Wanda Musialik. F. P a l u s z k i e w i c z SJ, Jezuita dzisiaj, [b.m.r.w], s. 28.

Transkrypt

1 Wanda Musialik Założenia i osiągnięcia szkolnictwa księży jezuitów. [W: Przemiany w naukach o wychowaniu idee, koncepcje, rzeczywistość edukacyjna. II konferencja naukowa w Polsce i na świecie a modele wychowania. Red. Wiesława Korzeniowska, Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2002, s ] Pierwotnie w założeniach twórcy Towarzystwa Jezusowego nie przewidywano zakładania szkół dostępnych dla młodzieży świeckiej 1. W przygotowanych przez Ignacego z Loyoli ustawach, czyli zbiorze praw obwiązującym członków zgromadzenia, założono potrzebę kształcenia przyszłego towarzysza Jezusa. W Konstytucjach Towarzystwa stwierdzono...idąc [...] za natchnieniem łaski uznajemy za konieczne, a przede wszystkim za najbardziej roztropne, żeby ci którzy maja do Towarzystwa wstąpić byli ludźmi do tej pracy przysposobionymi dzięki prawości życia i wykształceniu 2. W przewidywanym przez Zakonodawcę zakresie kształcenia adeptów życia zakonnego znalazł się udział w tzw. Ćwiczeniach duchownych. W przeprowadzeniu ich posługiwano się osobistymi notatkami z doświadczenia religijnego św. Ignacego. Spisując je autor chciał pomóc innym w szukaniu dobra moralnego. W kolejnych redakcjach zapiski odpowiadały na dostrzeżone i docenione wymogi czasu, chcąc pomóc je dostrzegać 3. Twórca notatek nie dał tu reguł gotowych do zastosowania, ale możliwość usprawnienia aktywności osoby, która podjęła wysiłek przeżycia Ćwiczeń duchownych. 1 F. P a u s z k i e w i c z SJ, Dzieje szkolnictwa jezuickiego w Polsce w publikacjach o. Ludwika Piechnika SJ. W: Jezuicka ars educandi. Prace ofiarowane Księdzu Profesorowi Ludwikowi Piechnikowi SJ, Karków 1995, s F. P a l u s z k i e w i c z SJ, Jezuita dzisiaj, [b.m.r.w], s Jaką wizję człowieka zakładają Ćwiczenia duchowe? (Wokół pytania o filozoficzny światopogląd św. Ignacego), W: Droga wyzwolenia. Dynamika Pierwszego tygodnia Ćwiczeń Duchowych Św. Ignacego Loyoli, Kraków 1998, s

2 Z czasem skuteczność przygotowanego przez Ignacego Loyolę zestawu reguł mogły doświadczać też osoby świeckie. Następowało to poprzez spotkanie z księżmi jezuitami wychodzącymi w działalności poza ogólnie przyjęte formy apostolstwa (tj. duszpasterstwo parafialne, misje ludowe, kaznodziejstwo). Szansę taką dawało podjęcie przez członków Towarzystwa prowadzenia placówek szkolnych. Zapotrzebowanie na nie wywołał rozwój w społeczeństwie tendencji zastępowania duchownych osobami świeckimi na stanowiskach państwowych. Praktyka ta wzmagała popyt na ludzi wykształconych 4. Otwieranie katolickich placówek wychowawczych było też formą obrony przed rozszerzaniem wpływów protestanckich ośrodków naukowych 5. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom jezuici powołali do życia kolega. Początkowo spełniały one rolę burs, których mieszkańcy kształcili się w miejscowych uniwersytetach. Później w samych kolegiach rozpoczęto naukę. W 1544 r. zezwolono na kształcenie tam nie tylko przyszłych jezuitów. Trzy lata później w Messynie otwarto szkołę, która programowo zajmowała się wychowaniem i kształceniem młodzieży spoza zakonu. Wzorcową placówką dla tego typu działalności księży jezuitów stało się utworzone w 1551 r. Kolegium Rzymskie. Na jego rozwiązaniach organizacyjnych i