicznego, iz ewangelik to Niemiec". Uwazam, ze ten drugi cel zostal slusznie dodany, bo istotnie ow stereotyp ci~le jeszcze funkcjonuje wsrod katolickiej cz~sci polskiego spoleczenstwa. Po przestudiowaniu calej pracy doszedlem do wniosku, ze rowniez pielwszy cel zostal w pelni osi~i~ty. Autor dogl~bnie zinterpretowal akty prawne odnos~ce si~ bezposrednio do kosciolow w Kraju Warty, wydane przez wladze tego okr~gu, zarowno rozporz~dzenia, ktore weszly w Zycie, jak tez projekty, ktore nie doczekaly si~ realizacji, jak np. trzynastopunktowy plan uregulowania stosunkow panstwo- Kosci61. Teza 0 poszukiwaniu przez nazistow rozwi~zan modelowych w Kraju Warty, nadaj~cych si~ do wykorzystania w krajach "starej Rzeszy" zostala, w moim przekonaniu, udowodniona. Mgr K. Sipowicz wybral i zastosowal w swej rozprawle kilka metod badawczych. W jakiejs mierze s~ to metody interdyscyplinarne, jak: prawnopolitologiczna (okreslana takze mianem analizy prawno-ustrojowej), historyczno-opisowa, czy socjologiczna. Nie dowiedzialem si~ jednak ze 3

4 Wst~pu nie 0 przydatnosei metody hermeneutyeznej. W jakim zakresie zostala ona wykorzystana? Autor nie wspomina w og6le 0 zastosowaniu metody analizy por6wnawezej w wielu fragmentaeh rozprawy w wersji retrogresywnej. Nie jest ona tym samym co przywolana przezen " tradyeyjna metoda narraeji historyeznej"(uzylbym w tym wypadku za Jerzym Topolskim jednak okreslenia "teehnika narraeji historyeznej"). Ze wzgl~du na sformulowanie tematu Doktorant byl niemal skazany na stosowanie analizy por6wnawezej i niezle sobie z tym radzi. Tyle tylko, ze nie nazywa rzeezy po imieniu we Wst~pie. Ewidentnym mankamentem jest brak okreslenia hipotez badawezyeh, co jest nieodzowne w praeaeh naukowyeh z dziedziny nauk polityeznyeh. To zas zle wplyn~lo na spos6b poslugiwania si~ wybranymi przez Autora metodami. W przeeiwieiistwie do innyeh dyseyplin dla nauk polityeznyeh nie wypraeowano jednolitej metodologii, badaeze posluguj'l. si~ tylko metodami, wsr6d kt6ryeh na ezolo wybija si~ koneepeja analizy politologieznej. 0 jej uzyeiu Doktorant nie pisze. A szkoda bo brakuje mi okreslenia podstawowego poj~eia zawartego w tytule rozprawy, to jest terminu "polityka koseielna". Istotne jest jego znaezenie z punktu widzenia teorii polityki. Atutem praey mgr K. Sipowieza jest jej ezytelna konstrukeja. Nie budzi zastrzezen struktura podzialu tresei oraz kolejnosc rozdzial6w. Autor zastosowal tu jeden z wariant6w, kt6ry umozliwia realizaej~ postawionyeh cel6w. Rozprawa rna klarowny uklad ehronologiezny i w drugiej kolejnosci problemowy. Sklada si~ ona z pi~ciu rozdzial6w, w kt6rych obr~bie wydzielone zostaly podrozdzialy. Struktura jest zatem dwustopniowa. Zachowane zostaly odpowiednie proporcje mi~dzy poszczeg6lnymi fragmentami i nie jest to podzial sztuezny, ale wynika on z zalozonej koneepcji badawczej. Zachodzi mi~dzy nimi seisla korelacja, nie pojawiaj'l. si~ powt6rzenia. Tytuly S'l. precyzyjne, nie budz'l. zastrzezen. Przyj~te eezury czasowe : 1939 i 1945 nalezy uznac za trafue, gdyz S'l. one pochodnymi tematu pracy. 4

