Egipt faraonów CZAS ZAJĘĆ WYMAGANIA WYNIKAJĄCE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ. Początki cywilizacji egipskiej. Gospodarka starożytnego Egiptu CELE LEKCJI

Transkrypt

1 36 CZAS ZAJĘĆ 1 godzina lekcyjna (P) 2 godziny lekcyjne (R) WYMAGANIA WYNIKAJĄCE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ 4 ok p.n.e. II. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu. 2) porównuje uwarunkowania geograficzne rozwoju cywilizacji na Bliskim i Dalekim Wschodzie; 3) charakteryzuje organizację państw i strukturę społeczeństw w cywilizacjach starożytnego Bliskiego Wschodu; 4) rozpoznaje najważniejsze osiągnięcia kulturowe starożytnych cywilizacji Bliskiego i Dalekiego Wschodu; 5) charakteryzuje wierzenia ludów tworzących cywilizacje starożytnego Bliskiego i Dalekiego Wschodu, z uwzględnieniem judaizmu. zjednoczenie Egiptu Egipt faraonów p.n.e. Stare Państwo p.n.e. Średnie Państwo p.n.e. Nowe Państwo 30 p.n.e. przyłączenie Egiptu do Imperium Rzymskiego Przypomnij Początki cywilizacji egipskiej W jaki sposób warunki geograficzne wpłynęły na rozwój cywilizacji w dorzeczu Tygrysu i Eufratu? Państwo faraonów powstało i rozkwitło dzięki położeniu w dolinie Nilu. W dolnym odcinku koryto rzeki rozdzielało się na liczne odnogi, tworząc obszar zwany deltą. Jej szerokość u brzegów morza wynosiła ok. 20 km. W górnym biegu rzeka miała szerokość 1 3 km i była zamknięta między wysokimi skalnymi ścianami. Co roku Nil wylewał i nanosił żyzny namuł. Tylko na tym obszarze człowiek mógł się osiedlić. W ten sposób warunki geograficzne wpłynęły na kształt granic starożytnego Egiptu nazywanego darem Nilu. Początkowo istniały dwa oddzielne państwa Dolny Egipt i Górny Egipt. Dolny Egipt obejmował obszar od Morza Śródziemnego do pierwszej katarakty (progu rzecznego). Dalej na południe rozpościerał się Górny Egipt. Ok r. p.n.e. nastąpiło zjednoczenie obu państw w jedno ze stolicą w Memfis. Cel lekcji Poznam cywilizację Egiptu za czasów panowania faraonów. Po lekcji Opisuję wpływ czynników geograficznych na rozwój cywilizacji w dolinie Nilu. Charakteryzuję organizację państwa oraz strukturę społeczeństwa w Egipcie. Przedstawiam system wierzeń religijnych w Egipcie. Wymieniam najważniejsze osiągnięcia starożytnego Egiptu. Gospodarka starożytnego Egiptu CELE LEKCJI ZNA datę: ok p.n.e. 1 Na znak panowania nad obiema częściami państwa faraonowie nosili pschent podwójną koronę władców Górnego i Dolnego Egiptu. Powstała ona z połączenia wysokiej białej korony Górnego Egiptu z niższą czerwoną koroną Dolnego Egiptu. Całość ozdabiał święty wąż kobra. Ilustracja współczesna. M ROZUMIE pojęcia: dar Nilu, kanał irygacyjny Szybka wegetacja roślin sprawiała, że Egipcjanie zbierali plony dwa razy w roku. Czyniło to Egipt najbardziej żyznym obszarem całego Bliskiego Wschodu. Gospodarka w głównej mierze opierała się na rolnictwie. Uprawiano jęczmień, len, pszenicę, rośliny oleiste. Zakładano także ogrody, w których sadzono drzewa owocowe, daktylowce i krzewy winorośli oraz warzywa: sałatę, rośliny strączkowe, ogórki, cebulę. Hodowano zwierzęta, głównie bydło, świnie, kozy, owce i ptactwo. Nil dostarczał ryb stanowiących ważny składnik diety. Bogaci Egipcjanie mogli sobie pozwolić na mięso, które jedli w dużych ilościach. Zasięg wylewów Nilu był ograniczony, więc Egipcjanie starali się poszerzyć obszar zalewowy i w ten sposób zwiększyć powierzchnię przeznaczoną pod uprawy. Budowali długie, wąskie kanały irygacyjne doprowadzające wodę do odległych miejsc upraw. Wiejskie osiedla chronili przed niekontrolowanym wylewem za pomocą systemu tam. Tworzyli też zbiorniki wodne, z których czerpali wodę do nawadniania pól uprawnych znajdujących się wyżej. 36 I. WPROWADZENIE Zajęcia rozpoczynamy pytaniami: Co w czasach starożytnych odgrywało istotną rolę podczas wyboru przez ludzi miejsca do osiedlenia się? Gdzie w północnej Afryce założyliby oni osadę? W odpowiedzi może uczniom pomóc mapa Afryki. Następnie podajemy temat i główny cel lekcji. II. ROZWINIĘCIE Prosimy uczniów, aby na podstawie mapy w podręczniku (s. 37) odpowiedzieli na pytania: Co zadecydowało o powstaniu państwa egipskiego w tym miejscu Afryki? Gdzie znajdowały się obszary uprawne i co pomagało w nawadnianiu pól? Co oznacza pojęcie dar Nilu? Zwracamy uwagę na dostęp do rzeki, budowę kanałów nawadniających, katarakty oraz rolę Nilu w transporcie. Wymieniamy rośliny uprawiane przez Egipcjan. Możemy też poprosić uczniów, aby je wypisali na tablicy na podstawie pierwszego akapitu podrozdziału Gospodarka starożytnego Egiptu (s. 36). Podajemy także, jakie zwierzęta hodowano w starożytnym Egipcie.

2 37 2 Pochodząca z przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e. paleta Narmera jest jednym z najważniejszych zabytków sztuki egipskiej. Na obu stronach palety przedstawiony został faraon Narmer. Uważa się, że to on zjednoczył Egipt. Imię władcy zapisane jest hieroglifami. Na pierwszej stronie (z prawej) Narmer w koronie Górnego Egiptu zabija jeńca. Ptak nad nim to sokół symbol Horusa, boga Górnego Egiptu. Pod jego nogami znajduje się sześć trzcin papirusowych symbolizujących Dolny Egipt. Na drugiej stronie faraon w koronie Dolnego Egiptu wizytuje maszerujące ze sztandarami wojska. W oddali leżą pozbawione głów ciała wrogów. Paleta jest pierwszym wyobrażeniem ukazującym faraona w dwóch koronach Egiptu. Obecnie przechowywana w Muzeum Egipskim w Kairze. M CELE LEKCJI ROZUMIE pojęcia: cywilizacja kamienia, papirus Skaliste brzegi górnego Nilu ograniczały co prawda wylewy rzeki i obszar pól uprawnych, ale były źródłem surowca. Kamień służył zarówno do wyrobu narzędzi, jak i budowy wielkich konstrukcji posągów, świątyń, grobowców. W Egipcie używano go dłużej niż w innych regionach, ponieważ dostęp do metali był utrudniony. Z tego powodu starożytny Egipt nazywamy cywilizacją kamienia. Praca z materiałami 1. Opisz paletę Narmera. Wyjaśnij, w jaki sposób obrazuje ona zjednoczenie Egiptu. Odwołaj się do jej symboliki. M1, M 2 2. Wskaż obszary uprawne starożytnego Egiptu. M 3 3. Wymień surowce naturalne starożytnego Egiptu. M 3 FENI CJA SYRIA Kreta M o r z e A NA AN Cypr K DOLNY E G I P T A wariris M i a y n s t P u Ś r ó d z i e m n e Morze Martwe Heliopoliss p ł w. Gizaa Heliopoli Giz S y n a j Achetaton W h od l Ni Y sc zasięg Egiptu w okresie Średniego Państwa (XXI XVIII w. p.n.e.) zasięg Egiptu w okresie Nowego Państwa za panowania Totmesa III (XV w. p.n.e.) obszary uprawne oazy n e N U B I A III katarakta kamieniołomy kopalnie złota kopalnie miedzi kamienie szlachetne IV katarakta Napata Napat zasięg Egiptu w okresie Starego Państwa (XXVII XXII w. p.n.e.) o Pustynia Nubijska LEGENDA ważniejsze świątynie r w Abu Si Simbe bel be Starożytny Egipt XXVII XV w. p.n.e. piramidy z e Asuan Asua 3 C Nil M. a i j s k L i b I katarakta II katarakta n Tebyy (Lukso r, Ka Karnak) Nebit Nebi ia EGIPT i a y n s t R GÓ u N k a S y r y j s P Pu s t y nia Memfis Memfi POTRAFI wymienić surowce stanowiące podstawę rozwoju gospodarki Egiptu wskazać na mapie Nil, Dolny Egipt, Górny Egipt przedstawić znaczenie Nilu dla Egipcjan omówić proces jednoczenia Egiptu scharakteryzować symbol zjednoczenia Egiptu V katarakta 37 Prosimy o odczytanie z mapy (s. 37), jakie surowce wydobywano w Egipcie. Pytamy uczniów, dlaczego Egipt nazywamy cywilizacją kamienia. Korzystając z mapy (s. 37), wyjaśniamy, że wcześniej Egipt był podzielony na Dolny Egipt i Górny Egipt, a zjednoczenie państwa nastąpiło ok r. p.n.e. Następnie uczniowie na podstawie informacji z podrozdziału Gospodarka starożytnego Egiptu (pierwszy akapit na s. 38) odpowiadają na pytania: Jakiego materiału do budowy brakowało Egipcjanom? Skąd go sprowadzano? Odwołując się do ilustracji (M1 oraz M 2, s ), pytamy uczniów: Jak doszło do zjednoczenia Egiptu? Co było symbolem Dolnego Egiptu, a co Górnego? W jakim celu powstała podwójna korona Górnego i Dolnego Egiptu? Wskazujemy na brak cyny i żelaza w Egipcie. Omawiamy też rolę papirusu oraz sposób jego wytwarzania (cięcie łodyg na paski, przeplatanie ich naprzemiennie, ubijanie). W dalszej części zajęć zaczynamy rozmowę o dziejach Egiptu. Wskazujemy, że można je podzielić na trzy okresy, które były przeplatane okresami przejściowymi związanymi z rozbiciem politycznym i walką o władzę.

