Aforyzm chiński jako wypowiedź normatywna

Transkrypt

1 Kamil Zeidler, Rafał Król Aforyzm chiński jako wypowiedź normatywna Maksymom mędrców i świętych oddają szacunek bogowie, a demony są im posłuszne 1. Aforystyka jako dział etyki normatywnej E lementem kultury rozumianej jako świat wytworów człowieka, przeciwstawianej w tradycji europejskiej naturze, postrzeganej jako świat wytworów przyrody, pozostają normy społeczne. Wpływają one na postępowanie ludzi poprzez wyznaczanie wzorców zachowań zarówno pożądanych, jak i zakazanych. Wyróżnia się szereg różnych norm społecznych, które często posiadają odmienne uzasadnienie i odwołują się do odmiennych metod regulacji. Są to między innymi normy moralne, normy etyczne, normy obyczajowe, normy zwyczajowe, normy prawa zwyczajowego, normy prawne, normy korporacyjne, a nawet 1 W niniejszej pracy autorzy przy wyborze aforyzmów korzystali z: Aforyzmy chińskie, przeł. M. J. Künstler, Warszawa 1977; Mądrość Wschodu. Przysłowia, sentencje i maksymy chińskie, przeł. W. Księżpolski, Sopot 1993; Lao Tsy, Droga. Tao te king, przeł. M. Mostowicz-Zahorski, Wrocław 2001.

2 144 Kamil Zeidler, Rafał Król techniczne 2. Każdy człowiek przyswaja sobie, choć bardzo często nie wprost, treść poszczególnych norm społecznych, a następnie bardziej bądź mniej świadomie ich przestrzega ( Liczni są ci, którzy coś czynią, lecz nie wiedzą dlaczego. Mencjusz). Do dwóch podstawowych sposobów zdobywania wiedzy, również na temat treści norm społecznych, należy zaliczyć doświadczanie oraz nauczanie. Tradycyjną chińską metodą nauczania było opowiadanie baśni, legend, przypowieści 3. Bardzo często postacią centralną stawał się w nich mędrzec, mistrz, nauczyciel, który swą radą, celnym spostrzeżeniem czy też właściwie postawionym pytaniem rozwiązywał powstały problem. Sposób rozstrzygnięcia zazwyczaj sprowadzał się do dialogu, który zawierał w sobie ową mądrość, przekazywaną najczęściej w postaci krótkiej, jednozdaniowej wypowiedzi mistrza ( W Chinach jest więcej nauczycieli niż uczniów i więcej lekarzy niż pacjentów. ). Stanowiła ona często nic innego, jak właśnie aforyzm, który mógł funkcjonować samodzielnie bez poprzedzającej go opowieści 4. Aforyzm będzie to więc zwięzłe zdanie, wyrażające myśl moralną, etyczną, filozoficzną, innymi słowy maksyma, sentencja, złota myśl 5. Należy przy tym wskazać wielofunkcyjność aforyzmu. Przedstawia on z jednej strony pewną mądrość życiową i w tym wymiarze jest niczym innym jak dobrą radą, co do właściwego postąpienia w konkretnej sprawie. Z drugiej strony, także jako mądrość, stanowi naukę in abstracto, tak aby czytelnik mógł ją potencjalnie zastosować w nadarzających się, 2 Zob. szerzej: W. Lang, Prawo a inne systemy kontroli społecznej, [w:] W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979, s. 284 i n.; S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001, s. 81 i n. 3 Zob. np.: H. Adamczewska, Baśnie i legendy Dalekiego Wschodu, Warszawa 1991; zob. też: R. Stiller, Kto uderzy w gong, Kraków Godna podkreślenia jest analogia do znanych i cenionych w starożytnej Grecji i Rzymie metod dialogu i sentencji, gdzie z jednej strony dziś podstawą dla nauki europejskiej filozofii antycznej są na przykład dialogi Platona, zaś łacińskie sentencje współcześnie cenią nie tylko prawnicy; zob. szerzej: C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1970; K. Burczak, A. Dębiński, M. Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, Warszawa 2007; zob. też: Regulae Iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, red. W. Wołodkiewicz, Warszawa Od greckiego aphoristikós wytyczający; W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1970, s. 30.

