Magdalena Gąsowska * Wojna trzydziestoletnia nowe spojrzenie

Transkrypt

1 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2018/3 (XL) ISSN (druk) ISSN (online) Magdalena Gąsowska * Uniwersytet w Białymstoku Wojna trzydziestoletnia nowe spojrzenie [rec. Peter H. Wilson, Wojna trzydziestoletnia Tragedia Europy, Oświęcim 2017, ss ISBN ] Streszczenie: Artykuł recenzuje polski przekład książki H.P. Wilsona pt. Wojna trzydziestoletnia Tragedia Europy (Oświęcim 2017). Recenzentka zwraca uwagę przede wszystkim na monumentalność monografii, jej obszerną podstawę źródłową oraz rozmiar (ponad 800 stron). Wśród licznych walorów, które wymienia, znajduje się imponujące spektrum problemów i zagadnień, które Wilson poddaje wszechstronnej refleksji. Do minusów zalicza recenzentka m.in. brak końcowej bibliografii, która zbierałaby całość wykorzystanej literatury, jak również brak szczegółowych opisów wojsk czy potyczek militarnych. Słowa-klucze: wojna trzydziestoletnia, Gustaw Adolf, śmierć, Richelieu, nowożytność * Magdalena Gąsowska mgr, absolwentka Uniwersytetu w Białymstoku, na którym ukończyła historię (2010) oraz archiwistykę (2011), doktorantka w Instytucie Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku. 401

2 The Thirty Years War. A New Perspective Summary: It is a review of the Polish translation of Peter H. Wilson s The Thirty Years War: Europe s Tragedy. The reviewer underlines the scope of the research and the size of the volume (over 800 pages). One of the greatest assets of the monograph is its multidimensional perspective on the whole spectrum of issues related to the subject matter. There are at least two weak points of Wilson s work, however: the absence of bibliography and lack of detailed descriptions of battles and skirmishes. Key words: Thirty Years War, Gustavus Adolphus, death, Richelieu, modernity W bieżącym roku mija równo czterysta lat od wybuchu jednej z najdłużej trwających oraz najbardziej krwawych batalii wojny trzydziestoletniej ( ). Szacuje się, że trwający wiele lat konflikt doprowadził do śmierci jedną czwartą Niemców, a skutki niektórych zniszczeń nie zostały zrekompensowane do dzisiaj. W krótkim czasie w batalię zaangażowali się wszyscy czołowi władcy Europy poza Rosją. Przystępujący do walk kierowali się określonymi celami i międzynarodowymi zamiarami, jednak mimo wielu pompatycznych i wzniosłych deklaracji, ludność cywilną dosięgły rozmaite klęski: głód, epidemie, bezdomność i śmierć. Wydaje się, że najgorsza w tej wojnie była dwoistość przyczyn, które do niej doprowadziły: z jednej strony to wielki europejski konflikt religijny, z drugiej zaś zatargi polityczne. Wojna trzydziestoletnia to zagadnienie, które wielu badaczy na przestrzeni dziejów pragnęło zgłębić i opracować, wymienić należy tutaj zwłaszcza studia R. Fukale 1, W. Biernackiego 2, P. Englunda 3, trio: L. Eric- 1 R. Fukala, Dramat Europy: wojna trzydziestoletnia ( ), a kraje Korony Czeskiej, Wrocław W. Biernacki, Wojna trzydziestoletnia. Powstanie czeskie i wojna o Palatynat , Zabrze P. Englund, Lata wojen, Gdańsk Bibliotekarz Podlaski

