SESJA NAUKOWA INSTYTUTU HISTORII PAN POŚWIĘCONA DZIEWIĘĆSETLECIU BYTOMIA

Transkrypt

1 K R O N I K A N A U K O W A SESJA NAUKOWA INSTYTUTU HISTORII PAN POŚWIĘCONA DZIEWIĘĆSETLECIU BYTOMIA Dziesiąta rocznica wyzwolenia Bytomia i powrotu do Ludowej Ojczyzny zbiegła się z obchodzonym przez miasto jubileuszem dziewięćsetlecia istnienia. W ramach uroczystości jubileuszowych zorganizowana została przez Zakład Historii Śląska Instytutu Historii FAN wspólnie z Komitetem Obchodu Dziewięćsetlecia sesja naukowa, która odbyła się w Bytomiu w dniach 11 i 12 czerwca br. Sesja składała się z odczytu publicznego przeznaczonego dla szerokiego kręgu słuchaczy oraz z dyskusji w węższym gronie historyków-specjalistów i aktywu społeczno-kulturalnego, głównie historycznego z Bytomia i całego ośrodka stalinogrodzkiego. W drugim dniu obrad poświęconym: v/ całości dyskusji uczestniczyło około 100 osób, a więc liczba zupełnie pokaźna. Odczyt publiczny pt. Bytom jako ośrodek walki o społeczne i narodowe wyzwolenie wygłosił kierownik Zakładu Historii Śląska, prof. dr Kazimierz Popiołek. Popularna forma, jak i ograniczone ramy odczytu nie pozwoliły na dokładniejszą analizę nawet tych spraw, wobec których nauka historii może już wypowiedzieć się wiążąco. Niemniej 'jednak nakreślone zostały w referacie problemy najistotniejsze, które dutor zilustrował wieloma źródłowymi przykładami. Naczelną tezą referatu było ukazanie przodującej roli mas ludowych w walce o społeczne i narodowe wyzwolenie. Referat bardzo silnie akcentował okoliczności, jakie wpłynęły hamująco na rozwój walki klasowej i narodowowyzwoleńczej, wskazując na działanie tych sił, które usiłowały ją zepchnąć na manowce ugody społecznej, klerykalizmu i nacjonalizmu. W wielkim skupisku klasy robotniczej, jakim stał się Bytom w drugiej połowie X IX w., tym silniej występowały przeróżne wrogie agentury burżuazyjne. Wyraźnie, choć może jeszcze ze mało wyraźnie, wydany został sąd krylyczny o ludziach i kierunkach, wokół których wytworzyła się fałszywa legenda odrodzenia narodowego" Górnego Śląska. Relikty tej legendy nie wymiecione do reszty przez naukę historii pokutują wciąż jeszcze w kołach miejscowej inteligencji, o czym dobitnie przekonała dyskus)ja nad referatem Odbyła się ona drugiego dnia we wspomnianym gronie historyków miejscowych i wrocławskich przede wszystkim pracowników naukowych Zakładu Historii Śląska. Zabrało w niej głos szesnastu dyskutantów wnosząc

2 do referatu szereg wartościowych- uzupełnień i stawiając postulaty badawcze, w niektórych wypadkach jednak usiłując podważyć zasadnicze tezy referatu w oparciu o fałszywe i obce ideologicznie założenia. Dotyczyło to walki narodowowyzwoleńczej tudzież roli jej domniemanych przywódców typu Korfantego. Nic dziwnego, że w tym punkcie, w starciu z takimi poglądami, dyskusja przybrała charakter zdecydowanie polemiczny, pełen pasji i żarliwości politycznej. Zacznijmy jednak od początku. Pierwszym problemem, który skupił głosy dyskutantów, była rola górnictwa bytomskiego w epoce feudalnej. Na temat ten mówtili: prof. dr Karol Maleczyński z Wrocławia, mgr Tadeusz Wilk, radny MRN Bytomia, i mgr Alfons Kopia, nauczyciel technikum z Tarnowskich Gór. Prof. Maleczyński zaczął od kwestii, czsy istotnie początki miasta przypadają na połowę XI stulecia, czy zatem podstawa'1 jubileuszu zgodna jest z prawdą historyczną. Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa ze względu na brak wyraźnych wzmianek w źródłach pisanych. W świetle ustaleń dotychczasowych połowa X I w. jest istotnie okresem ważnym, okresem istotnych przeobrażeń politycznych, niemniej data 1054 (pokój kwedlinburski) jest datą konwencjonalną, a wiele okoliczności przemawia za wcześniejszymi początkami Bytomia. Źródła wykopaliskowe pozwalają stwierdzić, że w najbliższym sąsiedztwie Bytomia znacznie wcześniej powstawały miasta i osady takie, jak np. Opole. Bytom przechodzić mógł podobne koleje losu. Dalszą część wypowiedzi poświęcił prof. Maleczyński historii bytomskiego górnictwa od XIII do XVI w. Na podstawie -wyników własnych badań przeprowadził mówca ogólną linię rozwoju dziejów górnictwa ze szczególnym uwzględnieniem przejawów walki klasowej. Do wypowiedzi prof. Maleczyńskiego dorzucili swoje uwagi mgr Wilk i mgr Kopia, ten ostatni zaś zatrzymał się dłużej nad okresem panowania Jana Opolskiego (pocz. XVI w.) i ówczesnym upadkiem górnictwa bytomskiego. O stosunkalch agrarnych w ziemi bytomskiej od końca XVII do połowy X IX w. mówili dr Kazimierz Orzechowski, adiunkt Uniwersytetu Wrocławskiego im. Bolesława Bieruta, oraz mgr Stanisław Michalkiewicz, pracownik naukowy Zakładu Historii Śląska. Pierwszy z dyskutantów zajął się raczej stroną ekonomiczną dziejów wsi podbytomskiej wnosząc wiele cennych i oryginalnych sądów w odniesieniu do wpływu uprzemysłowienia na przeobrażenia struktury agrarnej. Niektóre uwagi dra Orzechowskiego mają niewątpliwie charakter ogólny, wykraczający poza problematykę regionalną, która posłużyła mu jako przedmiot badań. Mgr Mićhalkiewicz poruszył zagadnienie walki klasowej chłopów w tymże okresie uzasadniając na cytowanych przykładach narodowościowe aspekty walk chłopskich. Nawet w świetle niemieckich publikacji burżuazyjnych stwierdził mówca ujawnia się polskość ziemi bytomskiej. Mgr Wacław Długoborski, adiunkt Zakładu Historii Śląska, przytoczył szereg nie znanych faktów obrazujących ziwiązki ziemi bytomskiej i miasta Bytomia z ruchem narodowowyzwoleńczym w innych dzielnicach Folski. Charakteryzując najpierw tło wydarzeń omówił z kolei wpływ powstania wielkopolskiego i rewolucji krakowskiej na wzrost wrzenia rewolucyjnego w Bytomiu i na całym Górnym Śląsku. W czasie rewolucji 1846 r. chłopi w powiecie bytomskim pomagali w przemycaniu broni. Po klęsce powstania

3 pojawili się uciekinierzy w Mysłowicach, Bytomiu i Gliwicach, witani bardzo życzliwie przez ludność. W Królewskiej Hucie powstańcy ukrywali się wśród robotników. Przykłady przytoczone przez mówcę są dowodem, że świadomość narodowa ludu polskiego na Górnym Śląsku zaczyna się kształtować znacznie wcześniej, niż przypuszczano. Fakty przytoczone przez mgr Długoborskiego zaczerpnięte zostały z archiwów niemieckich udostępnionych naszej nauce historycznej przez historyków NRD. Jest to wymownym świadectwem zacieśniającej się współpracy, a zarazem pozwala rozwinąć i wzbogacić nasze badania nad Śląskiem. Problematyką rozwoju przemysłu górniczo-hutniczego w rejonie Bytomia zajęli się dr Jerzy Jaros z Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Stalinogrodzie oraz mgr Karol Jońca, pracownik naukowy Zakładu Historii Śląska. Pierwszy z dyskutantów mówił o przemyśle bytomskim u schyłku XVIII i w pierwszej połowie X IX w., drugi o okresie