3 Aforyzm chiński jako wypowiedź normatywna 145 a przyszłych okolicznościach ( Wstaniesz trzy razy wcześnie zyskasz cały dzień. ). Oprócz wyrażania określonej mądrości życiowej aforyzm wyznacza określone zachowanie. Może być ono wyrażone wprost. Może też być ukryte w ten sposób, że dopiero w drodze interpretacji aforyzmu wywnioskowujemy z jego treści postulowany sposób myślenia czy zachowania. Bardzo często jest przy tym tak, że pojedynczy fragment jakiejś większej pracy stanowi sam w sobie wypowiedź na tyle samodzielną, wyraźną, a także spełniającą wskazane powyżej postulaty wyrażania mądrości i wyznaczania wzorca postępowania, że można go uznać za aforyzm. Równie często powszechnie znane w kulturze aforyzmy, nawet przypisywane właściwemu autorowi, nie rodzą skojarzenia z właściwym źródłem książkowym, z którego pochodzą, stanowiąc jedynie jego wycinek. Tak więc w każdej chyba większej pracy można znaleźć myśli, które mogą istnieć samodzielnie jako aforyzmy. Przedmiotem niniejszych rozważań nie są więc całe dzieła myślicieli Wschodu, a jedynie poszczególne myśli, najczęściej w nich zawarte. W starożytnych dziełach klasycznej filozofii chińskiej można odnaleźć szereg zdań, które pozostawione same sobie, po ich wyjęciu z całości tekstu, doskonale funkcjonują samodzielnie, niosąc w sobie jakąś sugestię, zalecenie, radę, mądrość. O niektórych dziełach filozofii chińskiej można rzec, że są zbudowane z aforyzmów, co oznacza, iż mogą funkcjonować jako całość, ale także jako poszczególne składające się na nie zdania, gdyż niemal każda z tych wypowiedzi niesie w sobie owo zalecenie, radę, mądrość 6. Tym samym w dalszych rozważaniach będziemy się poruszać na gruncie etyki normatywnej, którą tradycyjnie definiuje się jako naukę zajmującą się ustalaniem, co jest moralnie dobre, a co złe, a także wyznaczaniem dyrektyw postępowania na podstawie przyjętych ocen i związanych z nimi powinności 7. Jest więc ona tą dziedziną wiedzy, 6 Warto przy tym zwrócić uwagą na przykład na sposób pisania Ludwika Wittgensteina, w szczególności na Tractatus logico-philosophicus, który stanowi zbiór ponumerowanych tez; L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, Warszawa Warto dodać, że samą etykę definiuje się na wiele sposobów, raz jako ogół ocen i norm moralnych obowiązujących w danej epoce i zbiorowości społecznej lub konkretny ich system, czyli jako moralność, innym razem jako naukę o moralności, będącą dyscypliną filozoficzną, zajmującą się między innymi dobrem,

4 146 Kamil Zeidler, Rafał Król która na podstawie aktu uznania określonych wartości wskazuje wzorce postępowania. Natomiast aforyzm chiński będzie pozostawał wypowiedzią, która również w wymiarze etycznym choć nie tylko, gdyż często przede wszystkim w wymiarze prakseologicznym wyznacza określony wzorzec postępowania (przykładem są następujące maksymy Konfucjusza: Człowiek szlachetny stara się, by inni byli dobrzy. Prostak czyni odwrotnie. ; Z tego, że ktoś o cnotach rozprawia, nie można wnosić, że sam cnoty posiadł. ; Człowiek cnotliwy dobre wypowiada słowa, ale nie zawsze ten, kto dobre wypowiada słowo, jest cnotliwy. ). I w końcu należy podkreślić subiektywną wartość aforyzmu. Polega ona na tym, że sam w sobie nie musi on zawierać prawd bezwzględnych i absolutnych, choć oczywiście można odnaleźć takie aforyzmy, które ten postulat wypełniają. Jednakże dużo częściej będzie tak, że w zależności od systemu ocen i wartości przyjmowanych przez adresata aforyzmu, jego aktualnej sytuacji życiowej, pełnionych funkcji społecznych dany aforyzm znajdzie swe zastosowanie i zostanie jako nauka zaakceptowany albo pozostanie zupełnie obojętny, gdyż adresat nie odnajdzie jego związku ze swoim własnym życiem ( Wielki minister to ten, który służy władcy, gdy potrafi, a wycofuje się z urzędu, gdy nie umie obowiązkom podołać. Konfucjusz; Jeśli ktoś zajmuje stanowisko, a obowiązkom nie umie podołać, winien się wycofać. Mencjusz). Filozofia chińska Gwoli uporządkowania dalszych rozważań, gdzie autorzy chcą posłużyć się konkretnymi przykładami słów przypisywanych najwybitniejszym mędrcom starożytnych Chin, warto dokonać chociaż pobieżnego przedstawienia rozwoju filozofii chińskiej w aspekcie historycznym. Ujmując więc chińską filozofię klasyczną w ramy chronologiczne, należy powinnością moralną, sumieniem, teorią wartości i dzielącą się na etykę ogólną, etykę szczegółową, etykę normatywną, etykę opisową oraz metaetykę. Podkreśla się, że etyka nie może uchodzić za naukę, ponieważ nie ma odpowiedniego realnego przedmiotu badań. Etyka zajmuje się bowiem tym, co być powinno, a więc czymś, co ma być, ale czego jeszcze nie ma (można zaryzykować twierdzenie, że to, co być powinno, to według Kunfucjusza Niebiański Ład, a według Lao Tsy Tao ); zob. szerzej: T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, Kraków 2002.