dydaktycznych wzorowały się późniejsze szkoły jezuickie, tworzone w innych rejonach Europy i świata 6. Przejawem uznania dla tej działalności była decyzja kardynałów na Soborze Trydeńskim powierzenia jezuitom zadania przygotowywania nauczycieli do szkół katolickich. Z myślą o tym obowiązku Ignacy Loyola nakreślił kierunek, jaki należało nadać jezuickiemu szkolnictwu. Uznał, że szkoła powinna nie tylko uczyć, ale również wychowywać; dla zachowania karności i pobudzenia pilności należy [stosować W.M.] nie tyle karę, ile pochwałę; nauczyciele powinni być przygotowani do pracy pedagogicznej; oprócz lekcji powinny być ćwiczenia: dysputy, powtórki, przemówienia 7. 4 M. J u č a s, Motywacje polityczne powołania Uniwersytetu Wileńskiego. Ku czci jubileuszu 420-lecia Uniwersytetu. W: Jezuicka ars historica. Red. M. Inglot SJ, S. Obirek SJ, Kraków 2001, s P a l u s z k i e w i c z SJ, Dzieje szkolnictwa jezuickiego..., s P a l u s z k i e w i c z SJ, Dzieje szkolnictwa jezuickiego..., s J.w., s. 157; 2

3 Doświadczenia wprowadzenia w życie zaleceń Zakonodawcy doprowadziły w 1599 r. do skodyfikowania jezuickiego sposobu nauczania w postaci dokumentu zw. Ratio atque instititio studiorum SJ czyli ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego. Ideą przewodnią dzieła było połączenie nauczania z wychowaniem 8. Przed upowszechnieniem tejże ustawy w obrębie poszczególnych kolegów jezuickich układano odrębne instrukcje dla nauczycieli. Dokument taki posiadał m.in. założony w 1564 r. konwikt szlachecki w Braniewie. Jego autorzy nauczycielom powierzyli nie tylko zadania przekazu wiedzy teoretycznej, ale troskę o warunki higieniczne oraz organizację zabaw i gier w czasie wolnym od nauki. Ponadto do ich zadań należało opieka duchowna i moralne wychowanie powierzonej im młodzieży. Zakazano przy tym stosowania kar cielesnych oraz zalecono, aby upominanie odbywało się bez udziału osób trzecich i obraźliwych wyrażeń 9. Zgodnie z charakterystyką historyka zakonnego ks. Ludwika Piechnika SJ: szkoła jezuicka była z założenia uczelnią humanistyczną: stawiała sobie za zadanie zapoznać ucznia z zasadami gramatyki łacińskiej i greckiej, teorią poezji i wymowy; zaszczepić wytworny styl w mowie i piśmie przez lekturę autorów klasycznych; przez ćwiczenia pisemne i ustne dać inspirację do twórczości samodzielnej; przekazać uczniowi potrzebny mu zasób wiadomości natury ogólnej. Nauka języków antycznych dawała możliwość korzystania z bogactwa duchowego kultury starożytnej oraz otwierała drzwi do poznania myśli uczonych współczesnych Program nauczania modyfikowano w zależności od lokalnych tradycji oraz życzeń rodziców i uczniów. Na ziemiach kręgu polskiej kultury lekcje historii prowadzono w Poznaniu i Lublinie, dialektyki tam, a także w Braniewie i Pułtusku. Najwięcej tych odmienności zastosowano w Wilnie, gdzie poza ogólnym programem uczono też fizyki i matematyki oraz śpiewu, języka niemieckiego i ruskiego. W mniejszym zakresie korygowano program w pozostałych kolegiach, np. w Kaliszu 8 L. G r z e b i e ń SJ, J. K o c h a n o w i c z SJ, Czy jezuici polscy mieli wybitnych pedagogów w XX wieku? W: Jakiego Człowieka Chcemy Wychować? Red. W. Kubik SJ, Kraków 2002, s L. P i e c h n i k SJ, Konwikt szlachecki w Braniewie ( ), Studia Warmińskie t. 5: 1968, s P a l u s z k i e w i c z SJ, W: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów. Wstęp, wybór i prac. Mapki, wykaz szkół, bibliografia, indeks J. Paszenda SJ, Kraków 1994, s