3 38 W Egipcie nie występowały rudy cyny i żelaza. Łatwiej dostępne były złoto i miedź. Pozyskiwano je z kopalni położonych na terenie Egiptu lub w zasięgu jego wpływów. Brakowało podstawowego budulca drewna. Rosnące nad brzegami Nilu akacje i palmy nie nadawały się ani do budowy statków, ani domów, dlatego drewno sprowadzano z odległego Libanu. Mimo ograniczeń w dostępie do niektórych surowców Egipcjanie zajmowali się niemal wszystkimi znanymi w starożytności rodzajami rzemiosła m.in. garncarstwem, kamieniarstwem, metalurgią i tkactwem. Bogactwem Egiptu była roślina o nazwie cibora papirusowa, popularnie zwana trzciną papirusową, która w dużej ilości porastała brzegi rzeki. Już od III tysiąclecia p.n.e. wytwarzano z niej materiał pisarski papirus. Z korzeni rośliny wyrabiano naczynia domowe, a z łodyg sporządzano łodzie, żagle, maty, powrozy i odzież. Kłącza i pędy były jadalne. CELE LEKCJI ZNA postacie: Dżesera, Totmesa III, Amenhotepa IV (Echnatona), Ramzesa II, Nefretete, Kleopatry datę: 30 p.n.e. POTRAFI dopasować najważniejsze wydarzenia do odpowiedniego okresu w dziejach Egiptu określić sukcesy i porażki Egipcjan wskazać przyczyny upadku Egiptu określić błędy, jakie doprowadziły do upadku Egiptu Malowidło z grobowca w Tebach z XV w. p.n.e. przedstawia Egipcjan zajmujących się uprawą winorośli, produkcją wina oraz spławianiem go do pozostałych części kraju. Rozlewisko Nilu w pobliżu starożytnego miasta Awaris. Znajdowały się w nim budowle ozdobione napisami hieroglificznymi i freskami. Dzieje polityczne W historii starożytnego Egiptu wyodrębnia się trzy główne okresy: Starego Państwa, Średniego Państwa oraz Nowego Państwa. Pomiędzy nimi następowały okresy przejściowe, w których dochodziło do rozbicia politycznego i walk o władzę. Spośród władców Starego Państwa wyróżniał się faraon Dżeser. Przeprowadził on reformę administracyjną polegającą na scentralizowaniu systemu zarządzania. Ponadto zainicjował tytulaturę podkreślającą znaczenie boga nieba Horusa. Odtąd faraonowie przyjmowali imię Horusa jako opiekuna całej monarchii. W okresie Średniego Państwa faraonowie zdołali wzmocnić władzę w Górnym i Dolnym Egipcie. Podbili część sąsiadującej z nimi Nubii, wzmocnili ochronę granic, a także zintensyfikowali handel z Mezopotamią, Cyprem i Kretą. Czasy Nowego Państwa to okres, w którym Egipt był największą potęgą na Bliskim Wschodzie. Dominował nad innymi państwami pod względem militarnym, ekonomicznym i kulturowym. Jego potęgę stworzył faraon tekst, coś tam coś tam, kolumna, historia, ludzie itd. tekst, coś tam coś tam, kolumna, historia, ludzie itd. tekst, coś tam coś tam, kolumna, historia, ludzie itd. 38 Rozdajemy uczniom karty pracy. www Prosimy, aby na podstawie podrozdziału Dzieje polityczne (s ) wykonali zadanie 1. Po zakończeniu pracy omawiamy je wspólnie z uczniami. Zwracamy uwagę na rządy Amenhotepa IV zwanego Echnatonem. Przybliżamy też postać Nefretete. Informujemy, że od XIII w. p.n.e. następował powolny upadek Egiptu, który coraz częściej był zajmowany przez inne państwa. Uczniowie na podstawie informacji z podrozdziału Schyłek potęgi (s. 39) wykonują zadanie 2 w kartach pracy. Następnie omawiamy przyczyny upadku Egiptu i jego ostateczny podbój przez Imperium Rzymskie. Pytamy uczniów: Co doprowadziło do takiej sytuacji? W jaki sposób Egipcjanie mogli temu zaradzić?

4 39 Totmes III (XV w. p.n.e.), który jako pierwszy władca egipski poprowadził zwycięską wyprawę wojenną na tereny Mezopotamii i Syrii. W Tebach, nowej stolicy, rozwinął się kult boga Amona i silną pozycję w kraju zdobyli jego kapłani. Ich władzę próbował ograniczyć faraon Amenhotep IV (rządził ok p.n.e.). W miejsce boga Amona wprowadził nowego boga Atona. W ten sposób odsunął od wpływów kapłanów związanych z kultem Amona. Faraon zmienił swoje imię na Echnaton. Jednak po jego śmierci powrócono do dawnych praktyk, a ślady kultu Atona zniszczono. Potężnym władcą Nowego Państwa przez ponad 60 lat był Ramzes II (panował w latach ok p.n.e.). Prowadził on politykę podbojów. Okazał się też wielkim budowniczym postawił m.in. wspaniałą świątynię w Abu Simbel, uznawaną za symbol potęgi starożytnego Egiptu. CELE LEKCJI ROZUMIE pojęcia: faraon, wezyr, nomarcha, nom POTRAFI omówić strukturę społeczną Egiptu ze wskazaniem zadań wykonywanych przez poszczególne grupy społeczne Schyłek potęgi Powolny upadek Egiptu trwał od XIII w. p.n.e. Był to długotrwały i postępujący kryzys. Znaczenie faraonów malało, buntowały się prowincje, a świątynie uniezależniały od rządzących. W VI w. p.n.e. Egipt został opanowany przez perskie Imperium Achemenidów. Persowie z przerwami rządzili tym państwem aż do 332 r. p.n.e., kiedy ziemie te zostały zajęte przez wojska Aleksandra Wielkiego. Po jego śmierci rządy w Egipcie przejęła macedońska dynastia Ptolemeuszów. Państwo zhellenizowano, czyli poddano wpływom kultury greckiej. Ptolemeusze dbali o rozwój Egiptu, a z Aleksandrii, jego ówczesnej stolicy, uczynili jedno z najważniejszych miast starożytności. Od II w. p.n.e. państwo słabło na skutek walk wewnętrznych pomiędzy członkami rządzącej dynastii. Władcy Egiptu nie byli w stanie przeciwstawić się potężnemu Imperium Rzymskiemu. Po śmierci Kleopatry w 30 r. p.n.e. Egipt stał się jedną z prowincji rzymskich. Nefretete żona Amenhotepa IV. Podobnie jak mąż wraz ze zmianą kultu przyjęła nowe imię, które oznaczało Piękna jest piękność Atona. Rzeźba datowana na XIV w. p.n.e., przechowywana w Muzeum Egipskim w Berlinie. Struktura społeczna i organizacja państwa Faraon jako władca państwa stał na szczycie hierarchii społecznej. Był najważniejszym prawodawcą oraz dowódcą armii i co najistotniejsze sprawował rządy oparte na religii. Pełnił funkcję najwyższego kapłana, a Egipcjanie uznawali go za wcielenie boga Horusa na ziemi. Wszystkim gestom, czynnościom, a nawet złemu samopoczuciu władcy nadawano wymiar religijny. Wyjątkową pozycję w systemie władzy zajmowali kapłani. Rozbudowana struktura religijna starożytnego Egiptu połączona z wiarą w życie pozagrobowe powodowała, że odgrywali oni rolę ogniwa łączącego ludzi i bogów. Kapłani pełnili funkcję doradców i nauczycieli faraonów, przez co mieli ogromny wpływ na życie religijne i polityczne Egiptu. Ich zadaniem była opieka nad świątyniami, w tym organizacja świąt, składanie ofiar i odprawianie rytuałów religijnych. Kapłani byli wykształconymi ludźmi. Studiowali matematykę, przyrodę i astronomię. Znali się na medycynie, przeprowadzali operacje, czuwali nad procesem balsamowania zwłok. Rozumieli procesy wylewów Nilu, nadzorowali prace budowlane i nawadniające. Kleopatra była ostatnim faraonem Egiptu wywodzącym się z rodu Ptolemeuszów. Sprawowała władzę w latach p.n.e. Utrzymała się na tronie dzięki wsparciu Juliusza Cezara, a później Marka Antoniusza. Jej wizerunek często wykorzystywany jest w kulturze i popkulturze. Na zdjęciu rzeźba z I w. p.n.e., Stare Muzeum w Berlinie. 39 Wyjaśniamy uczniom, że społeczeństwo Egiptu nie było jednolite i że często przedstawiane jest w formie piramidy. Rysujemy na tablicy piramidę i wspólnie z uczniami w odpowiednich miejscach wpisujemy poszczególne grupy społeczne: faraon, kapłani, urzędnicy, żołnierze, rzemieślnicy, chłopi, niewolnicy. Podczas omawiania szczególną uwagę zwracamy na rolę wezyra i nomarchów. Uczniowie po kolei losują zadania mieszkańców Egiptu, głośno je odczytują, a następnie przyporządkowują dane zadanie do grupy społecznej. www ALTERNATYWA Uczniowie mogą też metodą dramy odegrać scenki związane ze wskazanymi im grupami społecznymi. Klasę dzielimy na tyle zespołów, ile mamy grup społecznych, choć możemy tę liczbę ograniczyć do kilku wybranych.

5 40 CELE LEKCJI Nom Jednostka organizacyjna w starożytnym Egipcie. Podział na nomy wynikał z sieci lokalnych kanałów nawadniających. W Górnym Egipcie były 22 nomy, a w Dolnym było ich 20. Stan ten utrwalił się już na początku egipskiej państwowości i trwał nieprzerwanie aż do VII w. n.e. ZNA bóstwa egipskie: Re (Ra), Horus, Anubis, Izyda, Tot, Set, Amon, Ozyrys, Bastet Mumifikacja ROZUMIE pojęcie: Księga umarłych Proces konserwacji zwłok, który zapobiega ich rozpadowi. Księga umarłych POTRAFI przedstawić zasady, jakimi w życiu powinien się kierować dobry Egipcjanin omówić wiarę Egipcjan w życie pozagrobowe Zbiór staroegipskich pism, pieśni i rysunków, których zadaniem było ułatwienie zmarłemu podróży do raju. Najstarsze Księgi umarłych zaczęły powstawać na przełomie XVI i XV w. p.n.e. i początkowo zawierały wyłącznie tekst. Kolejni w hierarchii byli urzędnicy. W imieniu władcy państwem zarządzał wezyr. Z czasem wykształciła się praktyka mianowania dwóch wezyrów dla Górnego oraz Dolnego Egiptu. Wezyrowie sprawowali władzę nad skarbem państwa, gospodarką i przestrzeganiem prawa. Kontrolowali też nomarchów, czyli naczelników zarządzających nomami. Na powierzonym terenie nomarchowie zarządzali urzędnikami niższego szczebla, m.in. poborcami podatków, a także sprawowali nadzór nad lokalnym garnizonem. W administracji państwowej ważne funkcje pełnili pisarze. Było ich niewielu, ponieważ biegłe opanowanie czytania, pisania i liczenia stanowiło dużą trudność. Osobną klasę społeczną w Egipcie tworzyli żołnierze. Arystokraci służyli w elitarnych oddziałach rydwanów i sprawowali funkcje dowódcze. Za pobór rekrutów odpowiadali nomarchowie. W okresie Średniego Państwa armia była już w pełni profesjonalna. Ważne miejsce w hierarchii społecznej starożytnego Egiptu zajmowali rzemieślnicy, którzy odpowiadali za produkcję narzędzi i przedmiotów codziennego użytku. Na samym dole hierarchii społecznej starożytnego Egiptu znajdowali się chłopi i niewolnicy. Chłopi stanowili najliczniejszą grupę społeczną wolną tylko iluzorycznie. Ciążył na nich obowiązek pracy na polach kapłanów, urzędników czy samego faraona. Musieli też kopać kanały oraz budować świątynie i grobowce. Niewolników w Egipcie było niewielu. Najczęściej zostawali nimi jeńcy wojenni. Religia i wierzenia W starożytnym Egipcie niektóre zwierzęta otaczano kultem religijnym, np. koty były utożsamiane z boginią miłości Bastet. Zwłoki tych zwierząt balsamowano podobnie jak ludzkie, tworząc kocie mumie, i składano je do grobów. W starożytnym Egipcie, podobnie jak w Mezopotamii, religia miała charakter politeistyczny. Bogowie mieli określoną naturę, zdolności, charakter, miejsca kultu, własne symbole, liczby oraz święte zwierzęta. Najważniejszym bogiem był Re (Ra) uznawany za boga słońca i stwórcę świata. Egipcjanie uważali, że stworzył on samego siebie. Jego dziećmi byli m.in. Horus oraz Anubis opiekun zmarłych, do którego zwracano się podczas mumifikacji. Inne bóstwa to Izyda (bogini płodności), Tot (bóg pisma i mądrości), Set (bóg ciemności i chaosu). Niektórych bogów przedstawiano jako ludzi z głowami zwierząt, np. szakala (Anubis) czy sokoła (Horus). Religia była ściśle związana z dziejami państwowości. Podział na Górny i Dolny Egipt stanowił odzwierciedlenie konfliktu między dwoma mitologicznymi braćmi Horusem i Setem. Tuż po zjednoczeniu Egiptu przewagę zdobył kult Horusa. Uważano, że to ten bóg scalił kraj, a faraonowie są jego wcieleniem. W okresie Starego Państwa rywalizowały ze sobą dwa kulty boga Re (Ra) w Heliopolis i Ptaha w Memfis. W czasach Średniego Państwa wyjątkową rolę odgrywał kult Ozyrysa. Symbolizował on życie wieczne. Według wierzeń umierał i powracał do życia, dlatego był zarówno bogiem zmarłych, jak i bóstwem odradzającej się przyrody. W Nowym Państwie najwyższą rangę bóstwa państwowego zyskał Amon bóg urodzaju i płodności. Świat wierzeń starożytnych Egipcjan był bardzo zróżnicowany i nigdy nie powstał oficjalny panteon bogów. 40 Podkreślamy, że mimo różnic społeczeństwo egipskie łączyła wspólna religia. W Egipcie podobnie jak w Mezopotamii wierzenia miały charakter politeistyczny. Razem z uczniami na podstawie pierwszego akapitu podrozdziału Religia i wierzenia (s. 40) wynotowujemy najważniejszych bogów egipskich oraz omawiamy ich rolę. Możemy dodać, że Izyda była żoną Ozyrysa, która poskładała jego ciało po tym, jak został on zabity i poćwiartowany przez swojego brata Seta. ALTERNATYWA Możemy też wykonać zadanie na stronie wordwall.net. www Następnie proponujemy uczniom zabawę w tabu. www Chętni uczniowie losują karteczki z imionami bogów. Muszą o nich opowiedzieć, ale nie mogą używać słów znajdujących się na karteczce. Pozostali uczniowie odgadują imię boga. Przypominamy uczniom, że Egipcjanie wierzyli w życie pozagrobowe. Prosimy ich, aby przeczytali w podręczniku tekst źródłowy (M 4, s. 41), obejrzeli ilustrację (M 5, s. 41), a następnie odpowiedzieli na pytania: Jakimi zasadami powinien się kierować w życiu dobry Egipcjanin? Jak przebiegał sąd Ozyrysa nad zmarłym?