5 Aforyzm chiński jako wypowiedź normatywna 147 wskazać poniższe okresy 8. W Epoce Wiosen i Jesieni, przypadającej na lata p.n.e., datuje się powstanie taoizmu oraz powstanie konfucjanizmu, jak też życie ich twórców, czyli Lao Tsy (VI wiek p.n.e.) 9 oraz Konfucjusza ( p.n.e.) 10. W Epoce Walczących Królestw (lata p.n.e.), te dwie szkoły konstytuują się. Z jednej strony funkcjonuje zaczynający dominować konfucjanizm, którego główne tezy dotyczą zgodności zdarzeń z ładem niebios oraz silnego związku tej relacji ze sztywnymi normami społecznymi w znacznie zhierarchiwizowanym, patriarchalnym i feudalnym społeczeństwie ówczesnych Chin. Z drugiej zaś strony rozwija się taoizm, budowany na tezach dotyczących jedności, równowagi i ładu przyrody oraz człowieka jako jej elementu. Mistrzowie taoizmu nie szukali przy tym wzorów idealnego społeczeństwa, czym różnili się od konfucjanistów 11. W tym też czasie żyją i tworzą kolejni wielcy myśliciele Chin, tacy jak Mengzi (Mencjusz) ( rok p.n.e.) 12, Xunzi (ok. 300 ok. 215 rok p.n.e.) 13, Zhuangzi ( rok p.n.e.) 14, Yang Zhu (ok. 440 ok. 360 rok p.n.e.), Liezi (V/IV wiek p.n.e.) 15. Powstają także nowe szkoły filozoficzne, które pozostają często w opozycji zarówno w stosunku do taoizmu, jak i konfucjanizmu. Do ich głównych myślicieli należą: 8 Podział na okresy przyjęty za: Chińska filozofia klasyczna Vi w p.n.e. XVIII w.n.e., [w:] Encyklopedia PWN, 9 Zob.: Wielcy myśliciele Wschodu, red. I. P. McGreal, Warszawa 1997, s. 3 i n.; Lao Tsy, op. cit.; T. Cleazy, Istota Tao, Poznań 2000; J. Marzęcki, Systemy religijno-filozoficzne Wschodu. Historia metafizyka etyka, Warszawa 1999, s. 174 i n.; Aforyzmy chińskie, op. cit., s. 29 i n. 10 Zob.: Wielcy myśliciele, s. 11 i n.; A. Kość, Konfucjanizm, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii, t. 5, Lublin 2004, s. 785 i n.; idem, Prawo a etyka konfucjańska w historii myśli prawnej Chin, Lublin 1998; idem, Relacja tradycyjnego prawa chińskiego do etyki konfucjańskiej, [w:] Prawoznawstwo a praktyka stosowania prawa, red. Z. Tobor, Katowice 2002, s. 221 i n.; J. Marzęcki, op. cit., s. 160 i n.; T. Żbikowski, Konfucjusz, [w:] Od Mojżesza do Mahometa, Warszawa 1970; R. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Kraków 2000, s. 275 i n.; Aforyzmy chińskie, op. cit., s. 9 i n. 11 E. Obarski, Zaciemnione i oświetlone zbocza tej samej góry, [w:] Lao Tsy, op. cit., s. VIII. 12 Zob.: Wielcy myśliciele, s. 34 i n.; Aforyzmy chińskie, op. cit., s. 19 i n. 13 Zob.: Wielcy myśliciele, s. 44 i n. 14 Zob.: ibidem, s. 27 i n. 15 Zob.: ibidem, s. 95 i n.; Aforyzmy chińskie, op. cit., s. 34 i n.