od połowy stulecia aż do wybuchu pierwszej wojny światowej. W obu wypowiedziach słusznie zaakcentowano rosnące upośledzenie przemysłu gómo-śląskiego (na przykładzie rejonu bytomskiego), w polemiczny sposób rozprawiono się z tezami nacjonalistycznej historiografii niemieckiej przypisującej miejscowym kapitalistom rzekome zasługi. Mgr Józef Kwietniewski, radny MRN i sekretarz MKFN, oraz dr Franciszek Szymiczek, prezes stalinogrodzkiego oddziału PTH, podjęli w swych wypowiedziach zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej i rolę ośrodka bytomskiego, a ściślej tutejszych działaczy i organizacji. Na obu wypowiedziach zaciążyło niewątpliwie niepełne jeszcze wyzwolenie się spod niesłusznej, burżuazyjnej oceny zarówno roli jednostek w walce narodowowyzwoleńczej, jak i ideologii organizacji i stowarzyszeń, w których ocenie działalności nie można iść zbyt daleko przeciwstawiając ideologię przywódców i mas członkowskich. Polemizując z powyższymi tezami mgr Barbara Szerer, adiunkt Zakładu Historii Śląska, pokazała na wielu przykładach prawdziwą funkcję ideologiczną i polityczną Katolika" Miarki i spokrewnionych z nim licznych organizacji bytomskich. Ocena polskich stronnictw mieszczańskich tego okresu stwierdziła mgr Szerer musi być wyraźna i jednolita. Ich wrogość i szkodliwość dla ruchu narodowowyzwoleńczego jest niewątpliwa i wzrasta wbrew pozorom w miarę rozwoju kapitalizmu. Tenże temat podjął z kolei mgr Julian Raba, aspirant Uniwersytetu Warszawskiego i pracownik naukowy Zakładu Historii Śląska. Dyskutant przeciwstawił zdradziecką rolę klerykalnego agenta burżuazji niemieckiej Napieralskiego i nacjonalisty Korfantego internacjonalizmowi socjaldemokratów niemieckich typu Augusta Wintera. Podkreślił także, że zachowując jak największy krytycyzm wobec postawy całej socjaldemokracji niemieckiej w sprawie polskiej na przełomie dwu stuleci trzeba wydobywać jednak i pokazywać wszystkie przejawy wspólnej walki o wspólne cele polskiej i niemieckiej klasy robotniczej. Działalność Wintera, mimo niewątpliwych błędów popełnianych przez tego działacza, jest właśnie przykładem tej walki. Szczególnie cenne były wypowiedzi ludzi biorących w przeszłości bezpośredni udział w walce o społeczne i narodowe wyzwolenie Śląska. Krótkim przyczynkiem do historii polskiego gimnazjum w Bytomiu w okresie międzywojennym była wypowiedź byłego dyrektora tej szkoły mgra Józefa Mięt-

4 kiewicza, który dodał kilka faktów do bardziej szczegółowych danych mgra Kwietniewskiego. Ciekawa była wypowiedź Jana Urbańczyka, starego działacza robotniczego, byłego członka lewicy socjaldemokratycznej i KPD. Mówca przytoczył garść osobistych wspomnień z okresu poprzedzającego pierwszą wojnę i pierwszych lat powojennych. Własna droga życiowa Urbańczyka potwierdza historię jego klasy, jej walki a zarazem trudności, przeszkód i zahamowań, jakich pełno było na tej drodze. Zebrani z prawdziwym wzruszeniem wysłuchali tego przemówienia. Nagrodzili je też rzęsistymi oklaskami. Prawda bijąca ze słów" Urbańczyka, poparta rzeczowymi uwagami przedmówców, nie była jednak dla wszystkich jasna. Świadczył o tym głos dra Władysława Bortha, adwokata z Chorzowa, byłego pracownika Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu. W sposób niezmiernie kategoryczny usiłował on obronić politykę reprezentowaną przez Korfantego nie tylko w latach