3 sona Wolke, G. Larssona i N. E. Villstranda 4, a także starsze pozycje autorstwa m.in. R. Lolo 5 czy J. Maronia 6. Omawiana przez mnie najnowsza książka, autorstwa Petera H. Wilsona 7, jest dziełem monumentalnym. Autor jest profesorem historii na Uniwersytecie Hull, uznanym historykiem zajmującym są historią wojskowości, specjalizującym się także w historii Niemiec. Jego dzieło, to pierwsza od wielu lat monografia zajmująca się wojną wielowymiarowo i wielopłaszczyznowo. Liczy ona ponad 800 stron, została przygotowana z ogromną dokładnością o szczegóły faktograficzne. W celu lepszego zrozumienia opisywanej tematyki, autor na początku zamieszcza spis map, tabel, planów bitew, informacje o ówcześnie obowiązujących walutach i jednostkach monetarnych, a także drzewo genealogiczne jednego z najważniejszych europejskich rodów, którego polityka bezpośrednio doprowadziła do wybuchu wojny Habsburgów. Wojna trzydziestoletnia Tragedia Europy składa się z trzech części ułożonych chronologicznie. Pierwsza z nich, zatytułowana Początki, rozpoczyna się na roku 1618, analizując fakt defenestracji praskiej. Autor opisuje jej przebieg oraz skutki, które były odczuwalne przez kolejne 30 lat. Następne strony poświęcone są konfesjonalizacji oraz religii i prawu cesarskiemu. Rozdział trzeci, zatytułowany Casa d Austria, opowiada o ziemiach i dynastii panującej, stanach społecznych oraz ich zróżnicowaniu wyznaniowemu. Rozdział kończą rozważania na temat odrodzenia katolickiego. Wojna z Turcją i jej konsekwencje to tytuł czwartego rozdziału opowiadającego o przyczynach, przebiegu i efektach wojen z Turcją. W piątym rozdziale Autor przenosi nas do Hiszpanii: czytamy tu o monarchii hiszpańskiej, a następnie do Niderlandów w latach Kolejny rozdział dotyczy Dominium Maris Baltici. Czytamy tu między innymi 4 L. Ericson Wolke, G. Larsson, N. E. Villstrand, Europa i świat , Warszawa R. Lolo, Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej: opinie i stanowiska szlachty ( ), Pułtusk J. Maroń, Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na Śląsku, Wrocław P. H. Wilson, Wojna trzydziestoletnia Tragedia Europy, Oświęcim Bibliotekarz Podlaski 403

4 o dynastii Wazów, dziejach Danii oraz Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W rozdziale VII, zatytułowanym: Od Rudolfa do Macieja ( ), badacz opisuje religię oraz sylwetkę poszczególnych książąt niemieckich, politykę wyznaniową i imperialną do 1608 roku. Na koniec czytamy o kryzysie w Jülich-Kleve, mającym miejsce na przełomie lat Pierwszą cześć książki zamyka rozdział VIII, opowiadający o wydarzeniach, które bezpośrednio doprowadziły do wybuchu wojny. Były to: oszustwo cesarza Macieja i jego krótkie panowanie, wojna austriackowenecka, habsburska sukcesja ( ) oraz brawurowa polityka Palatynatu. Druga część monografii obejmuje łącznie 12 rozdziałów. W tej części, zatytułowanej Konflikt, autor skupia się przede wszystkim na przedstawieniu przebiegu oraz charakterystyce głównych politycznych uczestników walk. Znajdujemy tu między innymi opis buntu w Czechach ( ) oraz przyczyny, przebieg i skutki bitwy pod Białą Górą. Następne rozdziały w tej części dotyczą polityki Palatynatu oraz religijnego podziału Niemiec. Później Autor przechodzi do charakterystyki oraz wskazania roli, jaką odegrali: Olivares, Richelieu, Valtellina oraz Wallenstein. W dalszej kolejności czytelnik zostaje przeniesiony w lata , poruszone zostają zagadnienia związane z Niderlandami, walkami na Bałtyku oraz kongresem elektorów w Ratyzbonie w 1630 roku. Kolejny, XIV rozdział, omawia szwedzką interwencję w wojnie trzydziestoletniej. Rozdział XV zarysowuje działalność Ligi z Heilbronnu, walki nad Renem, a także zaangażowanie Hiszpanii w wojnę. Za wolność Niemiec ( ) to tytuł XVI rozdziału, w którym znajdujemy między innymi rozważania na temat polityki kardynała Richelieu i jego roli w wojnie oraz bardzo szczegółowy opis pokoju praskiego z 1635 roku, jego postanowień i walki o ich utrzymanie. Rozdziały XVII i XVIII obejmują lata i opisują schyłek wojny. Czytamy tu między innymi o wznowieniu i zawieszeniu walk w Niemczech, sojuszu francusko-szwedzkim oraz o kryzysie politycznym w Hiszpanii. W dwóch ostatnich rozdziałach tej części śledzimy zmagania polityczne w celu przywrócenia pokoju w Europie. Znajdujemy tu informacje na temat kongresu westfalskiego, wojny na Bałtyku i szwedzkiej dominacji na jego terenie oraz pokoju Hiszpanii z Holandią. 404 Bibliotekarz Podlaski