6 148 Kamil Zeidler, Rafał Król Mozi ( rok p.n.e.) 16, Huishi (ok. 350 ok. 260 rok p.n.e.), Gongsun Long (ok. 320 ok. 250 rok p.n.e.) 17, Gongsun Yang (Shang Yang, IV wiek p.n.e.), Han Fei (ok. 280 ok. 233 rok p.n.e.) 18. W okresie dynastii Han, trwającym od roku 206 p.n.e. do roku 220 n.e., następuje dalszy rozwój zarówno taoizmu i konfucjanizmu, jak i innych pomniejszych szkół filozoficznych, zaś do głównych myślicieli tego okresu należą: Dong Zhongshu (ok. 195 ok. 115 rok p.n.e.) 19, Zhang Daoling (I/II wiek n.e.), Wang Bi (III wiek n.e.), He Yan (II/III wiek n.e.), Wang Chong (ok. 27 ok. 97 rok n.e.) 20. W kolejnym okresie, obejmującym między innymi Epokę Trzech Królestw ( ), aż po Epokę Pięciu Dynastii ( ), następuje intensywny rozwój filozofii buddyjskiej i w jego efekcie dochodzi do powstania buddyzmu chan (zen). W tym czasie żyją: Huiyuan (IV wiek), Zhi Yi (VI wiek), Fan Zhen (ok. 445 ok. 515), Fu Yi ( ), Lü Cai (ok ), Liu Yuzi ( ). W okresie dynastii Song ( ) neokonfucjanizm był już ugruntowaną oficjalną filozofią cesarstwa i stanowił przedmiot egzaminów dla kandydatów na urzędników państwowych ( Niechaj ten, komu powierzono stanowisko, wpierw obowiązki wypełnia, a gdy mu czasu jeszcze zostanie, niechaj się uczy. Konfucjusz). W tym okresie działali między innymi: Wang Anshi ( ), Zhou Dunyi ( ) 21, Zhang Zai ( ) 22, Cheng Hao ( ) 23, Cheng Yi ( ) 24, Zhu Xi ( ) 25. W następnych okresach historycznych neokonfucjanizm rozwijał się, a w końcowym okresie zbliżył się nawet do filozofii europejskiej. W okresie dynastii Ming ( ) działali Wang Yangming ( ) 26 oraz Gu Yanwu ( ), zaś w okresie dynastii mandżurskiej Qing ( ) godnymi uwagi są: Wang Fuzhi 16 Zob.: Wielcy myśliciele..., s. 21 i n.; Aforyzmy chińskie, op. cit., s. 43 i n. 17 Zob.: Wielcy myśliciele..., s. 39 i n. 18 Zob.: ibidem, s. 56 i n. 19 Zob.: ibidem, s. 84 i n. 20 Zob.: ibidem, s. 89 i n.; Aforyzmy chińskie, op. cit., s. 79 i n. 21 Zob.: Wielcy myśliciele..., s. 130 i n. 22 Zob.: ibidem, s. 135 i n. 23 Zob.: ibidem, s. 139 i n. 24 Zob.: ibidem, s. 139 i n. 25 Zob.: ibidem, s. 145 i n. 26 Zob.: ibidem, s. 150 i n.

7 Aforyzm chiński jako wypowiedź normatywna 149 ( ), Huang Zongxi ( ), Li Gong ( ), Dai Zhen ( ) 27. Warto na koniec podkreślić, że pomimo stosowania pojęcia filozofii Dalekiego Wschodu w wypadku Chin, obejmując tym mianem w szczególności konfucjanizm, taoizm i buddyzm, to jednak termin filozofia musimy traktować odmiennie od jego europejskiego pojmowania. Niekiedy również używa się pojęcia religii Dalekiego Wschodu, ale i tu mamy do czynienia nie do końca z religiami w europejskim sensie. Może więc najwłaściwsze byłoby pojęcie doktryny. Niemniej jednak w Chinach współistniało wiele religii (filozofii, doktryn), a główne to wspomniane już: konfucjanizm, taoizm i buddyzm. Taka koegzystencja, pomimo sporów pomiędzy przedstawicielami różnych doktryn, a nawet w ramach każdej z nich, sprzyjała jednak tolerancji dla innych wierzeń oraz szacunkowi dla odmienności. Kiedy dodać do tego niezwykłą chińską pragmatyczność, rzeczowość i dystans, otrzymujemy bardzo logiczny i praktyczny stosunek do religii jako takiej ( W Chinach mamy trzy religie i sto potraw z ryżu. ; Czcij bogów jakby byli naprawdę obecni. Jeżeli tak nie czynisz, są tylko bałwanami z gliny. ; Muzykę niebios każdy słyszy inaczej. ; Niebo i piekło znajdują się w ludzkim sercu. ; Kapłan może wprowadzić cię do świątyni, ale ćwiczyć się w doskonałości musisz sam. ; Jeżeli chcesz spotkać ludzi fałszywych, szukaj wśród tych, którym się nie zdarza opuścić