4 wykładano matematykę i fizykę, a w Pułtusku były zajęcia z gimnastyki 11. Przystosowanie do lokalnych warunków wiązało się z przejęciem jego postaw negatywnych. W polskiej i litewskiej prowincji jezuickiej postępowanie to przejawiało się w przejmowaniu cech sarmackich 12. W szkolnictwie znalazło to wyraz w przeroście werbalizmu nad treścią, wzrostem sztuczności i marienizmu, prowadzącym do lekceważenia przedmiotów humanistycznych, zwłaszcza języków klasycznych, w tym przede wszystkim greki. Pogarszaniu jakości nauczania sprzyjały wojny toczone przez mieszkańców obszarów, w obrębie których istniały szkoły jezuickie (m.in. Wojna Północna) 13. Z kryzysu wychodzono własnymi siłami. XVII Kongregacja Generalna Towarzystwa Jezusowego nakazywała wprowadzenie do swoich szkół nauk doświadczalnych 14. Szansę poprawy widziano nie tylko przez uzupełnienie programów nauczania, z jednej strony przez powrót do lektoratu języków nowożytnich (niemieckiego i francuskiego), historii i geografii, z drugiej zaś wprowadzenie wykładów z prawa natury i narodów 15. Podjęto też wysiłek opracowania praktycznego podręcznika wychowania. Zajął się tym w 1715 r. ks. Stefan Sczaniecki SJ w Kaliszu, gdzie wydał podręcznik pedagogiki i metodyki dla nauczycieli szkół niższych 16. Zwracał w nim uwagę na godność ucznia i wielką odpowiedzialność nauczyciela. Ks. Ludwik Grzebień, współczesny historyk Towarzystwa, zwraca uwagę, że myśli te pojawiły się później, w wydanych w 1787 r. Powinnościach nauczyciela pióra jezuity ks. Grzegorza Wincentego Piramowicza, sekretarza Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, wizytatora Komisji Edukacji 11 Szkolnictwo. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy Oprac. L. Grzebień SJ przy współpracy zespołu jezuitów, Kraków 1996, s S. O b i r e k SJ, Swoista inkulturacja jezuici i sarmaci, Przegląd Powszechny 2000 nr 2, s Szkolnictwo. W: Encyklopedia wiedzy..., s P. J. B a d u r a SJ, Kongregacje Generalne Towarzystwa Jezusowego. Zarys Historyczny. W: Jezuicka ars educandi..., s L. P i e c h n i k SJ, Przemiany w szkolnictwie jezuickim w Polsce XVIII wieku, W: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów. Wstęp, wybór i prac. Mapki, wykaz szkół, bibliografia, indeks J. Paszenda SJ, Kraków 1994, s Professio circa puerorum in virtute, sapientia et politie institutionem,seu ars docendi religiose, utiliter, honeste, professoribus Societatis Jesu Provinciae Polonae a Stephano Szczaniecki S.J. proposita, Kalisz 1715, ss

5 Narodowej 17. Rozwiniecie takiej osobowości pedagogicznej sprzyjało pragmatyczne podejście do problemu szkolnictwa jezuickiego. Najpierw w polskiej prowincji, Towarzystwo zwracano uwagę na wykształcenie, często w zagranicznych uczelniach, kadry profesorskiej, następnie przygotowywano podręczniki, potem zabiegano o podstawy materialne, w końcu poprzez popisy publiczne wychowanków, pozyskiwano opinie środowiska. W ten sposób zgodnie z opiniami polskich historyków zakonnych udało się postawić szkoły jezuickie na bardzo wysokim poziomie 18, pozwalającym przygotować młodzież do konkretnej pracy dla ratowania Ojczyzny 19. W prowincji niemieckiej jezuici