6 41 Życie religijne Egipcjan było przede wszystkim związane ze świątyniami jako miejscami kultu. Według wierzeń egipskich to właśnie tam zamieszkiwali bogowie. Kultem religijnym zajmowali się kapłani, którzy zarządzali świątyniami i odprawiali w nich nabożeństwa. Egzystencji Egipcjan towarzyszyła rozbudowana wiara w życie pozagrobowe. Śmierć stanowiła przejście do świata zmarłych. Uważano, że dusza oddzielona od ciała obumiera, dlatego rytuałom pogrzebowym towarzyszyła praktyka tzw. chwytania duszy. Opisywano ją w Księdze umarłych. Bogaci i wysoko postawieni Egipcjanie mogli sobie pozwolić na mumifikację, której towarzyszył długotrwały i skomplikowany proces balsamowania zwłok. Do grobowca składano wszystkie przedmioty, których według wierzeń zmarły potrzebował po śmierci, w tym także żywność i wino. Ciała władców składano w piramidach. Wierzono, że taki kształt budowli ułatwia im wstąpienie do nieba. Niekiedy obok grobowców umieszczano sfinksy monumentalne posągi lwa z ludzką głową które miały chronić piramidę przed zbezczeszczeniem. Księga umarłych, XIII w. p.n.e. M Nie grzeszyłem przeciw ludziom, nie szkodziłem poddanym, nie czyniłem nieprawości w miejscu prawdy, nie znałem zła, nie popełniłem grzechów. Nigdy nie starałem się być pierwszy ani też by dzieła rąk poddanych moich dawano mi wobec innych ludzi, nie starałem się, aby wynoszono mnie na urzędy, nie uciskałem sług zgłodniałych, nie stałem się przyczyną nędzy biedaków, nie robiłem tego, co jest wstrętne bogom. Nie oczerniałem sługi wobec przełożonego jego, nie stałem się przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, nie zadawałem cierpienia nikomu. Nie pomniejszałem ofiar w świątyniach, nie umniejszałem chlebów bożych, nie zabierałem placków duszom zmarłych. [ ] Jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty. CELE LEKCJI ROZUMIE pojęcie: mumifikacja POTRAFI omówić przebieg i znaczenie mumifikacji Maska Tutanchamona z XIV w. p.n.e. Znajdowała się w jego grobowcu wyposażonym z wielkim przepychem. Odnaleziono w nim m.in. sarkofag faraona, a wewnątrz złotą maskę z symbolami władzy królewskiej kobrą i sępem. Maska obecnie przechowywana jest w Muzeum Egipskim w Kairze. Praca z materiałami 1. Wymień zachowania, które w Egipcie uznawano za nieetyczne. M Wyjaśnij, o czym miała przypominać Egipcjanom Księga umarłych. M 4, M 5 Fragment Księgi umarłych przedstawiający wyobrażenia o tym, co się dzieje z człowiekiem po śmierci. Na szalach wagi kładziono z jednej strony serce zmarłego, a z drugiej strusie pióro. Jeśli serce okazywało się lżejsze od pióra, zmarły był wolny od grzechów. Serce cięższe niż pióro porywała i zjadała Ammit zwana Pożeraczką Zmarłych. M 5 41 Prosimy uczniów, aby obejrzeli w podręczniku infografikę Mumifikacja (s. 44). Wspólnie analizujemy proces konserwacji zwłok. Pytamy uczniów: Dlaczego Egipcjanie mumifikowali zmarłych? Kogo mumifikowali? Jak przebiegała mumifikacja? Gdzie wkładano mumię? Co chowano w komorze grobowej razem z mumią?

7 42 CELE LEKCJI Osiągnięcia starożytnego Egiptu Egipt słynie przede wszystkim z piramid. Przy ich budowie pracowały dziesiątki tysięcy robotników wykorzystujących bardzo prymitywne narzędzia. Najpierw w kamieniołomach odłupywali oni wielotonowe bloki, które saniami oraz barkami po Nilu transportowali w sąsiedztwo placu budowy. Tam bloki przemieszczali po nasypach i rampach. Obok piramid największym osiągnięciem starożytnych Egipcjan było pismo hieroglificzne. Zawierało ono różne rodzaje znaków, odzwierciedlających zarówno dźwięki, jak i obrazy. Prowadzona na dużą skalę działalność związana z pracami irygacyjnymi i budowlanymi przyczyniła się do rozwoju matematyki. Egipcjanie potrafili obliczyć pole powierzchni i objętość brył geometrycznych graniastosłupa, stożka, ostrosłupa i walca. Znali potęgi, ułamki i pierwiastki, a także system dziesiętny, w którym najwyższą liczbą był milion. Obserwowali wylewy Nilu i liczyli w dniach upływ czasu między jednym a drugim wylewem. Na tej podstawie ok lat p.n.e. opracowali kalendarz, w którym rok składał się z 365 dni i dzielił się na trzy pory związane z wylewami Nilu i uprawą roślin. Na bardzo wysokim poziomie stała w Egipcie medycyna. Z zachowanych źródeł wynika, że starożytni Egipcjanie znali się na ziołach i środkach leczniczych wytwarzanych z roślin, części zwierząt oraz z minerałów. Leki podawano w postaci pigułek, maści oraz kropli. Z bólem radzono sobie za pomocą preparatów z roślin makowatych. Lekarze egipscy opanowali również sztukę znieczulania. Przeprowadzali skomplikowane operacje, np. trepanację czaszki, a w stomatologii stosowali protezy. ROZUMIE pojęcia: hieroglify, piramidy, kanon POTRAFI wskazać osiągnięcia Egipcjan w dziedzinie sztuki, budownictwa, matematyki, astronomii i medycyny wyjaśnić, w jaki sposób odczytano hieroglify omówić na przykładach płaskorzeźb lub malowideł sposób przedstawiania poszczególnych grup społecznych Kamień z Rosetty (czyt. rozety) bazaltowa płyta z tym samym tekstem zapisanym na trzy sposoby hieroglifami, pismem demotycznym (najprostszą wersją pisma używanego w Egipcie) oraz po grecku. Pozwoliło to na odczytanie hieroglifów. W 1822 r. dokonał tego Jean-François Champollion (czyt. żą fransua szampolją). Płyta waży 762 kg. Znaleziono ją w 1799 r. w czasie wyprawy Napoleona Bonaparte do Egiptu, obecnie przechowywana jest w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Świątynia w Karnaku poświęcona została bogu Amonowi. Znajduje się w niej największa na świecie sala hypostylowa (tzn. sala wysokich kolumn), której strop podpierają 134 kolumny. Ilustracja współczesna. 42 Dzielimy klasę na cztery grupy i rozdajemy instrukcje. www Grupa I Na podstawie informacji z podrozdziału Osiągnięcia starożytnego Egiptu (s ) przedstawcie dokonania Egipcjan w dziedzinie budownictwa oraz paleografii. Odpowiedzcie na pytania: W jaki sposób Egipcjanie budowali piramidy? Czego używali do ich budowy? Która piramida jest największa? Jak nazywały się trzy rodzaje pisma stosowane przez Egipcjan? Grupa II Na podstawie informacji z podrozdziału Osiągnięcia starożytnego Egiptu (s ) przedstawcie dokonania Egipcjan w dziedzinie matematyki i astronomii. Odpowiedzcie na pytania: Co potrafili policzyć Egipcjanie? Jak wyglądał ich kalendarz? Grupa III Na podstawie informacji z podrozdziału Osiągnięcia starożytnego Egiptu (s ) przedstawcie dokonania Egipcjan w dziedzinie medycyny. Odpowiedzcie na pytania: Jak Egipcjanie leczyli ludzi? Z czego wytwarzali lekarstwa? Jakie operacje przeprowadzali? Grupa IV Na podstawie informacji z podrozdziału Osiągnięcia starożytnego Egiptu (s ) przedstawcie dokonania Egipcjan w dziedzinie sztuki. Odpowiedzcie na pytania: Czym był kanon? Jak w sztuce przedstawiane były poszczególne grupy społeczne? Jaka tematyka pojawiała się w sztuce?