modlitwy. ). Niezależnie od wskazanych wyżej trzech głównych, jak też wielu pomniejszych szkół filozoficznych, w niniejszych rozważaniach filozofia chińska jest traktowana łącznie, bez zwracania uwagi na szczegółowe rozbieżności i spory pomiędzy poszczególnymi jej nurtami. O ile co do szczegółu można wskazać wiele rozbieżności, o tyle filozofia chińska niewątpliwie posiada pewien wspólny rdzeń, pozwalający na traktowanie jej, przynajmniej z perspektywy Europejczyka, jako pewnego komplementarnego zespołu myśli i zaleceń z zakresu etyki normatywnej Zob.: ibidem, s. 154 i n. 28 Tak jak na przykład Dōgen powiedział, że różne nauki, buddyjskie i niebuddyjskie, wszystkie przestrzegają przed posiadaniem (Dōgen, Elementarz zen sōtō. Shōbōgenzō zuimonki, Poznań 1997, s. 20); należy to rozumieć w ten sposób, iż pomimo różnic pomiędzy poszczególnymi szkołami filozoficznymi czy religiami, wszystkie one formułują niektóre zalecenia etyczne w sposób tożsamy; i podobnie inny jeszcze przykład: Lao Tsy mówi: Nie będziesz panem swego

8 150 Kamil Zeidler, Rafał Król Nie interesuje nas więc tutaj szerszy kontekst doktryny filozoficzno-religijnej autora danego aforyzmu, lecz ta jedna, wyrażona w nim myśl 29. Należy jeszcze dodać, że wiele spośród aforyzmów, przysłów, sentencji i mądrości Dalekiego Wschodu nie ma ustalonego autora. Funkcjonują one w powszechnym obiegu i podobnie jak baśnie czy legendy zostały w pewnym momencie utrwalone poprzez ich spisanie. Aforyzmy przekazywane przez pokolenia, często wędrując przez wieki od dziadków do dzieci, z czasem zapominały swoich autorów 30. Niniejsze rozważania nie dotyczą więc mądrości tylko poszczególnych wielkich myślicieli Wschodu, lecz równie często anonimowych przysłów, na które jednak ci najwięksi mogli mieć wpływ. Niestety współcześnie można wskazać również negatywne zjawiska dotykające aforystyki chińskiej, polegające na spłycaniu, a także często na przeinaczaniu zawartego w niej przekazu. Dzieje się tak wtedy, kiedy, operując sformułowaniem: Chińskie przysłowie mówi..., czy też: Jak mawiał Lao Tsy..., czy równie często: Jak mawiał Konfucjusz..., podaje się następnie dowolnie dobraną treść. O ile popularyzacją myśli chińskiej byłoby użycie prawdziwej wypowiedzi któregoś z mędrców, o tyle przypisywanie im cudzych słów, często banalnych lub nieprawdziwych, umniejsza znaczenie chińskiej myśli 31. Często też rolę pauperyzacji intelektualnej odgrywają w kulturze zachodniej chińskie ciasteczka z wróżbą. domu, jeśli zbyt wiele w nim nagromadzisz., zaś Dōgen: Im więcej przedmiotów się przechowuje, tym więcej jest strachu przed złodziejami. 29 Oczywiście należy mieć świadomość, że jest to pewne zawężenie perspektywy badawczej i w chęci pełnego ujęcia przedmiotowej problematyki nie można nie uwzględniać owego szerszego kontekstu, jaki stanowi umiejscowienie autora sentencji w konkretnym systemie filozoficzno-religijnym wraz z innymi jego tezami. Niemniej jednak dla niniejszych rozważań autorzy uznali za stosowne przyjęcie węższej perspektywy badawczej. 30 Słusznie zauważa Waldemar Księżkopolski, że poszczególne myśli konfucjanizmu, taoizmu i buddyzmu przeniknęły do tradycji ustnej w formie cytatów, które z czasem, krążąc wśród ludzi i ulegając przekształceniom, oderwały się od literackiego pierwowzoru i kontekstu ; W. Księżopolski, Wstęp, [w:] Mądrość Wschodu, s Godna uwagi jest reklama whisky Johnnie Walker, której logo przedstawia kroczącego angielskiego dżentelmena, poprzez opatrzenie jej cytatem: Nawet najdalsza podróż zaczyna się od pierwszego kroku. Lao Tsy.