5 Część trzecią, zatytułowaną Następstwa, otwiera rok 1648 i pokój westfalski, kończący wojnę. Autor zwraca uwagę na międzynarodowy wymiar pokoju, jego chrześcijańskiej roli oraz asumptu do odbudowy Cesarstwa. Nieobca jest mu także statystyka oraz demografia, Wilson podlicza straty w ludności Europy, zauważa także, jaki wpływ na europejską kulturę, gospodarkę i ekonomię miała wojna trzydziestoletnia. Monumentalną książkę kończą rozważania na temat stosunków wojskowo-cywilnych, współczesnej interpretacji wojny oraz sposobów jej upamiętnienia. Niniejszą publikację zamyka szczegółowy indeks. Stworzenie monografii opartej na licznych źródłach: pamiętnikach, listach czy dziennikach, zajęło autorowi dużo czasu, za to efekt jest niezwykły. Szkoda, że książka nie posiada bibliografii, a wiele ze starszych opracowań na temat wojny nie zostało nawet uwzględnionych. Czytelnikowi pozostaje jedynie uważnie śledzić przypisy pod głównym tekstem. Autor na temat swojej pracy pisał w sposób następujący: Omówienie wszystkich aspektów wymagałoby znajomości co najmniej 14 języków europejskich, a źródeł archiwalnych pozostało tyle, że wystarczy ich na dziesięciolecia badań [...]. Istnieją ponad 4 tysiące tytułów na temat samego pokoju westfalskiego, który zakończył konflikt [...]. Niektórzy odrzucają szczegóły, umieszczając wojnę w szerszej perspektywie przejścia Europy w epokę nowożytną. Inni poświęcają więcej uwagi postaciom i wydarzeniom [...]. W niniejszej pracy chcę zmienić to nastawienie, omawiając cały okres wojny w sposób bardziej równomierny. [...] Najważniejsze to spojrzenie na wojnę jako oddzielny konflikt o porządek polityczny i religijny w Europie Środkowej, zamiast zanurzania jej w ogólnym opisie konfliktów europejskich w pierwszej połowie XVII wieku. Chociaż upraszcza to niektóre aspekty, to kieruje też uwagę na przyczyny wojny wynikające ze skomplikowanej sytuacji w Świętym Cesarstwie Rzymskim pod koniec XVI wieku 8. W książce znajdujemy co prawda mapy poszczególnych bitew i potyczek, myślę jednak, że miłośnik wojskowości może czuć tutaj lekki 8 Cyt. za.: P. H. Wilson, dz. cyt., s. 19. Bibliotekarz Podlaski 405

6 niedosyt: w książce brakuje szczegółowych opisów wojsk czy potyczek militarnych. Natomiast dużym plusem jest szczegółowe zapoznanie czytelnika z funkcjonowaniem Imperium Cesarskiego. Wilson, będąc znawcą historii Niemiec, krok po kroku ukazuje, w jaki sposób owe państwo funkcjonowało, jakimi kierowało się kryteriami oraz przedstawia instytucje, z jakich było złożone. Autor sporą część publikacji poświęca konfliktowi pomiędzy braćmi Rudolfem i Maciejem. Czytelnik odnosi wrażenie, że to nie różnice religijne, a sytuacja związana z sukcesją była główną przyczyną kryzysu. Wilson przedstawia wojnę jako problem globalny, dotyczący szeregu mniejszych i większych państw. Jego przyczyny, długi przebieg i skutki. Zauważa zmiany, jakie zaszły w Europie: w społeczeństwie i sposobie myślenia elit i władców. Książka jest ciekawa, a przystępny język, jakim została napisana, zachęca do lektury. Niniejsza, bardzo erudycyjna publikacja, z pewnością wydaje się godna polecenia. Bibliografia Biernacki W., Wojna trzydziestoletnia. Powstanie czeskie i wojna o Palatynat , Zabrze Englund P., Lata wojen, Gdańsk Ericson Wolke L., Larsson G., Villstrand E. N., Europa i świat , Warszawa Fukala R., Dramat Europy: wojna trzydziestoletnia ( ), a kraje Korony Czeskiej, Wrocław Lolo R., Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej: opinie i stanowiska szlachty ( ), Pułtusk Maroń J., Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na Śląsku, Wrocław Wilson H. P., Wojna trzydziestoletnia Tragedia Europy, Oświęcim Bibliotekarz Podlaski