5 Dwa pierwsze rozdzialy maj't charakter wprowadzen do analizy tematu rozprawy. Ich zamieszczenie jest bezdyskusyjne, choc odnosi Sl~ w nich Autor do wydarzen sprzed wojny. Moma si~ oczywiscie zastanowic czy nie zostaly one zanadto rozbudowane? Uwazam, ze nie poniewaz Doktorant unika wildania si~ w szczeg6ly, nie zauwazylem zadnych przeskokow merytorycznych, czy chronologicznych. W rozdziale I zawarta zostala charakterystyka pogl'tdow glownych ideologow narodowego socjalizmu na temat religii. Doktorant przedstawia ich stosunek do religii na przykladzie prac Adolfa Hitlera i Alfreda Rosenberga, zawieraj'tcych wykladni~ doktryny NSDAP. Bez dokonania tej charakterystyki nie bylaby mozliwa analiza kluczowego problemu tej rozprawy. Potrzebne i w sumie poprawne S't wywody Autora dotycz'tce tresci " Mein Kampf' i "Der Mythus des 20. Jahrhunderts...", czytelne s't interpretacje dotycz'tce ich wplywu na ksztah polityki koscielnej rz'tdu III Rzeszy. Interesuj'tcy, tak w warstwie faktograficznej, jak i ocen jest rozdzial II, traktuj'tcy 0 relacjach pomi~dzy wladzami III Rzeszy a niemieckimi kosciolami chrzescijanskimi. Nie mozna wnosic zadnych zastrzezen do charakterystyki dialogu mi~dzy Berlinem a Stolic't Apostolsk't w sprawie konkordatu. Dla realizacji celu rozprawy konieczne bylo szerokie omowienie relacji pomi~dzy wladzami III Rzeszy a niemieckimi kosciolami protestanckimi. Na poczet uchybien merytorycznych w tym rozdziale zaliczam malo przekonywuj'tce opinie, dotycz'tce wypowiedzi papieza Piusa XII (s.81). Nie jestem pewien czy Autor dobrze zinterpretowal slowa z mowy Piusa XII, wygloszonej w wigili~ Swi'tt Bozego Narodzenia w 1942 roku. Cytuje je za S. Krasowskim, ktorego praca "Watykan a Polska" z 1949 roku jest tendencyjna. Warto bylo zatem skonfrontowac fragment tej wypowiedzi z oryginalem, a s't to nast~puj'tce slowa, oczywiscie wedlug Krasowskiego: "Dla wielu ludzi, ujmuj'tcych Zycie zbyt powierzchownie, wojna jest zwyldym, choc moze nieoczekiwanym wydarzeniem historycznym. Kto jednak gl~biej si~gn'tl wzrokiem ducha w dziedzin~ stosunkow spolecznych przeczllwal j't i pragn'tl 5

6 jej, bo przeciez wsp61czesne stosunki poza maske:tkonwencjonalnych form kryly w sobie cale:t nieszcz~sne:t slabosc i rozpasane:t ze:tdz~ zysku wladzy". Wyrazam we:ttpliwosc co do tego czy trafne jest stwierdzenie Doktoranta, ze " papiez upatrywal w tym ogolnoswiatowym konflikcie zbrojnym szans~ na diametralne:t zmian~ - jego zdaniem niesprawiedliwych, a nawet szkodliwych - uregulowan stosunkow spolecznych, powracaje:tc tym samym do zalet ustroju korporacyjnostanowego"(s. 81). Wydaje mi si~ tu potrzebny szerszy i doldadniejszy komentarz Autora. Pius XII na pewno byl pacyfiste:t, obce byly mu tego rodzaju kalkulacje. Uwazam takze, ze Doktorant powinien omowic opinie 0 dzialalnosci tego papieza, zawarte w wywiadzie Piotra Zychowicza z Garrym Kruppem w "Rzeczpospolitej" i w artykule I. Deak w "Gazecie Wyborczej" (s.!08). Rozdzial III traktuje 0 Kraju Warty jako wzorcowym okr~gu III Rzeszy. Autor wykazal si~ w nim duze:t wiedze:t, potrafil nie tylko