8 43 Osiągnięcia starożytnego Egiptu Kamień z Rosetty (czyt. rozety) bazaltowa płyta z tym samym tekstem zapisanym na trzy sposoby hieroglifami, pismem demotycznym (najprostszą wersją pisma używanego w Egipcie) oraz po grecku. Pozwoliło to na odczytanie hieroglifów. W 1822 r. dokonał tego Jean-François Champollion (czyt. żą fransua szampolją). Płyta waży 762 kg. Znaleziono ją w 1799 r. w czasie wyprawy Napoleona Bonaparte do Egiptu, obecnie przechowywana jest w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Świątynia w Karnaku poświęcona została bogu Amonowi. Znajduje się w niej największa na świecie sala hypostylowa (tzn. sala wysokich kolumn), której strop podpierają 134 kolumny. Ilustracja współczesna. Egipt słynie przede wszystkim z piramid. Przy ich budowie pracowały dziesiątki tysięcy robotników wykorzystujących bardzo prymitywne narzędzia. Najpierw w kamieniołomach odłupywali oni wielotonowe bloki, które saniami oraz barkami po Nilu transportowali w sąsiedztwo placu budowy. Tam bloki przemieszczali po nasypach i rampach. Obok piramid największym osiągnięciem starożytnych Egipcjan było pismo hieroglificzne. Zawierało ono różne rodzaje znaków, odzwierciedlających zarówno dźwięki, jak i obrazy. Prowadzona na dużą skalę działalność związana z pracami irygacyjnymi i budowlanymi przyczyniła się do rozwoju matematyki. Egipcjanie potrafili obliczyć pole powierzchni i objętość brył geometrycznych graniastosłupa, stożka, ostrosłupa i walca. Znali potęgi, ułamki i pierwiastki, a także system dziesiętny, w którym najwyższą liczbą był milion. Obserwowali wylewy Nilu i liczyli w dniach upływ czasu między jednym a drugim wylewem. Na tej podstawie ok lat p.n.e. opracowali kalendarz, w którym rok składał się z 365 dni i dzielił się na trzy pory związane z wylewami Nilu i uprawą roślin. Na bardzo wysokim poziomie stała w Egipcie medycyna. Z zachowanych źródeł wynika, że starożytni Egipcjanie znali się na ziołach i środkach leczniczych wytwarzanych z roślin, części zwierząt oraz z minerałów. Leki podawano w postaci pigułek, maści oraz kropli. Z bólem radzono sobie za pomocą preparatów z roślin makowatych. Lekarze egipscy opanowali również sztukę znieczulania. Przeprowadzali skomplikowane operacje, np. trepanację czaszki, a w stomatologii stosowali protezy. 42 ALTERNATYWA Można poprosić uczniów o sporządzenie plakatu na dany temat lub zadać to jako pracę domową. III. PODSUMOWANIE Prosimy uczniów, aby w drodze dyskusji wydali opinię na temat tego, co jest największym osiągnięciem Egiptu. METODY KONTROLI Uczniowie wykonują zadanie 3 w kartach pracy. ALTERNATYWA Uczniowie mogą sprawdzić stan swojej wiedzy w quizie na stronie wordwall.net. www PRACA DOMOWA Napisz, co zawdzięczamy starożytnym Egipcjanom.

9 44 infografika CELE LEKCJI Mumifikacja POTRAFI porównywać Egipt z cywilizacjami utworzonymi na obszarze Mezopotamii Gorący klimat powodował, że zwłoki zmarłych uleule gały szybkiemu rozkładowi. Początkowo Egipcjanie chowali zmarłych na pustyni. Od III tysiąclecia p.n.e. ci, których było na to stać, zaczęli stosować mumifimumifi kację. Dokonywano jej z powodów religijnych. Najpierw wyjmowano z ciała wszystkie wnętrzności. Pozostawiano tylko serce, które według wierzeń było ważne w czasie sądu Ozyrysa. Ciało nacierano solą i pozostawiano na kilkadziesiąt dni, aby wyschło. Potem zwłoki bardzo ściśle bandażowano i smarowano żywicą. Tak wykonaną mumię zamykano w sarkofagu, czyli kamiennej lub drewnianej trumnie. Umieszczano ją w grobowcu wraz z różnymi przedmiotami, które zmarły mógłby wykorzystać po śmierci. Zostawiano także żywność i wino. Dzięki zajmowaniu się mumifikacją zwłok egipscy lekarze świetnie poznali anatomię człowieka. Praca z infografiką 1. Opisz proces mumifikacji. 2. Wyjaśnij, dlaczego w Egipcie rozroz winęła się sztuka mumifikacji ciał. 44 Materiał przeznaczony dla zakresu rozszerzonego realizowany na drugiej godzinie lekcyjnej. I. WPROWADZENIE Podajemy temat (Egipt czy Mezopotamia? Porównanie obu cywilizacji) oraz główny cel lekcji (Porównam cywilizację Egiptu z cywilizacją Mezopotamii). II. ROZWINIĘCIE Przedstawiamy sposób pracy na dzisiejszej lekcji. Uczniowie przeprowadzą debatę, w trakcie której rozstrzygną, która cywilizacja osiągnęła wyższy poziom rozwoju. Czy był to Egipt czy raczej któraś z cywilizacji stworzonych przez ludy zamieszkujące obszar Mezopotamii? Dzielimy klasę na dwie grupy. Każda z nich wybiera swojego lidera, pisarza oraz sekundanta: lider deleguje zadania i kieruje pracą grupy, pisarz spisuje pomysły i argumenty formułowane przez członków grupy, sekundant pilnuje czasu przeznaczonego na wykonanie zadania. Zadaniem pierwszej grupy jest udowodnienie tezy, że wyższy poziom rozwoju osiągnęły cywilizacje, które powstały na terenie Mezopotamii. Druga grupa ma wykazać, że bardziej rozwiniętą cywilizację stworzyli Egipcjanie.

10 45 Polecenia podsumowujące 1. Wyjaśnij, dlaczego Egipt nazywany jest darem Nilu. 2. Wytłumacz, jaką funkcję pełnili faraonowie w starożytnym Egipcie. Egipt faraonów 3. Omów rolę religii w życiu Egipcjan. Podsumowanie 4. Porównaj systemy prawne oraz etyczne Egiptu i Mezopotamii. Historia Egiptu 4 Zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu ok p.n.e. Stare Państwo stworzenie scentralizowanego systemu zarządzania państwem przez faraona Dżesera. Średnie Państwo wzmocnienie władzy faraonów. Nowe Państwo próba wprowadzenia przez Echnatona religii opartej na kulcie Atona. Schyłek potęgi okres hellenistyczny (po wkroczeniu Aleksandra Wielkiego), podporządkowanie Egiptu Imperium Rzymskiemu. Struktura społeczna Faraon najwyższy kapłan i władca. Kapłani odpowiedzialność za rytuały religijne oraz prace budowlane i nawadniające. Nomarchowie zarządzanie państwem podzielonym na nomy. Wezyrowie zarządzanie państwem w imieniu faraona. Pisarze sprawowanie ważnych funkcji w administracji państwowej. Żołnierze służba w korpusach. Rzemieślnicy produkcja narzędzi i przedmiotów codziennego użytku. Chłopi budowa świątyń, kanałów, piramid. Niewolnicy jeńcy wojenni, zwykle pracujący jako służba domowa. Religia Politeizm wiara w wielu bogów. Re (Ra) bóg słońca, stwórca świata. Faraon wcielenie boga Horusa i najwyższy kapłan. Mumifikacja konserwacja zwłok. Osiągnięcia Opanowanie techniki budowy piramid. Pismo hieroglificzne. Rozwój matematyki. Opracowanie kalendarza. Rozwój medycyny. Rozwój sztuki i architektury sakralnej. Stosowanie kanonu w sztuce. Polecane publikacje Andrzej Ćwiek, Hieroglify Egiptu. Mowa bogów, Poznań Barry John Kemp, Starożytny Egipt. Anatomia cywilizacji, Warszawa Peter Nadig, Hatszepsut, Warszawa Andrzej Niwiński, Mity i symbole starożytnego Egiptu, Warszawa Tematy do dyskusji: polityka i rozwój terytorialny państwa, gospodarka, osiągnięcia. Uczniowie przez minut przygotowują argumenty i kontrargumenty. Następnie rozpoczynamy debatę. Pierwsza grupa formułuje swój argument, a druga na niego odpowiada. Warto zmieniać kolejność grup podczas przedstawiania argumentów. Na koniec zespoły prezentują ostateczny wniosek. III. PODSUMOWANIE Uczniowie wspólnie formułują wnioski po debacie. Oceniają, która z cywilizacji była bardziej rozwinięta. METODY KONTROLI Uczniowie oceniają swoją pracę podczas debaty, korzystając z karty samooceny. www PRACA DOMOWA Mezopotamia czy Egipt? Która cywilizacja była bardziej rozwinięta? Swoją wypowiedź poprzyj przynajmniej 5 argumentami.

11 KARTA PRACY EGIPT FARAONÓW Zadanie 1. Dopasuj podane wydarzenia do jednego z trzech głównych okresów w dziejach Egiptu: Starego Państwa, Średniego Państwa i Nowego Państwa. W odpowiednich miejscach tabeli wpisz liczby od 1 do Organizacja zwycięskiej wyprawy wojennej na tereny Mezopotamii i Syrii przez faraona Totmesa III. 2. Umocnienie władzy faraona w Górnym i Dolnym Egipcie. 3. Utworzenie stolicy w Tebach. 4. Wprowadzenie kultu Atona przez faraon Amenhotepa IV próbującego ograniczyć rolę kapłanów boga Amona. 5. Centralizacja władzy przez faraona Dżesera. 6. Rządy Ramzesa II. 7. Podbój części Nubii oraz wzmocnienie handlu z Mezopotamią, Cyprem i Kretą. 8. Przyjęcie przez faraonów imienia Horusa jako opiekuna monarchii. Stare Państwo Średnie Państwo Nowe Państwo Zadanie 2. Od XIII w. p.n.e. następował powolny upadek Egiptu. Ustal, kto w danym czasie rządził Egiptem. Na osi czasu wpisz liczby od 1 do 4. XIII w. p.n.e. VI w. p.n.e. 332 r. p.n.e. 323 r. p.n.e. 30 r. p.n.e. 1. Śmierć Kleopatry i początek rzymskiego panowania w Egipcie. 2. Opanowanie Egiptu przez Persję. 3. Zajęcie Egiptu przez Aleksandra Wielkiego. 4. Śmierć Aleksandra Wielkiego i początek rządów macedońskiej dynastii Ptolomeuszów. Zadanie 3. Przeczytaj zdania i skreśl błędne odpowiedzi. 1. Zjednoczenie Egiptu nastąpiło ok r. p.n.e. / ok r. p.n.e. 2. Wśród roślin uprawianych w Egipcie były winorośl / pszenżyto / len / daktylowce. 3. Egipcjanom brakowało w kraju kamienia / drewna / żelaza. 4. Kult Amona wprowadził faraon Totmes III / Amenhotep IV. 5. Ostatnim faraonem Egiptu wywodzącym się z dynastii Ptolomeuszów była Kleopatra / Nefretete. 6. Egiptem w imieniu faraona zarządzał nomarcha / wezyr. 7. Bogiem zmarłych był Ozyrys / Set, a bogiem słońca i stwórcą świata Horus / Re. 8. Według Księgi umarłych na jednej szali wagi kładziono serce zmarłego, a na drugiej szali skarabeusza / strusie pióro. 9. Hieroglify zostały odczytane w XVII / XIX w. 10. Egipcjanie opracowali kalendarz, który zakładał podział roku na 360 / 365 dni. 11. Egipscy rzeźbiarze w pozycji siedzącej lub kroczące przedstawiali zawsze kapłanów / faraona.