w pracy wychowawczej zaczęli korzystać z warsztatu Ćwiczeń ignacjańskich. Początkowo tą formę kształtowania osobowości wprowadzano w formacji sióstr zakonnych (od 1686 r. urszulanek, 1739 r. elżbietanek). W 1728 r. przeprowadzono je w formie 3-dniowych rekolekcji dla uczniów gimnazjum. Praktyki tej nie zaniechano w czasach pruskich, a nawet rozszerzono możliwość korzystania z rekolekcji jezuickich przez studentów i świeckich różnych zawodów i stanów, w tym niewiasty 20. Wśród osób ilustrujących historię osiemnastowiecznego polskiego szkolnictwa jezuickiego nie znaleziono takiej, która wspomina o przeniesieniu tej metody formacji jezuickiej w krąg świeckich. Może wynika to z ogólnego poziomu religijności panującej w weryfikowanych przez badaczy środowiskach. Pod pruskimi rządami realne zagrożenia przynosił protestantyzm występujący w charakterze religii państwowej. Z podobnym problemem w tej skali chyba nie spotykano się gdzie indziej. Wysiłki organizacyjne Towarzystwa Jezusowego zniweczyła kasata zakonu w 1773 r. Chociaż późniejsza była data ich usuwania np. z Rosji, gdyż wydalono ich z państwa dopiero w 1820 r., to wraz z kasatą skończyła się era kiedy jezuici 17 Szkolnictwo. W: Encyklopedia wiedzy... s. 514, J. w. s P i e c h n i k, Przemiany w szkolnictwie jezuicki..., s Z. L e c, Apostolstwo Słowa jako jedna z form duszpasterstwa jezuitów we Wrocławiu w latach i W: Jezuicka ars educandi..., s

6 przodowali w edukacji 21. Dziedzictwo polskich jezuickie przejęli inicjatorzy Komisji Edukacji Narodowej, w której działalność włączyło się szereg były jezuitów 22. W ramach Towarzystwa jezuici działalność edukacyjną prowadzili w węższym już zakresie ograniczając się do kształcenia elit społeczeństw. Podczas XXI Kongregacji Generalnej (30 VI-17 VIII 1829) postanowiono też wówczas o dostosowaniu nauczania do potrzeb poszczególnych krajów. Prowadzić je mieli jezuici zobowiązani do głębszego przemyślenia (szerszego studium ) Ćwiczeń ignacjańskich 23. W warunkach polskich w szkołach jezuickich spotykano męskich potomków rodzin ziemiańskich, wyższych urzędników, prywatnych przedsiębiorców, wolnych zawodów, kupców i rzemieślników. Początkowo wśród nauczycieli przeważało grono zakonne, po reformie Jędrzeja Jędrzejewicza w 1933 r., wzrosła tam liczba świeckich pedagogów. Starano się uzyskać zgodę władz państwowych na rozszerzenie programu szkolnego. Udało się to przeprowadzić w przypadku Zakładu Naukowo-Wychowawczego O.O. Jezuitów w Bąkowicach koło Chyrowa. Praca w tej placówce opierała się na nauce Kościoła o osobie ludzkiej i wartościach uniwersalnych, na państwowych ustawach oraz Ratio studiorum, przystosowanym w 1832 r. przez generała Jana Roothaana do zmienionych warunków. Wychowankom starano się wpajać wartości umysłowe, moralne, materialne, religijne, społeczne oraz wychowawcze. Zgodnie z opinią ks. prof. Ludwika Grzebienia SJ: Cały zespół profesorów i prefektów świadomie i metodycznie realizował integralny rozwój swoich wychowanków. Siłą jego autorytetu była spoistość duchowa i konsekwencja zarówno we własnym przeżywaniu, jak i przekazywaniu uniwersalnych wartości ludzkich nie tylko z pozycji zawodowego obowiązku, ale i umiłowanego powołania apostolskiego 24. Ich absolwenci przygotowani byli nie tylko do zajmowania pozycji elity z tytułu pochodzenia czy