powstań, ale i wcześniej. Mówca próbował oddzielić sprawę wyzwolenia narodowego od wyzwolenia społecznego, przy tym Kofranty miał być w tej interpretacji bojownikiem o niepodległość bez zmiany stosunków społecznych. Próba obrony Korfantego i jego polityki oraz fałszywe z gruntu założenia tej obrony spotkały się z ostrą repliką w głosach doc. Henryka Zielińskiego i doc. Franciszka Ryszki z Zakładu Historii Śląska. Pierwszy mówca zajął się okresem w^alk zbrojnych ludu śląskiego (w latach ), kiedy to najjaskrawiej ujawniła się zdrada burżuazji polskiej, a osobliwie samego Korfantego. W czasie trzeciego powstania posunął się on aż tak daleko, że współpracował z kapitałem niemieckim, śmiertelnym wrogiem polskości, przeciwko polskim robotnikom. Doc. Zieliński zanalizował następnie ówczesną sytuację Śląska, wykazując na konkretnych przykładach, że nie mogło nastąpić prawdziwie wyzwolenie narodowe ibez zniesienia ustroju kapitalistycznego. Głos swego poprzednika uzupełnił doc. Ryszka. Przytoczył on kilka charakterystycznych faktów z okresu 'międzywojennego, które świadczą o wysługiwaniu się Korfantego śląskim monopolistom niemieckim. Wymowa niezbitych faktów sprowadza Korfantego do właściwej roli; rzekomy patriota i przywódca ludu okazuje się płatnym i to dobrze płatnym agentem obcego i szczególnie wrogiego Polsce kapitału. Kolejnym problemem dyskusji były dzieje awansu i osiągnięć Bytomia w Polsce Ludowej. Głos zabierali: red. Stanisław Ziemba, mgr Ludwik Bander, dyrektor; Technikum Bytomskiego, i mgr Mariusz Idźkowski, prezes zabrskiego oddziału PTH. Bez częstej w takich wypadkach tendencji do upiększania rzeczywistości i zamazywania konfliktów mówili dyskutanci o wydarzeniach ostatnich dziesięciu lat. Mocno i jednoznacznie wystąpiły w ich głosach wielkie osiągnięcia gospodarcze, społeczne i kulturalne, jakimi poszczycić się może Polska Ludowa w dzielnicy szczególnie niegdyś upośledzonej i wyzyskiwanej na sposób półkolonialny przez pruskich kapitalistów. Z dumą przytaczano przykłady awansu i wzrostu, przede wszystkim awansu ludzi pracy (Technikum Bytomskie mgr Bander, szkolnictwo zawodowe ogólnie mgr Idźkowski). Na szczególną uwagę zasługują sukcesy polskiej nauki górniczej przytoczone przez redaktora Ziembę. Jej to bowiem zawdzięcza Bytom uratowanie od częściowej przynajmniej zagłady. Umiejscowione płytko pod miastem chodniki kopalń węgla, wyeksploatowane rabunkowo przez przedsiębiorstwa kapitalistyczne, doprowadziły do stanu bezpo

5 średniego zagrożenia znacznej części budowli w mieście. Groźnym zwiastunem niebezpieczeństwa były wyjątkowo liczne w Bytomiu i powiększające się stale szkody górnicze. Dopiero wspólny wysiłek nauki i praktyki w państwie ludowym pozwolił zażegnać groźbę i usunąć następstwa gospodarki kapitalistycznej. Podsumowania dyskusji dokonał prof. Bogusław Leśnodorski. Podkreślił on znaczenie sesji dla dalszego rozwoju historii Śląska; na tle dziejów Bytomia i ziemi bytomskiej ustalić można fakty i zjawiska o doniosłym znaczeniu dla dziejów całej dzielnicy. Sesja miała ważne znaczenie także dla miejscowego aktywu historycznego. Szczególny wpływ miały tu głosy prostujące i polemizujjące z błędami natury metodologicznej. Prof. Leśnodorski raz jeszcze dobitnie wyjaśnił, na czym polega niesłuszność tradycyjnych ocen mieszczańskich kierunków i ugrupowań politycznych. F. R.