12 ZADANIA MIESZKAŃCÓW EGIPTU ustalanie prawa sprawowanie funkcji najwyższego kapłana oraz dowódcy armii opieka nad świątyniami, odprawianie rytuałów religijnych, składanie ofiar przeprowadzanie operacji i mumifikacji nadzorowanie prac budowlanych i nawadniających przewidywanie wylewów nilu wytwarzanie ozdób pełnienie funkcji doradców i nauczycieli faraonów czuwanie nad skarbem państwa, gospodarką i przestrzeganiem prawa wykonywanie naczyń ceramicznych i narzędzi zarządzanie niższymi urzędnikami pobieranie podatków nadzór nad lokalnymi garnizonami obrona kraju praca na polach kopanie kanałów, budowa świątyń i grobowców służba domowa

13 TABU. BOGOWIE EGIPSCY Re (Ra) bóg słońce stworzyć Anubis szakal zmarli śmierć Izyda bogini płodność ozyrys Tot pisanie pismo mądrość Horus faraon sokół niebo Set ciemność chaos zło Bastet kot miłość bogini Ozyrys zmarli śmierć set Amon amenhotep iv urodzaj rośliny

14 INSTRUKCJE DLA GRUP Grupa I Na podstawie informacji z podrozdziału Osiągnięcia starożytnego Egiptu (s ) przedstawcie dokonania Egipcjan w dziedzinie budownictwa oraz paleografii*. Odpowiedzcie na pytania: W jaki sposób Egipcjanie budowali piramidy? Czego używali do ich budowy? Która piramida jest największa? Jak nazywały się trzy rodzaje pisma stosowane przez Egipcjan? * paleografia jedna z nauk pomocniczych historii zajmująca się badaniem rozwoju pisma w procesie historycznym Grupa II Na podstawie informacji z podrozdziału Osiągnięcia starożytnego Egiptu (s ) przedstawcie dokonania Egipcjan w dziedzinie matematyki i astronomii. Odpowiedzcie na pytania: Co potrafili policzyć Egipcjanie? Jak wyglądał ich kalendarz? Grupa III Na podstawie informacji z podrozdziału Osiągnięcia starożytnego Egiptu (s ) przedstawcie dokonania Egipcjan w dziedzinie medycyny. Odpowiedzcie na pytania: Jak Egipcjanie leczyli ludzi? Z czego wytwarzali lekarstwa? Jakie operacje przeprowadzali? Grupa IV Na podstawie informacji z podrozdziału Osiągnięcia starożytnego Egiptu (s ) przedstawcie dokonania Egipcjan w dziedzinie sztuki. Odpowiedzcie na pytania: Czym był kanon? Jak w sztuce przedstawiane były poszczególne grupy społeczne? Jaka tematyka pojawiała się w sztuce?

15 KARTA SAMOOCENY DEBATY Oceń swój udział w debacie. Wystaw sobie oceny od 1 do 6. Imię i nazwisko Argumentowanie (trafność formułowanych tez i przykładów) Kontrargumentowanie (trafność formułowanych kontrargumentów i przykładów) Kultura wypowiedzi (pilnowanie czasu, czekanie na swoją kolej, brak agresji słownej) KARTA SAMOOCENY DEBATY Oceń swój udział w debacie. Wystaw sobie oceny od 1 do 6. Imię i nazwisko Argumentowanie (trafność formułowanych tez i przykładów) Kontrargumentowanie (trafność formułowanych kontrargumentów i przykładów) Kultura wypowiedzi (pilnowanie czasu, czekanie na swoją kolej, brak agresji słownej) KARTA SAMOOCENY DEBATY Oceń swój udział w debacie. Wystaw sobie oceny od 1 do 6. Imię i nazwisko Argumentowanie (trafność formułowanych tez i przykładów) Kontrargumentowanie (trafność formułowanych kontrargumentów i przykładów) Kultura wypowiedzi (pilnowanie czasu, czekanie na swoją kolej, brak agresji słownej)

16 76 CZAS ZAJĘĆ 1 godzina lekcyjna (P) 2 godziny lekcyjne (R) WYMAGANIA WYNIKAJĄCE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ III. Świat starożytnych Greków. 2) porównuje organizację społeczeństwa Aten i Sparty oraz formy ustrojowe greckich polis. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto: 3) ocenia funkcjonowanie demokracji w Atenach czasów Peryklesa. 8 Sparta i Ateny dwa modele greckich polis poł. VII w. p.n.e. wydanie Wielkiej Rhetry 621 p.n.e. 594 p.n.e. reformy Drakona reformy Solona p.n.e. tyrania Pizystratydów Przypomnij Sparta Jakie ustroje panowały w greckich polis? Polis wojowników Cel lekcji Poznam organizację greckich polis na przykładzie Sparty i Aten. Po lekcji Porównuję organizację społeczeństw Sparty i Aten. Charakteryzuję ustroje Sparty i Aten. Oceniam funkcjonowanie demokracji ateńskiej. CELE LEKCJI ROZUMIE pojęcia: Związek Peloponeski (Symmachia Spartańska), spartiaci, periojkowie, heloci, obywatele, metojkowie p.n.e. reformy Klejstenesa p.n.e. reformy Peryklesa W IX w. p.n.e. mieszkańcy kilku osad położonych nad rzeką Eurotas na żyznych terenach Półwyspu Peloponeskiego założyli wspólną polis Spartę. Stała się ona największym z greckich miast-państw. W VIII i VII w. p.n.e. dysponująca dużą siłą militarną Sparta podbiła sąsiednią Mesenię i włączyła jej obszar do swojej polis. Następnie rozszerzała wpływy na dalszą część Półwyspu Peloponeskiego, zmuszając kolejne miasta-państwa do zawarcia układów. W ten sposób powstał sojusz, który nosił nazwę Związku Peloponeskiego (Symmachia Spartańska). W jego skład weszły prawie wszystkie polis półwyspu. Członkowie symmachii formalnie posiadali równe prawa, ale dominującą rolę odgrywała Sparta. Pozostałe polis były zobowiązane do wystawienia oddziałów wojskowych na wspólne wyprawy wojenne. Ustrój POTRAFI wskazać na mapie Spartę i Ateny określić zadania poszczególnych grup społecznych w Atenach i Sparcie dostrzec podobieństwa i różnice między poszczególnymi grupami społecznymi w Atenach i Sparcie Likurg (IX, VIII lub VII w. p.n.e.) Legendarny władca Sparty. Uważany za autora Wielkiej Rhetry, w której określił ustrój tej polis. Prawdopodobnie wprowadził również charakterystyczny dla Sparty model wychowania zwany agoge. Sparta jako jedna z nielicznych greckich polis od samego początku pozostała wierna jednemu ustrojowi. Była to nietypowa monarchia, na której czele stało dwóch władców. Jej założenia zostały opisane w połowie VII w. p.n.e. w Wielkiej Rhetrze (czyt. retrze). Autorstwo tego zbioru praw przypisuje się legendarnemu przywódcy spartańskiemu Likurgowi. Według niego władza w Sparcie miała być rozdzielona pomiędzy dwóch królów, radę starszych (geruzję) i zgromadzenie ludowe (apellę). Istotne miejsce w życiu politycznym zajmopraca z materiałami wało również pięciu eforów, którzy m.in. kontrolowali poczynania kró1. Opisz ustrój polityczny Sparty. Podaj przykłady kompetencji polewskie. Szczegółowy sposób wyboszczególnych urzędów. M1, M 2, M 3 ru i zakres kompetencji poszcze2. Oceń zakres władzy eforów. gólnych organów władzy w Sparcie Wyjaśnij, czy można powiedzieć, przedstawiony został na schemacie że sprawowali oni faktyczną właustrój polityczny Sparty. dzę w Sparcie. M 2, M 3 76 I. WPROWADZENIE Podajemy temat i główny cel lekcji. II. ROZWINIĘCIE Zaczynamy od stwierdzenia, że wśród greckich polis dwie wyróżniały się odmiennymi ustrojami. Były to Ateny i Sparta. Prosimy uczniów o wskazanie tych polis na mapie w podręczniku (M4, s. 79). Omawiamy powstanie Sparty i Związku Peloponeskiego. Wspólnie z uczniami omawiamy społeczeństwo Aten i Sparty. W tym celu dzielimy klasę na dwie grupy i rozdajemy instrukcje www oraz karty pracy. www Grupa I Na podstawie podrozdziału Społeczeństwo Sparty (s. 78) wymieńcie grupy społeczne żyjące w Sparcie i określcie ich zadania. Następnie wykonajcie zadanie 1 w karcie pracy w części dotyczącej Sparty. Grupa II Na podstawie podrozdziału Społeczeństwo Aten (s. 83) wymieńcie grupy społeczne żyjące w Atenach i określcie ich zadania. Następnie wykonajcie zadanie 1 w karcie pracy w części dotyczącej Aten. Po wykonaniu zadania sprawdzamy jego poprawność. Uczniowie uzupełniają brakujące informacje w zadaniu 1. Dostrzegamy elementy wspólne między spartiatami a obywatelami Aten. Zwracamy uwagę na różnice między niewolnikami i helotami.

17 proces gardłowy proces, w którym mógł zapaść wyrok śmierci M 3 CELE LEKCJI Uprawnienia eforów M w Sparcie według Ksenofonta greckiego pisarza i historyka żyjącego w V IV w. p.n.e. Eforowie więc mają możność karania wedle swojej woli i mają prawo dokonywać kary natychmiast, a nawet mają prawo urzędników usunąć od urzędowania i zamknąć do więzienia i wytoczyć im proces gardłowy*. Posiadając tak wielką władzę, nie pozwalają każdorazowym wybrańcom rok cały samodzielnie rządzić jak to się w innych państwach dzieje lecz na wzór samowładnie panujących [ ] karzą każde dostrzeżone bezprawie. Reformy Likurga opisane przez Plutarcha greckiego historyka M żyjącego w I II w. n.e. Przy ustanowieniu władzy Likurg postąpił w ten sposób, że zasięgnął z Delf wyroczni [ ]. Brzmi ona zaś następująco: wznieść sanktuarium Zeusowi [ ] i Atenie [ ], ustanowić geruzję złożoną z 30 mężów łącznie z królami, co miesiąc [ ] odbywać zgromadzenie ludowe, przedkładać mu wnioski i poddawać je pod głosowanie, decyzja ma zaś należeć do ludu. Na zgromadzeniu ludu nie pozwolił nikomu spośród niego występować z własnym wnioskiem, lecz lud miał prawo decydować tylko o wniosku przedstawionym przez gerontów i królów. Gdy zaś później lud przez ujmowanie i dodawanie do przedłożonych wniosków przekręcał i naruszał ich sens, królowie Polydoros i Theopompos dodali [do słów wyroczni] następujący ustęp: Jeżeli lud poweźmie fałszywą uchwałę, starszyzna i królowie mogą ją znieść. ROZUMIE pojęcia: wychowanie spartańskie, agoge rolę wychowania spartańskiego dla budowania społeczeństwa Sparty znaczenie sformułowania wypowiedź lakoniczna POTRAFI wskazać plusy i minusy wychowania spartańskiego USTRÓJ POLITYCZNY SPARTY 2 KRÓLOWIE 5 EFORÓW wchodzili w skład rady starszych dowodzili armią podczas wojen sprawowali funkcje religijne, w tym najwyższych kapłanów byli wybierani na roczną kadencję sprawowali nadzór nad królami posiadali władzę dyscyplinarną nad ogółem społeczeństwa (byli sędziami) zwoływali zgromadzenie ludowe i przewodniczyli jego obradom wykonywali uchwały zgromadzenia ludowego nadzorowali wychowanie młodzieży KONTROLA RADA STARSZYCH (GERUZJA) WYBÓR 28 mężczyzn powyżej 60. roku życia (geronci) i 2 królów byli wybierani na dożywotnią kadencję przygotowywali projekty uchwał na posiedzenie zgromadzenia ludowego sprawowali najwyższą władzę sądowniczą przyjmowali zagraniczne poselstwa ZGROMADZENIE LUDOWE (APELLA) WYBÓR wywodzili się ze spartiatów powyżej 30. roku życia zbierali się raz w miesiącu wybierali gerontów i eforów stanowili prawo decydowali o wojnie i pokoju decyzje podejmowali przez aklamację, tzn. jednogłośnie 77 Przechodzimy z uczniami do zagadnienia wychowania spartańskiego. Tłumaczymy pojęcie agoge. Krok po kroku omawiamy życie dzieci i młodzieży w Sparcie. Dzielimy klasę na trzy grupy i rozdajemy im kartki. Prosimy, aby przeczytali podrozdział Wychowanie spartańskie (s ), a następnie narysowali oś życia młodego człowieka w Sparcie od urodzenia do ukończenia 30. roku życia. Możemy uczniów poprosić, aby dodatkowo narysowali na osi życia, co robił spartiata po odbyciu służby wojskowej (założenie rodziny, pełnienie funkcji publicznych). Po zakończeniu pracy pytamy uczniów: Jakie były plusy i minusy wychowania spartańskiego? Jak wyglądało wychowanie dziewczynek? Skąd wzięło się sformułowanie wypowiedź lakoniczna?