posiadanego majątku, ale umiejętności odnalezienia 21 L. G r z e b i e ń SJ, J. K o c h a n o w i c z SJ, Czy jezuici polscy mieli wybitnych pedagogów w XX wieku? W: Jakiego Człowieka Chcemy Wychować? Red. W. Kubik SJ, Kraków 2002, s Wkład ich przedstawił m.in. J. Popłatek SJ, Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1973; B. N a t o ń s k i SJ, Jezuici a Komisja edukacji Narodowej. W: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów. Wstęp, wybór i prac. Mapki, wykaz szkół, bibliografia, indeks J. Paszenda SJ, Kraków 1994, s B a d u r a SJ, Kongregacje Generalne..., s

7 swojego miejsce w okresie kiedy spadła ich ranga społeczna. Nazwiska Chyrowiaków znaleźć możemy m.in. wśród wykładowców Akademii Rolniczej w Szczecinie (Jan Mazaraki Newlin), Politechniki Śląskiej (m.in. J. Kłosiński, Antoni Nowotarski, Zygmunt Zdzisław Kuczewski, Władysław Rubczyński), Politechniki Krakowskiej (W. Brzozowski), Uniwersytetu Łódzkiego (Jerzy Wincenty Jaroń), Wyższej Szkoły Rolnej we Wrocławiu (Michał Bohosiewicz), a także na Uniwersytecie Wrocławskim (Junasz Jerzy Gałecki) 25. Podejmując się roli pedagogów swoimi osobowościami mieli okazję przekazywać wychowankom wartości zaczerpnięte w szkole jezuickiej, gdzie hasłem programu wychowawczego było Deo, Patriae, Amicitiae (Bogu, Ojczyźnie, Przyjaźni). Po II wojnie światowej jezuici, chociaż podjęli działalność pedagogiczną w gimnazjach w Katowicach i Gdyni, to w 1947 r. zostali zmuszeni do rezygnacji z tej formy aktywności 26. W ten sposób władze państwowe odebrały im możliwość oddziaływania na osoby świeckie przez działalność edukacyjną osób świeckich. Wśród pozostałych form apostolstwa księży jezuitów wyróżniała możliwość kształtowania postaw poprzez ćwiczenia ignacjańskie. Historycy zakonni nie zainteresowali się dotąd zakresem tego wpływu. Nie można jednak przecenić liczby uczestników rozmyślań, a także stopnia skorzystania ich samych z możliwości przyjęcia inspiracji do pełnego rozwinięcia wszystkich predyspozycji i talentów. Uczestnicy Ćwiczeń wywodzili się w znacznej (?) części z odbiorców duszpasterstwa akademickiego prowadzonego przez jezuitów. Szerzej świeccy poznawać zaczęli metodę św. Ignacego po 1990 r. kiedy zwiększono liczbę kursów, sposób prowadzenia rozważań i refleksji przejęły też inne zgromadzenia zakonne, np. Salwatorianie w Krakowie. Współcześnie świeccy uczestnicy tych rekolekcji wywodzą się głównie spośród katechetów, ale nie brak też nauczycieli innych 24 L. G r z e b i e ń SJ, Szkoły jezuickie w XX wieku, W: Jezuici a kultura polska. Materiały z sympozjum z okazji 500- lecia urodzin Ignacego Loyoli ( ) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego ( ). Kraków, lutego Red. L. Grzebień, S. Obirek, Kraków 1993, s L. G r z e b i e ń, J. N i e m i e c, J. K o c h a n o w i c z, Chyrowiacy. Słownik biograficzny Zakładu Naukowo- Wychowawczego OO. Jezuitów w Chyrowie, , Kraków 2000, s. 50, 68, 78, 137, 146, 165, 184, 238, 284, 334, 362, 393, 398, 408, 469, 510, G r z e b i e ń SJ, Szkoły jezuickie..., s. 87, 89. 7