przywolac argumenty i dane przemawiaje:tce za jego twierdzeniami, ale i pokazac skomplikowanie przedmiotu badan. Do Jego interpretacji w tym fragmencie pracy nie wnosz~ zadnych uwag krytycznych. Wysoko oceniam rowniez za poziom merytoryczny kolejny rozdzial IV, traktuje:tcy 0 sytuacji Kosciola katolickiego w Kraju Warty. W sposob czytelny zostaly ukazane struktury Kosciola katolickiego po aneksji polskich ziem zachodnich przez III Rzesz~. Szczegolowo omowiona zostala represyjna polityka Arthura Greisera wobec Kosciola i kleru polskiego. Za najbardziej nowatorski uwazam rozdzial V rozprawy, poswi~cony represjom wobec srodowiska polskich pastorow ewangelickich w Kraju Warty. Zostal on oparty przede wszystkim na irodlach pierwotnych, cz~sto odkrytych przez samego Autora, wczesniej nie znanych. Konkluduje:tc, merytoryczne:t ocen~ pracy nale:zy podkreslic, ze prezentuje si~ ona dobrze, a fragmentami bardzo dobrze. Od tego poziomu wyraznie odstaje "Podsumowanie", ktore jest krotkie i powierzchowne, a jest to skutek braku okreslenia hipotez badawczych we Wst~pie. 6

7 Chcialbym zadae takze Autorowi kilka pytail szczeg61owych: liskqd mu wiadomo, ze przybycie prymasa Augusta Hlonda do Watykanu, 19 wrzesnia 1939 roku, zostalo przyj~te przez Piusa XII bez entuzjazmu? (s. 174) 2/w oparciu 0 jakie Zrodla Doktorant twierdzi, ze Pius XII zakazal "na pewien czas poruszania w programach Radia Watykailskiego jakiejkolwiek tematyki dotycz'l.cej Polski". Powolanie si~ w tym wypadku na Z. Fijalkowskiego nie wystarcza, chyba ze Fijalkowski podaje konkretne Zrodlo? (s. 175) 3/jaki ma sens stwierdzenie Doktoranta komentuj'l.ce wystosowanie przez mecenasa Hejnowskiego listu do Bieruta 0 ulaskawienie Arthura Greisera po wymierzeniu mu kary smierci przez Najwyzszy Trybunal Narodowy, ze "Prawnik ten wykazal si~ wielk'l. dalekowzrocznosciq, wskazuj'l.c, iz nalezy ulaskawie Greisera ze wzgl~du na przyszle dobros'l.siedzkie stosunki mi~dzy narodem polskim a nienieckim"?(s.173) Brakuje mi tu komentarza wlasnego Autora. Moze warto si~ zastanowie jaki skutek i wrazenie mialoby to ulaskawienie w oczach spoleczeilstwa polskiego w pierwszych latach powojennych? 0 jak't "dalekowzrocznose" chodzi zatem Doktorantowi? Od strony formalnej praca prezentuje si~ bardzo dobrze. J~zyk i stylistyka rozprawy pozwalaj'l. stwierdzie, ze Autor nie mial trudnosci w wyrazaniu swoich przemysleil w formie pisemnej. Przypisy S'l. roznorodne i sporz'tdzone poprawme. Poprawnie 1 konsekwentnie zastosowano skroty opisow bibliograficznych. Dose cz~sto zdarzaj'l. si~ natomiast bl~dy literowe. Cennym uzupelnieniem tekstu s.q kopie dokumentow zawarte w zal'tcznikach. Bior'tc pod uwag~ wszystkie wymienione w tej recenzji zalety pracy, przede wszystkim wysok'l. jakose wykorzystanych materialow Zrodlowych, dobre stosowanie przez Autora j~zyka uzywanego w badaniach naukowych, walory poznawcze pracy, stwierdzam,ze dysertacja magistra Kaspra Sipowicza spelnia wymogi stawiane rozprawom doktorskim i wnosz~ 0 dopuszczenie Doktoranta do dalszych etap6w przewodu doktorsldego. _.,(; eu0)ti~~1;1 7