18 78 CELE LEKCJI We współczesnej polszczyźnie funkcjonuje frazeologizm spartańskie warunki warunki, którego używamy, opisując proste, surowe życie bez wygód, np. mieszkanie bez prądu czy bieżącej wody. ZNA postać: Likurga organy władzy w Sparcie ROZUMIE pojęcia: Wielka Rhetra, rada starszych (geruzja), zgromadzenie ludowe (apella), eforowie POTRAFI Biegnąca Spartanka rzeźba z VI w. p.n.e., obecnie przechowywana w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Jest świadectwem tego, że w starożytnej Sparcie sprawności fizycznej wymagano także od kobiet. wymienić reformy wprowadzone przez Likurga Społeczeństwo Sparty Społeczeństwo Sparty było zhierarchizowane, a każda grupa społeczna posiadała określone uprawnienia i obowiązki. Prawa obywatelskie przysługiwały wyłącznie niewielkiej grupie obywateli zwanych spartiatami. Brali oni udział w posiedzeniach zgromadzenia ludowego oraz sprawowali urzędy. Ich głównymi zajęciami były walka i doskonalenie się w sztuce wojennej. O przynależności do tej grupy decydowało przede wszystkim urodzenie, a także przejście odpowiedniego wychowania. Spartiaci utrzymywali się z ziemi, którą dostawali od państwa. Nie mogli jej sprzedać ani zastawić, a dziedziczył ją najstarszy syn (w wypadku braku syna córka). Ich ziemię uprawiali niewolni chłopi. Zjawiskiem charakterystycznym dla tej klasy społecznej była jej stale zmniejszająca się liczebność: w drugiej połowie V w. p.n.e. było ok spartiatów, a już sto lat później ok Drugą grupę społeczną stanowili periojkowie wywodzący się z ludności zamieszkującej obrzeża Sparty. Byli ludźmi wolnymi, jednakże w przeciwieństwie do spartiatów nie posiadali praw obywatelskich. Trudnili się pracami gospodarczymi, uprawą ziemi, rzemiosłem i handlem, czyli dziedzinami zakazanymi spartiatom. Dzięki tym zajęciom odgrywali istotną rolę ekonomiczną w Sparcie. Periojkowie wspomagali spartiatów w wojnach, wystawiając oddziały lekkozbrojnej piechoty. Najgorzej sytuowaną, a zarazem najliczniejszą grupą społeczną byli niewolni chłopi heloci. Wywodzili się z podbitej ludności, m.in. z terytoriów Mesenii i Lakonii. Zajmowali się uprawą ziemi spartiatów, część dochodów zostawiając na własne potrzeby. Heloci byli całkowicie uzauza leżnieni od spartiatów, ale nie stanowili ich własności, np. nie mogli zostać sprzedani. Ich złe położenie skutkowało niejednokrotnie wybuwybu chami powstań przeciwko spartiatom, którzy w obawie przed tego typu zagrożeniami niechętnie wcielali helotów w czasie wojen do armii. Wyjątkową pozycję w polis zajmowały Spartanki. Dysponowały one sporym majątkiem i słynęły z tego, że wygłaszały własne opinie. Inaczej niż w pozostałych miastach greckich kobiety spartańskie nosiły krótkie szaty. Z tego powodu zyskały nawet przydomek pokazujące uda. UpraUpra wiały różne sporty, dzięki czemu podziw wzbudzały ich zdrowa cera, jędrne ciała i muskulatura. Jednak tak jak w całej Helladzie rządy sprawowali wyłącznie mężczyźni. Wychowanie spartańskie Mieszkańcy Sparty nieustannie dbali o bezpieczeństwo swojego państwa. Życie spartiatów było podporządkowane czynnościom wojskowym. Surowy system wychowania, zwany agoge, został prawdopodobnie opracowany przez Likurga. Niemowlęta tuż po przyjściu na świat były oceniane przez radę starszych. Dzieci nana leżały do państwa, więc nikt nie miał prawa podważyć decydecy zji geruzji. Wybierała ona tylko zdrowe i silne dzieci, które 78 Następnie omawiamy ustroje Sparty i Aten. Ponownie dzielimy klasę na trzy grupy i rozdajemy instrukcje. www Grupa I Na podstawie podrozdziału Ustrój (s. 76) oraz schematu Ustrój polityczny Sparty (M 3, s. 77) odpowiedzcie na pytania: Jaki ustrój panował w Sparcie? Kogo uznaje się za twórcę ustroju Sparty? Jak nazywa się opracowany przez niego zbiór praw? Jakie organy sprawowały w Sparcie władzę ustawodawcza, wykonawczą i sądowniczą? Jakie były zadania najważniejszych organów władzy w Sparcie? Jaka grupa społeczna zasiadała w danych organach władzy? Jak wybierano dane organy władzy? Odpowiedzi zapiszcie na dużych arkuszach papieru.

19 79 po przejściu systemu wychowawczego mogły zostać spartiatami. Noworodki wątłe, słabe lub kalekie pozostawiano w jamach w ziemi, gdzie umierały (nie zrzucano ich ze skał, jak głosiły legendy). Dziewczynki były wychowywane w domu. Uprawiały tam ćwiczenia fizyczne i uczyły się władania bronią. Wszystko po to, aby stały się silnymi kobietami, które urodzą zdrowe dzieci, a w razie potrzeby pomogą mężczyznom w walce z przeciwnikiem. Chłopcy w przyszłości mieli zostać żołnierzami i dlatego przechodzili rozłożony na lata system wychowawczy. Możemy w nim wyróżnić następujące okresy: do 6. roku życia pozostawanie pod opieką matki, od 7. do 11. roku życia mieszkanie w domu rodzinnym, wspólne zajęcia z rówieśnikami, od 12. do 19. roku życia mieszkanie w koszarach, zajęcia przygotowujące do służby wojskowej, od 20. do 30. roku życia służba wojskowa. Agoge nie uwzględniało indywidualnych potrzeb człowieka. Wszystkich obowiązywały te same zasady. Kształtowano żelazną dyscyplinę, rozkazy miały być wypełniane automatycznie, bez oznak sprzeciwu. Od wychowanków oczekiwano całkowitego posłuszeństwa, które przejawiało się również oszczędnością w mowie. Spartanie wysławiali się lakonicznie, czyli krótko i zwięźle. Grecki historyk Ksenofont pisał: W Sparcie słyszałeś rzadziej głos chłopców niż głos pstrągów. CELE LEKCJI ZNA postacie: Drakona, Solona, Klejstenesa, Peryklesa organy władzy w Atenach ROZUMIE pojęcia: strząśnięcie długów, rada czterystu, sądy ludowe (heliaja), rada pięciuset, zgromadzenie ludowe (eklezja), areopag, prytania, archonci, stratedzy, sąd skorupkowy (ostracyzm), ostrakony znaczenie sformułowania drakońskie prawo Popiersie spartańskiego hoplity z V w. p.n.e. rzeźba przechowywana w Muzeum Archeologicznym w Sparcie. Praca z materiałem Mo rz e Herakleja Delfy POTRAFI 1. Wskaż obszar Związku Peloponeskiego. M 4 wskazać zmiany w prawodawstwie i ustroju wprowadzone przez Drakona, Solona, Klejstenesa i Peryklesa wymienić ustroje, które panowały w Atenach 2. Wymień najważniejsze greckie polis na Peloponezie. M 4 Teb ebyy eb At Achaja Peloponez Olimpia Arg Epidaa u ros Epid id ki M e a e rz Mo ol js e Koryn yntt yn Argos A r k a d i a Argo ty k Megara a Mega Atenn y Eg Elida ot obszary kontrolowane przez Ateny do V w. p.n.e. La as Spartaa Spa ko obszary kontrolowane przez Spartę do ok. 750 r. p.n.e. Ky nu Jo nia Pylos Pylo ia Ateny i Sparta w VIII V w. p.n.e. LEGENDA Eur Mesen 4 ria ńs ki obszary przyłączone do Sparty do ok. 715 r. p.n.e. e obszary zaanektowane przez Spartę ok. 546 r. p.n.e. siedziby polis granice Związku Peloponeskiego Kreta 79 Grupa II Na podstawie podrozdziałów Kolebka demokracji, Reformy Solona oraz Reformy Klejstenesa i Peryklesa (s ) odpowiedzcie na pytania: Jakie ustroje panowały w Atenach? Jakie reformy wprowadzili Drakon, Solon, Klejstenes i Perykles? Co znaczy sformułowanie drakońskie prawo? Odpowiedzi zapiszcie na dużych arkuszach papieru. Grupa III Na podstawie podrozdziału Demokracja ateńska (s. 82) oraz schematu Ustrój polityczny Aten (M7, s. 83) odpowiedzcie na pytania: Jakie organy sprawowały w Atenach władzę ustawodawcza, wykonawczą i sądowniczą? Jakie były zadania najważniejszych organów władzy w Atenach? Jak wybierano dane organy władzy i kto w nich zasiadał? Czym był ostracyzm? Odpowiedzi zapiszcie na dużych arkuszach papieru.