9 Aforyzm chiński jako wypowiedź normatywna 151 Można dodać, że starożytne chińskie traktaty wojenne, a w szczególności traktat Sztuka wojny Sun Tzu 32, pozostają niczym innym, jak zbiorem aforyzmów odnoszących się bynajmniej nie tylko do rzeczywistości toczenia konfliktu zbrojnego, ale do niemal każdej sytuacji życiowej współczesnego człowieka 33. Nie można więc w niniejszych rozważaniach pominąć aspektu wojen i podbojów, które kształtowały Chińczyków i targały imperium chińskim przez setki lat 34. Jednocześnie nie sposób pominąć przenikającego starożytne traktaty wojenne ducha konfucjanizmu, taoizmu i buddyzmu. Dzieła te stały się tak popularne, że maksymy zaczerpnięte z nich przeniknęły do zbiorowej świadomości nie tylko Chińczyków, ale też przedstawicieli innych narodów i kultur ( Kto umie zwyciężać, nie wszczyna wojen. ; Jeżeli żołnierz jest głupi, to jest jeden głupi. Jeżeli generał jest głupi, cała armia jest głupia. ; Generał w polu nie słucha cesarza. ; Po przegranej bitwie generał nie chwali się dawnymi zwycięstwami. ; i w końcu za Sun Tzu: W czasach starożytnych sławni wojownicy najpierw czynili siebie niezłomnymi, a dopiero potem czekali na moment słabości wroga. ; Osiągnąć sto zwycięstw w stu bitwach nie jest szczytem osiągnięć. Największym osiągnięciem jest pokonać wroga bez walki. Sun Tzu). Pomiędzy Wschodem a Zachodem Warto podkreślić, że filozofia Zachodu także dostrzegła wartość myśli Dalekiego Wschodu i w wielu punktach zaczęła czerpać z jej 32 Zob.: Sun Tzu, The Art of War, Oxford University Press, London Oxford New York 1971; Sztuka wojny, przeł. K.A.M., Warszawa 1994; Sun Zi, Sztuka wojenna, przeł. R. Stiller, Kraków 2003; Sun Tzu, Sztuka wojny, [w:] Sun Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny, przeł. D. Bakałarz, Gliwice Warto zwrócić uwagę, że Sztuka wojny Sun Tzu stała się inspiracją i podstawą dla adaptacji myśli w niej zawartych na potrzeby ludzi świata Zachodu; zob. np.: D. Lundell, Sun Tzu. Sztuka wojny dla graczy giełdowych i inwestorów, Kraków 1999; D. G. Krause, Sztuka wojny w biznesie, Gliwice 2004; G. Gagliardi, Sun Tzu. Sztuka wojny. Sztuka marketingu, Gliwice 2005; idem, Sun Tzu. Sztuka wojny. Sztuka planowania kariery, Gliwice 2005; idem, Sun Tzu. Sztuka wojny. Sztuka sprzedaży, Gliwice 2005; idem, Sun Tzu. Sztuka wojny. Sztuka zarządzania, Gliwice 2005; S. Bing, Sun Tzu był cykorem, Warszawa Zob.: Tao Hanzhang, Sztuka wojny Sun Tzu. Współczesna interpretacja chińska, Warszawa 2007.

10 152 Kamil Zeidler, Rafał Król dorobku 35. Tworzyła się w ten sposób myśl synkretyczna, często negująca dotychczasowy dorobek filozofii europejskiej, a równie często go potwierdzająca i umacniająca. Można podać tu chociażby przykład Arthura Schopenhauera, o którego filozofii Władysław Tatarkiewicz pisze: pierwszy to raz po wielu stuleciach filozofia Wschodu odegrała znów pewną rolę w rozwoju filozofii europejskiej 36. Ciekawe potwierdzenie powyższej tezy odnajdujemy także w pracy Carla Gustava Junga Podróż na Wschód 37. Okazuje się, że często aforyzm chiński to źródło prawdy uniwersalnej, dlatego jest tak atrakcyjny dla współczesnego człowieka Zachodu. Mimo istotnych różnic kulturowych i odrębnej tradycji, kiedy opisuje relacje międzyludzkie, kwestie uczuć i sprawy dotykające każdego z nas, czyli niedostatek, zawód, starość, wszystko staje się uniwersalne i zaczyna dotyczyć każdego człowieka, bez względu na kolor skóry czy wyznanie. Wszak słowa Konfucjusza: Wszystko jest w ruchu jak płynący strumień, co nie zatrzymuje się ani w nocy, ani w dzień., to nic innego jak panta rei Heraklita. Natomiast, gdy Konfucjusz mówi: Czego sam nie pragniesz, nie czyń drugiemu., powtarza się to przecież później wielokrotnie w kulturze europejskiej. Niewątpliwe wrażenie na przedstawicielach cywilizacji zachodniej robią aforyzmy, które odnoszą się do mitów i maksym naszego kręgu kulturowego. Nietrudno sobie uzmysłowić, że chińska maksyma: Zdolny mężczyzna zbuduje miasto, zdolna kobieta doprowadzi je do upadku. idealnie opisuje Helenę Trojańską. Czymże innym jest chiński aforyzm: Znajomość własnej niewiedzy to najważniejsza część wiedzy., jeżeli nie Sokratejskim Wiem, że nic nie wiem. Natura ludzka jest niezwykle podobna na każdej szerokości geograficznej i we wszystkich czasach, choć jak chce Konfucjusz: Ludzie bliscy są sobie naturą, a dalecy przyzwyczajeniami. Dla człowieka Zachodu aforyzmy chińskie są jednak nie zawsze zrozumiałe, czytelne. Odwołują się one bowiem do chińskiej tradycji, kultury, symboliki lub ich znaczenie wynika z samej zwięzłości oraz konstrukcji języka chińskiego. W Europie każde słowo jest zbudowane 35 Niezależnie od tego, że podobna metoda dialogu czy też sentencji rozwinęła się w kulturze europejskiej równolegle. 36 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 1993, s Zob.: C. G. Jung, Podróż na Wschód, Warszawa 1989.