8 przedmiotów. Wychodząc naprzeciw potrzebom tej grupy zawodowej jezuici podjęli różnorodna aktywność pedagogiczna. W pierwszym rzędzie powrócili do własnej działalności edukacyjnej, która prowadzić ma do formowania wielkodusznych młodych ludzi obdarzonych społeczna i chrześcijańską wrażliwością, gotowych do ofiarnej pracy dla innych 27. Wymienione cele realizują w ramach Ogólnokształcącego Liceum Jezuitów w Gdyni, Wyższej Szkoły Filozoficzno- Pedagogicznej Ignacianum w Krakowie z filia w Sosnowcu, a przy nim Instytut Kultury Religijnej, w Warszawie zaś Wydział Teologiczny, który daje formację intelektualną, zarówno przyszłym kapłanom, jak i świeckim nauczycielom religii. Wprawdzie osobiście jezuici angażują się tam przeważnie w sprawach katechetycznych 28, to rozwijana metodologia wychowywania dla wartości uniwersalnych inspiruje do przejęcia praktyki np. podejmowania świadomych działań i postaw moralnych 29 także poprzez inny zakres wiedzy erudycyjnej. Szansę taką wykorzystuje się w Centrum Kształcenia Liderów i Wychowawców im. Pedro Arrupe w Gdyni. Podejmując współpracę ze Stowarzyszeniem Chrześcijańskich Dzieł Wychowania, Centrum Dialogu i Formacji w Gliwicach oraz Europejskim Centrum Edukacji w Warszawie Falenicy podjęto tam inicjatywę prowadzenia kursów doskonalenia nauczycieli. W jej ramach w 1999 r. rozpoczęto kurs "Integralny Model Pedagogii" zalecany przez MEN jako przygotowujący nauczycieli do wdrażania reformy oświaty. Zajęcia przygotowano tak aby umożliwiły doskonalenie umiejętności praktycznych m.in. przez korzystanie w nauczaniu z szerokiej gamy metod wizualnych i aktywizujących oraz ze środków masowego przekazu, a także pracy zespołowej nad projektami korelacji przedmiotów nauczania oraz nauczania blokowego. Zwracano uwagę na uzyskanie doświadczenia kształtowania w uczniach umiejętności kluczowych oraz zdolności do samodzielnego uczenia się poprzez dostosowywanie metod do stylu uczenia się i rodzaju inteligencji uczniów. Zmierzając do spopularyzowania w praktyce szkolnej przesłania 27 W. Ż m u d z i ń s k i SJ, Jezuickie szkolnictwo na świecie w ostatnim dziesięcioleciu, Przegląd Powszechny 1999 nr 3, s Zob. Obsada personalna pracowników Ogólnokształcącego Liceum Jezuitów w Gdyni. www. 29 Z. Marek SJ., Wychowanie w duchu wiary. W: Jezuicka ars educandi..., s. 143,

9 wychowania jezuickiego cura sonalis (indywidualna troska) program kursu wprowadzał słuchacza do roli wychowawcy wspierającego osobowy wzrost ucznia Zmierzał do wyrobienia w pedagogu umiejętności planowania pracy dydaktycznej, prowadzenia ciągłej refleksji nad własną pracą oraz samoewaluacji. Dostarczano tam nauczycielom narzędzi do dalszego samodzielnego wzrostu rozumianego jako rozwój integrujący wymiar profesjonalny ze społeczno-kulturalnym, osobowym i duchowym. Przeprowadzenie szeregu udanych inicjatyw pedagogicznych w Polsce po 1990 r. umożliwiły doświadczenia księży jezuitów w istniejących poza jej granicami placówkach wychowawczych i szkolnych. W ramach struktur Towarzystwa trwa stała wymiana doświadczeń. Jednym z ich osiągnięć było przełożenie treści Ćwiczeń Duchowych św. Ignacego na praktykę uczenia się i nauczania. Przemyślenia sformułowane zostały w dokumencie Pedagogika ignacjańska podejście praktyczne. Wskazywano tam na znaczenie przenikania się współdziałania doświadczenia, refleksji i działania 30. Ignacjański model pedagogii powadzi zarówno ucznia, jak i nauczyciela, do wykorzystania osiągniętej teoretycznie wiedzy w rozwiązywaniu problemów życia codziennego. 30 Ż m u d z i ń s k i SJ, Jezuickie szkolnictwo..., s