20 80 CELE LEKCJI POTRAFI Do naszych czasów przetrwało określenie drakońskie prawo, oznaczające bardzo surowe, wręcz okrutne i bezwzględne przepisy prawne. przedstawić przebieg sądu skorupkowego Ateny Kolebka demokracji Polis ateńska leżała na terenie Attyki w kontynentalnej części Grecji. Nie był to region bogaty w ziemię uprawną. Jego zaletę stanowiła urozmaicona linia brzegowa, która sprzyjała rozwojowi handlu. Jednak to nie osiągnięcia gospodarcze zapewniły Atenom ważne miejsce w historii, ale fakt, że narodziła się tam demokracja. Początkowo Ateny były monarchią władali nią królowie. Ok. VIII w. p.n.e. monarchię zastąpiła oligarchia, która z krótką przerwą trwała do początku VI w. p.n.e. Władzę przejęli wówczas wielcy właściciele ziemscy (oligarchowie), którzy wzbogacili się na handlu i rzemiośle oraz posiadali całą ziemię w Attyce. Wybierali spośród siebie dziewięciu najwyższych urzędników archontów. Po zakończeniu sprawowania tej funkcji wchodzili w skład areopagu sprawującego w tym czasie najwyższą władzę w Sparcie. Areopag był organem sądowniczym i kontrolnym. W tym czasie wielu chłopów popadło w zależność od właścicieli ziemskich. Nie mogąc spłacić swoich zobowiązań, stawali się ludnością niewolniczą, co wywoływało liczne konflikty. Próbowano je rozwiązać przez zmiany prawne. Zadanie usystematyzowania prawa powierzono archontowi Drakonowi. W 621 r. p.n.e. uporządkował on system karny i spisał prawa zwyczajowe, dzięki czemu ograniczył nadużycia ze strony sędziów. Reformy Solona Jednym z przejawów uwielbienia wolności przez lud ateński było wystawienie pomnika zabójcom tyrana Hipparcha. Grupa tyranobójców stanęła na ateńskim Akropolu ok. 506 r. p.n.e. Dzisiaj znana jest dzięki replice z czasów rzymskich, przechowywanej w Muzeum Narodowym w Neapolu. 80 Po przygotowaniu odpowiedzi na pytania grupy po kolei przedstawiają wyniki swojej pracy całej klasie. Podczas omawiania ostracyzmu prosimy uczniów, aby przeczytali tekst źródłowy (M6, s. 82) i obejrzeli ilustrację przedstawiającą ostrakony (s. 82). Zadajemy pytania: Dlaczego Ateńczycy stosowali ostracyzm? Jak przebiegał sąd skorupkowy? Następnie uczniowie wykonują zadania od 2 do 5 w kartach pracy. Wprowadzone przez Drakona zmiany prawa karnego przetrwały niecałe 30 lat. Okazały się zbyt rygorystyczne, dlatego Ateńczycy polecili opracowanie nowego kodeksu innemu archontowi Solonowi. W 594 r. p.n.e. przeprowadził on wiele ważnych reform społecznych, gospodarczych i ustrojowych. Do najważniejszych z nich należało strząśnięcie długów, które likwidowało prawo zezwalające na sprzedaż osoby zadłużonej i jej rodziny. Umożliwiło to m.in. powrót ludności, która uciekła z Attyki przed karą grożącą za niespłacanie długów. Aby dopuścić większą liczbę obywateli do sprawowania władzy, Solon uzależnił prawa i obowiązki ludności od wysokości posiadanego majątku. Powołano także radę czterystu, w której skład weszli przedstawiciele czterech jednostek terytorialnych ateńskiej polis nazywanych fylami. Rada pełniła funkcje sądownicze i administracyjne. Działała niezależnie od areopagu, co miało zapewnić stabilizację państwa. Ponadto powołano do życia sądy ludowe (heliaja), które były instytucją odwoławczą od decyzji urzędników. Celem reform Solona było radykalne zwiększenie liczby obywateli mogących się ubiegać o urzędy. Mimo starań nie ograniczono władzy arystokratów, choć umniejszono ich znaczenie. Reformy Solona, przeprowadzone w początkach VI w. p.n.e., były bardzo ważnym krokiem na drodze do demokracji ateńskiej. Jednak część społeczeństwa uznała je za niesprawiedliwe. Spowodowało to walkę między najbardziej wpływowymi rodami.

21 81 Władzę w polis przejęli tyrani z dynastii Pizystratydów, którzy rządzili Atenami w latach p.n.e., a swoich najgroźniejszych konkurentów wygnali z polis. Nazwa tej dynastii pochodzi od arystokraty Pizystrata. Jego polityka polegała na obsadzaniu urzędów przyjaznymi sobie ludźmi, zwłaszcza gdy dotyczyło to archontów zasiadających w areopagu. Reformy Klejstenesa i Peryklesa Wygnane przez Pizystratydów rody ateńskie uzyskały pomoc od Sparty w obaleniu rządów tyranów. W 510 r. p.n.e. władzę w Atenach objął polityk Klejstenes. W latach p.n.e. przeprowadził on reformy ustrojowe, które zdecydowały o przekształceniu Aten z państwa o ustroju oligarchicznym w państwo demokratyczne. Do najważniejszych reform należały: zwiększenie liczby fyli (jednostek terytorialnych obowiązujących w starożytnej Grecji) do 10, zastąpienie rady czterystu radą pięciuset, która była najważniejszym organem administracyjnym w Atenach. Regularnie zwoływano zgromadzenie ludowe, które podejmowało podstawowe decyzje dotyczące państwa oraz wybierało archontów i innych urzędników. W zgromadzeniu mogli brać udział wszyscy mężczyźni będący obywatelami. W latach p.n.e. reformy Klejstenesa kontynuował Perykles. Zwiększył on uprawnienia rady pięciuset, jednocześnie zmniejszając znaczenie areopagu. Dzięki temu większa liczba obywateli Aten mogła faktycznie sprawować władzę. Perykles wprowadził zasadę, aby osoby zasiadające w radzie i sądach oraz niektórzy urzędnicy otrzymywali wynagrodzenie ze skarbu państwa. Osoby, których dotąd nie było stać na przerwanie pracy zarobkowej, teraz mogły się włączyć w życie polityczne. Demokracja ateńska według Peryklesa Nasz ustrój [polityczny] nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę się ceni nie ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, jakim się wyróżnia; nikomu też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza w osiągnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie się naszych współobywateli, nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli się zajmuje tym, co mu sprawia przyjemność, i nie rzucamy w jego stronę owych pogardliwych spojrzeń, które wprawdzie nie wyrządzają szkody, ale ranią. Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy posłuszni każdoczesnej władzy i prawom, zwłaszcza tym niepisanym, które bronią pokrzywdzonych i których przekroczenie przynosi powszechną hańbę. M Perykles (ok p.n.e.) Polityk i wódz ateński, zwolennik demokratyzacji systemu politycznego Aten. Od 444 r. p.n.e. wielokrotnie sprawował urząd stratega. Za jego czasów nastąpił największy rozkwit Aten. 5 Symboliczne przedstawienie koronacji ludu ateńskiego przez demokrację relief z IV w. p.n.e., przechowywany obecnie w Muzeum Agory w Atenach. Praca z materiałem 1. Opisz, czym według Peryklesa była demokracja. M 5 2. Przedstaw pozycję obywatela w demokracji ateńskiej. M 5 81 III. PODSUMOWANIE Zadajemy uczniom pytania: W której polis chcieliby żyć i dlaczego? Które elementy ustroju Sparty i Aten moglibyśmy zaszczepić w naszym kraju?

22 82 Demokracja ateńska Ostrakony gliniane skorupki, na których głosujący wydrapywali imiona osób zagrażających, ich zdaniem, demokracji. Widoczne na zdjęciu ostrakony pochodzą z V w. p.n.e. i obecnie przechowywane są w Muzeum Agory w Atenach. W V w. p.n.e., w czasach sprawowania władzy przez Peryklesa demokracja ateńska weszła w okres swojego największego rozkwitu. Wykształcił się ostateczny podział kompetencji i urzędów. Organami kolegialnymi Ateńczyków były zgromadzenie ludowe (eklezja) oraz rada pięciuset. Istotną rolę odgrywała również prytania sprawująca władzę wykonawczą. Ateńczycy wybierali spośród siebie urzędników, wśród których najważniejszą rolę odgrywali archonci i stratedzy. Nad przestrzeganiem prawa czuwały sądy ludowe (heliaja) oraz areopag. Szczegółowy opis ustroju Aten i zakres kompetencji przedstawiony został na schemacie Ustrój polityczny Aten. Demokracja ateńska dopuszczała do głosu wszystkich obywateli. W trakcie zgromadzenia każdy z nich mógł zabrać głos i przedstawić projekt uchwały. Dlatego też niezwykle ceniono znakomitych mówców, których nazywano demagogami. Dzięki zdolnościom oratorskim niejednokrotnie kształtowali nastroje społeczne. Obroną przed nadużyciami ze strony urzędników i chcących przywłaszczyć sobie władzę jednostek był ostracyzm. Polegał on na wskazaniu przez głosowanie na zgromadzeniu ludowym osoby, która zagraża demokracji. Winnego skazywano na 10-letnie wygnanie z ateńskiej polis. Ostracyzm w opisie greckiego historyka Plutarcha Ostracyzm mianowicie nie był karą za niemoralność. Nazywał się, dla pięknego brzmienia, poskromieniem i ukróceniem dumy i zbyt przemożnego znaczenia, był zaś łagodnym omówieniem zawiści, która na przykrej dla siebie osobie nie wywierała złości przez coś nieuleczalnego dla tej osoby, lecz przez oddalenie jej od siebie na dziesięć lat. Z czasem postępowaniu temu zaczęto poddawać osoby nisko urodzone i niegodziwe. [ ] Postępowanie przy ostracyzmie ujmując rzecz krótko było takie: każdy otrzymywał skorupkę i pisał na niej nazwisko człowieka, którego chciał usunąć spośród obywateli. Tabliczkę zanosił na umówione miejsce na agorze, zamknięte wokoło ogrodzeniem. Tam najpierw archonci przeliczali całą ilość skorupek. Bo jeżeli głosujących było mniej niż sześć tysięcy, wynik sądu skorupkowego był nieważny. Następnie odkładano tabliczki z poszczególnymi imionami osobno i tego, kto był wymieniony największą ilością głosów, ogłaszano jako usuniętego na dziesięć lat, z zachowaniem prawa własności. M Sukcesy w ateńskiej demokracji odnosili demagodzy, którzy potrafili przekonać pozostałych obywateli do swoich racji. Obecnie słowem tym określa się polityków, którzy w celu pozyskania wyborców kłamią, manipulują i składają obietnice bez pokrycia. Ilustracja współczesna. 82 METODY KONTROLI Możemy wybrać jedną z trzech form kontroli. 1. Uczniowie w parach tworzą fiszki w aplikacji Quizlet. www 2. Uczniowie wykonują zadanie przygotowane na stronie internetowej create.kahoot.it. www 3. Uczniowie wykonują polecenia 1 i 2 do tekstu źródłowego z podręcznika (M 5, s. 81). PRACA DOMOWA Kto był lepszym reformatorem Solon, Klejstenes czy Perykles? Uzasadnij odpowiedź. 6