11 Aforyzm chiński jako wypowiedź normatywna 153 z liter alfabetu łacińskiego, które same w sobie nie niosą żadnego znaczenia. Dopiero złożenie ich w ciągi nadaje im sens. I jest to znaczenie zazwyczaj dość ścisłe, które rzadko kiedy można odczytywać inaczej. W języku chińskim jest wiele znaków i każdy już sam w sobie coś oznacza, a złożony w ciąg z innymi znakami tworzy kombinację niezwykłą, która dopiero jako całość ma nam wyjawić swój sens. Ten zaś odczytany może być bardzo różnie. Posłużmy się więc kilkoma przykładami: Wielkie drzewo sprowadza wiatr., czyli wielcy ludzie przyciągają uwagę innych; Szerokie morze pozwala rybom skakać. Wysokie niebo pozwala ptakom fruwać., czyli mądry, gdzie by się nie znalazł, zawsze znajdzie dla siebie miejsce; Mnich ucieka, świątynia pozostaje., czyli winny nie ujdzie kary; Powieki człowieka są przeźroczyste., czyli pożądania nie da się ukryć; Starożytni nie widzieli dzisiejszego księżyca, ale dzisiejszy księżyc świecił nad starożytnością., czyli przesłanki przyszłych odkryć tkwią w dzisiejszej rzeczywistości, tyle że nie zawsze potrafimy je dostrzec; Nie jedź do Pekinu, jeśli chcesz mówić o nim z zapałem., czyli rozczarowanie będzie zbyt duże; Nie zawiązuj sznurowadeł w melonach, nie poprawiaj kapelusza pod śliwą., czyli abyś nie został posądzony o kradzież 38. Na zakończenie Z każdej większej pracy, z ogromnego dzieła najłatwiej przyswajamy to, co wyraża jakąś ogólną prawdę, naukę czy prawo w sposób zwięzły i prosty. W naturze człowieka leży układanie skomplikowanego świata z jego nieskończonymi aspektami w taki sposób, żeby wszystko dało się wytłumaczyć za pomocą prostych prawd, wzorów i zasad. Człowiek szuka porządku i reguły, które ujarzmią chaos i wytłumaczą świat. Zachwyca nas ogólna prawda, którą ktoś zdoła zawrzeć w jednym zdaniu ( Dobra to maksyma, gdy słowa są proste, a ich sens głęboki. Mencjusz). Często tak sformułowana maksyma operuje antytezą i paradoksem ( Myślisz że sypiesz górę, a tylko kopiesz dół. ; Język stawia opór, bo jest miękki, zęby ustępują, bo są twarde. ; Kto ogląda niebo w wodzie widzi ryby na drzewach. ), metaforą ( Człowiek nie 38 Tych i innych jeszcze przykładów dostarcza: Mądrość Wschodu. Przysłowia, sentencje i maksymy chińskie, przeł. W. Księżpolski, Sopot 1993.

12 154 Kamil Zeidler, Rafał Król jest uczciwy, jeśli się go nie upomina. Dzwon nie brzmi pięknie, jeśli się nim nie porusza. ; Dobrego człowieka łatwo oszukać. Na spokojnym koniu wygodnie się jedzie. ; Miecz nieustannie ostrzony szybko straci ostrze. Lao Tsy), a nader często cynicznym dystansem do świata ( Nie czas akuszerce włosy czesać, kiedy ją wzywają. ; Stolarz, który chce się dorobić, produkuje sochy i trumny. ). Mądrość tak sformatowana i zminiaturyzowana jest łatwiejsza do przyswojenia. Łatwo ją zapamięta nawet dziecko, a jego treść dotrze do niemal każdego, bez względu na status społeczny czy wykształcenie ( Rozrzutność wiedzie ku utracie skromności, a oszczędność ku skąpstwu. Brak skromności gorszy jest jednak od skąpstwa. Konfucjusz). Zatem aforyzm z punktu widzenia Europejczyka jest ucieleśnieniem przymiotów człowieka Wschodu. Jest w nim minimalizm i oszczędność, użytkowe piękno, zwięzła forma i głęboka mądrość. Siła aforyzmu leży w jego subiektywnym uniwersalizmie. Z jednej strony każdy odnosi go do swojego życia, traktuje go osobiście, ponieważ ocenia jego wartość poprzez własne doświadczenia ( Pogrzebom bogaczy nie brakuje niczego poza ludźmi, którzy ich żałują. ; Widzimy jak złoczyńcy ucztują, a nie widzimy jak cierpią kary. ). Dlatego z aforyzmem tak łatwo nam się utożsamić i zaprzyjaźnić. Dzieli nasze tajemnice i objaśnia nasze najgorsze klęski ( Wystarczy jedna szczelina, żeby zatonął statek. ; Mądry łucznik, chybiwszy tarczy, ma pretensję do samego siebie. ; Kto działa, a celu nie osiąga, niechaj w sobie samym szuka przyczyn niepowodzeń. ). Potrafi do nas przylgnąć na lata, bo idealnie opisuje konkretne zdarzenia z naszego życia ( Człowiek szlachetny umie być przyjazny, nie będąc poufałym. Prostak jest poufałym, nie będąc przyjaznym. ). Z drugiej strony prawda aforyzmu tłumaczy nie tylko każdego z osobna, ale wszystkich razem ( Każde nieprawdziwe dobro wytwarza prawdziwe zło. ). Wszak wszystkich nas bez względu na profesję czy funkcję społeczną dotyka życie z całym wachlarzem doświadczeń ( Aż do dnia, w którym dziś stanie się jutrem, dobra teraźniejszości pozostają nam nieznane. ). Ból, miłość, starość, zawiedzione nadzieje spotykają każdego człowieka, a aforyzm znakomicie to objaśnia i tłumaczy nam otaczającą rzeczywistość ( Ten, kto wśród bogactw i zaszczytów nie ulegnie rozpuście, a w biedzie i nędzy swych przekonań nie zmieni, jest naprawdę wielkim mężem. Mencjusz).

13 Aforyzm chiński jako wypowiedź normatywna 155 Traktując więc aforyzm tak szeroko, jak to zostało przyjęte w niniejszej pracy, należy podkreślić, że w każdym niemal dziele można odnaleźć myśli godne uwagi, zapamiętania i postrzegając je jako wypowiedzi normatywne, stosować się do nich w naszym postępowaniu. Niemniej jednak dzieła starożytnych myślicieli chińskich pozostają, co do zasady, w szczególnej relacji do innych dzieł filozoficznych. Niemal wszystkie są w takim stopniu nasycone tym, co dziś przyszło nam określać mianem mądrości życiowej, że prawie każde zdanie po jego wyłączeniu z dzieła, z którego pochodzi, może stać się aforyzmem, uzyskując tym samym byt niezależny. O ile w literaturze należącej do europejskiego kręgu kultury można znaleźć doniosłe prace, o tyle taki sposób pisania stanowi raczej wyjątek. Tym, co stało się charakterystyczną cechą współczesnego świata, ale już wcześniej było zjawiskiem często występującym, jest wymiana kulturowa. Prowadzi ona do wielu konsekwencji, o których nie sposób w niniejszych rozważaniach nawet wspomnieć. Jedną z nich jest tworzenie nowych systemów synkretycznych czy może używając obrazowego pojęcia z zakresu architektury eklektycznych. Ów ekumenizm kulturowy prowadzi do sytuacji, w której nie tylko zacierają się różnice pomiędzy światem Wschodu i Zachodu, Północy i Południa, ale także ludzie żyjący w różnych miejscach na świecie przyjmują wzorce zaczerpnięte z różnych kultur. Sprzyja temu między innymi fakt, że pewne tezy, należące na przykład do różnych religii, są nie tylko wobec siebie komplementarne, lecz często pozostają tożsame. Mamy więc do czynienia ze zjawiskiem polegającym na łączeniu różnych filozofii i religii z jednej strony tak, aby dopasować to do potrzeb jednostki, kształtując jej obraz i ocenę świata, z drugiej zaś, aby myśli te były w sposób naturalny i bez zastrzeżeń przyjmowane, akceptowane i stosowane.