23 83 SĄD LUDOWY (HELIAJA) jego członkowie byli wybierani w drodze losowania sądzili w sprawach dotyczących przestępstw cywilnych i kryminalnych USTRÓJ POLITYCZNY ATEN RADA PIĘCIUSET jej członkowie byli wybierani przez eklezję przygotowywała i zwoływała zgromadzenie oraz zarządzała jego pracami nadzorowała pracę urzędników zarządzała administracją i finansami Aten, np. miała nadzór nad pieczęcią miejską przyjmowała obce poselstwa najważniejszym organem była prytania, sprawująca władzę wykonawczą WYBÓR jego członkowie rekrutowali się z byłych archontów sądzili w sprawach o zabójstwo 7 ARCHONCI CELE LEKCJI 9 najważniejszych urzędników byli wybierani w drodze losowania organizowali święta obchodzone w Atenach przewodniczyli sądom, np. w zakresie prawa rodzinnego LOSOWANIE M AREOPAG STRATEDZY 10 urzędników dowodzili siłami zbrojnymi ROZUMIE pojęcia: demokracja pośrednia, demokracja bezpośrednia różnice między demokracją bezpośrednią a pośrednią POTRAFI wskazać plusy i minusy demokracji ateńskiej stanowili je obywatele Aten miało prawo inicjatywy ustawodawczej wybierało strategów oraz członków rady pięciuset przyjmowało lub odrzucało propozycje dekretów przygotowanych przez radę pięciuset podejmowało decyzje w sprawie polityki wewnętrznej i zagranicznej, w tym dotyczące wypowiedzenia wojny lub zawarcia pokoju przeprowadzało procedurę ostracyzmu WYBÓR LOSOWANIE ZGROMADZENIE LUDOWE (EKLEZJA) Społeczeństwo Aten Społeczeństwo Aten dzieliło się na trzy grupy zróżnicowane pod względem praw i obowiązków oraz posiadanego majątku. W V w. p.n.e. na ogólną liczbę 120 tys. mieszkańców polis było ok. 40 tys. obywateli. W Atenach przebywało od kilku do kilkunastu tysięcy cudzoziemców zwanych metojkami. Byli oni zobowiązani do płacenia specjalnego rocznego podatku za swój pobyt. Nie mieli pełni praw obywatelskich, ale chroniło ich prawo. Większość z nich służyła w ateńskiej flocie. Najniżej sytuowani byli niewolnicy. Całkowicie podlegali swoim panom, którzy mogli ich sprzedać lub wydzierżawić, ale nie mogli zabić. Niewolników zatrudniano najczęściej w gospodarstwach domowych, warsztatach rzemieślniczych i kopalniach. Otrzymywali za to pieniądze i gdy zebrali odpowiednią sumę, wykupywali się z niewoli. Obywatele Aten posiadali równe prawa i obowiązki. Mogli pełnić funkcje publiczne, dochodzić sprawiedliwości przed sądem, mieli wyłączne prawo kupna ziemi w Attyce. Ich obowiązki nie były zbyt wygórowane: musieli płacić podatki, a w czasie wojny służyć w wojsku. Większość świadczeń ponosili ludzie bogaci. Nie było ich wielu, dlatego też nakładano na nich dodatkowe obowiązki, np. opłacanie chóru teatralnego oraz utrzymanie triery, czyli okrętu wojennego. Dzięki propagowaniu ideałów wolności oraz demokracji społeczeństwo Aten stanowiło wzór dla innych polis starożytnej Grecji. Obywatel W starożytnych Atenach osoba posiadająca prawa obywatelskie. Mieli je wyłącznie mężczyźni, którzy ukończyli 20 lat i których rodzice byli Ateńczykami. Praw obywatelskich nie przyznawano kobietom, cudzoziemcom oraz niewolnikom. Praca z materiałami 1. Opisz przebieg ostracyzmu. M 6 2. Wyjaśnij, dlaczego Ateńczycy stosowali ostracyzm. M 6 3. Przedstaw ustrój polityczny Aten. M 7 4. Porównaj ustroje starożytnych Aten i Sparty. M 3, M 7 83 Materiał przeznaczony dla zakresu rozszerzonego realizowany na drugiej godzinie lekcyjnej. I. WPROWADZENIE Przypominamy głównych reformatorów ustroju Aten oraz wprowadzone przez nich zmiany. Podajemy temat (Porównanie demokracji w Atenach i w Polce po 1989 r.) oraz główny cel lekcji (Oceniam demokrację ateńską oraz wskazuję podobieństwa i różnice między nią a ustrojem Polski po 1989 r.). II. ROZWINIĘCIE Dzielimy klasę na dwie grupy i rozdajemy duże arkusze papieru. Jeden zespół wypisuje plusy demokracji ateńskiej, a drugi minusy. Po zakończeniu pracy grupy przedstawiają jej efekty. Następnie informujemy uczniów, że dzisiejsze ustroje wielu państw opierają się na demokracji ateńskiej. Prosimy ich, by powiedzieli, jaka jest różnica między demokracją bezpośrednią a pośrednią.

24 84 Rozszerzenie Ocena demokracji ateńskiej CELE LEKCJI Demokracja w oczach AryM stotelesa greckiego filozofa żyjącego w IV w. p.n.e. Ustrój demokratyczny był wynikiem mniemania, że ci, co są sobie równi pod pewnym względem, są sobie równi w ogóle, a więc sądzą, że skoro wszyscy jednako wolni się urodzili, to są teżż sobie bezwzględnie równi. [...] W następstwie tego jako równi domagają się równego udziału we wszystkich prawach. 8 ROZUMIE pojęcie: demokracja parlamentarna POTRAFI wskazać elementy wspólne dla demokracji ateńskiej i ustroju w Polsce po 1989 r. Demokracja ateńska należy do najważniejszych osiągnięć starożytnych Greków. Ustrój Aten to efekt kompromisu między władzą najbogatszych ludzi zajmujących najważniejsze stanowiska a uboższymi obywatelami pełniącymi niższe funkcje państwowe. Obywatelom zapewniono prawo (które było również obowiązkiem) wpływania na bieżącą politykę polis. Była to więc demokracja bezpośrednia. Obecnie najpopularniejszym systemem rządów na świecie wzorowanym na ateńskiej demokracji jest demokracja parlamentarna ustrój, w którym uprawnieni do głosowania obywatele wybierają swoich przedstawicieli. Jest to demokracja pośrednia w naszym imieniu rządzą inni ludzie. Popularność ustroju demokratycznego jest czymś nowym. Do połowy XIX w. system rządów wprowadzony przez starożytnych Greków oceniano negatywnie. Kojarzył się z walkami różnych frakcji, na których czele mieli stać zaangażowani politycznie demagodzy. Dopiero po okrutnych dodo świadczeniach dwóch wojen światowych XX w. ludzie zaczęli poszukiwać nowych rozwiązań opartych na sprawiedliwym udziale we władzy. W PolPol sce o pełnej demokracji możemy mówić dopiero od niedawna, bo od 1989 r. Znaczenie ateńskiej demokracji jest nie do przecenienia. Nie istnieje obecnie żaden inny system polityczny, który mógłby zastąpić demokrademokra cję. Dzięki idei starożytnych Greków powstają nowoczesne społeczeństwa obywatelskie. Poza pośrednim wpływem na politykę, kulturę, gospodarkę i wiele innych dziedzin ważnych w państwie ludzie są aktywni społeczspołecz nie. Dbają o ład, porządek, przestrzegają prawa, biorą udział w wybowybo rach. Mają możliwość łączenia się w grupy i organizacje, które na zasadach partnerskich współdziałają z władzami państwowymi. Tym samym aktywni obywatele mają swój udział w zarzązarzą dzaniu państwem i tworzą demokrację uczestniczącą, któktó ra bezpośrednio nawiązuje do demokracji ateńskiej. Grecki polityk Solon, który żył w VII VI w. p.n.e., uważany jest za jednego z ojców demokracji ateńskiej. Przeprowadził wiele reform ustrojowych, których celem było dopuszczenie większej liczby obywateli ateńskich do władzy. Przypisuje mu się m.in. utworzeutworze nie sądów ludowych heliai. Fragment obrazu włoskiego malamala rza Francesca Hayeza (czyt. franczeska ajesa), XIX w. Praca z materiałem 1. Wyjaśnij, w jaki sposób Ateńczycy rozumieli równość wobec prawa. M 8 84 Zadajemy uczniom pytanie: Jaki ustrój panuje obecnie w Polsce? Powinniśmy uzyskać odpowiedź, że jest to demokracja parlamentarna. Następnie rozdajemy karty pracy. www Wspólnie z uczniami wykonujemy zadania 1 i 2. Prosimy, aby przeczytali znajdujące się tam fragmenty Konstytucji RP. W dalszej części zajęć uczniowie samodzielnie wykonują zadanie 3. Mogą skorzystać z całego tekstu Konstytucji RP (w formie książkowej lub za pośrednictwem strony sejm.gov.pl www). Po wykonaniu zadania dyskutujemy z młodzieżą o tym, co zapisali. III. PODSUMOWANIE Zadajemy uczniom pytanie: Jakie korzyści odnosi państwo, wprowadzając demokrację? METODY KONTROLI Uczniowie czytają tekst źródłowy (M 8, s. 84) i wykonują polecenie 1. PRACA DOMOWA Demokracja czy oligarchia? Napisz, która forma ustroju powinna dominować obecnie.

25 85 Polecenia podsumowujące 1. Omów kompetencje organów władzy w Sparcie i Atenach. 2. Opisz proces kształtowania się demokracji ateńskiej. 3. Scharakteryzuj społeczeństwo starożytnych Aten i Sparty. 4. Wskaż mocne i słabe strony demokracji ateńskiej. Sparta i Ateny dwa modele greckich polis Podsumowanie 8 Sparta Położenie na żyznych terenach Półwyspu Peloponeskiego nad rzeką Eurotas. Przewodniczenie sojuszowi miast-państw nazwanego Związkiem Peloponeskim lub Symmachią Spartańską. Likurg legendarnym przywódcą. Ustrój Sparty opisany w Wielkiej Rhetrze specyficzna monarchia z silną pozycją arystokracji władza sprawowana przez dwóch królów, radę starszych (geruzję), zgromadzenie ludowe (apellę) oraz pięciu eforów Społeczeństwo Sparty spartiaci pełnoprawni obywatele posiadający prawa polityczne periojkowie ludność wolna, bez praw obywatelskich, zajmująca się uprawą ziemi, rzemiosłem i handlem heloci niewolni chłopi, przywiązani do ziemi Ważna rola wychowania spartańskiego agoge. Ateny Początkowo monarchia, w VIII w. p.n.e. oligarchia, a od VI w. p.n.e. demokracja. Reformy Drakona (621 p.n.e.) uporządkowanie systemu karnego. Reformy Solona (594 p.n.e.) strząśnięcie długów powołanie rady czterystu powołanie sądów ludowych (heliaja) Reformy Klejstenesa ( p.n.e.) podział Attyki na 10 okręgów administracyjnych powołanie rady pięciuset początek demokracji Reformy Peryklesa ( p.n.e.) zwiększenie roli rady pięciuset zmniejszenie znaczenia areopagu wynagrodzenie dla urzędników od państwa Ustrój Aten demokracja zgromadzenie ludowe (eklezja), rada pięciuset, prytania, urzędnicy archonci i stratedzy, sądy ludowe (heliaja), areopag ostracyzm Społeczeństwo obywatele posiadający pełnię praw politycznych metojkowie cudzoziemcy przebywający na terenie Aten niewolnicy Polecane publikacje Ryszard Kulesza, Ateny Peryklesa, Warszawa Ryszard Kulesza, Starożytna Sparta, Poznań Scott M. Rusch, Wojny Sparty. Strategia, taktyka i kampanie kampanie, Poznań