STUDIA PRAWNICZE. Postępowanie karne

Transkrypt

1 STUDIA PRAWNICZE

2 STUDIA PRAWNICZE Postępowanie karne

3 W sprzedaży: J. Skorupka (red.) KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO. KOMENTARZ, wyd. 2 Komentarze Kodeksowe M. Królikowski, R. Zawłocki PRAWO KARNE, wyd. 2 Studia Prawnicze KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO ORAZ USTAWY TOWARZYSZĄCE, wyd. 2 Teksty Ustaw Becka L. Gardocki PRAWO KARNE, wyd. 19 Podręczniki Prawnicze A. Grześkowiak, K. Wiak PRAWO KARNE, wyd. 5 Skrypty Becka J. Zagrodnik, L. Wilk PRAWO I PROCES KARNY SKARBOWY, wyd. 2 Studia Prawnicze

4 Autorzy dr Katarzyna T. Boratyńska dr Łukasz Chojniak dr Wojciech Jasiński Postępowanie karne 2. wydanie zmienione WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2016

5 Propozycja cytowania: K.T. Boratyńska, Ł. Chojniak, W. Jasiński, Postępowanie karne, wyd. 2, Nb. 88, Warszawa 2016 Poszczególne rozdziały opracowali: Katarzyna T. Boratyńska: Rozdział I, II, V, VII, VIII, XVI Łukasz Chojniak: Rozdział III, VI, XIII XV, XVII Wojciech Jasiński: Rozdział IV, IX XII Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN ISBN

6 Przedmowa Podręcznik Postępowanie karne w sposób kompleksowy, zwięzły i przystępny omawia wszystkie najważniejsze zagadnienia dotyczące polskiego procesu karnego. Opracowanie uwzględnia aktualny stan prawny ukształtowany przede wszystkim ustawą z r. (Dz.U. z 2016 r. poz. 437) o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, która odwróciła zasadniczy nurt wcześniejszej reformy procesu karnego, która weszła w życie r. W publikacji położono nacisk na przedstawienie przebiegu postępowania karnego i praktycznych aspektów funkcjonowania prawa karnego procesowego, przez co ograniczone zostały rozważania o charakterze teoretycznym. Nie oznacza to jednak zaniechania przedstawienia dorobku teoretycznego doktryny prawa karnego procesowego. Oczywiste jest bowiem, że wiedza teoretyczna jest niezbędna każdemu prawnikowi, w tym także praktykom. Aby jednak zawarte w podręczniku informacje okazały się użyteczne muszą one zostać właściwie wyselekcjonowane oraz jasno przekazane. Taki też trud podjęli Autorzy niniejszego opracowania. Podręcznik skierowany jest przede wszystkim do studentów studiów prawniczych. Z powodzeniem jednak może służyć także jako pomoc do nauki podstaw procesu karnego na innych kierunkach studiów. Opracowanie może okazać się również pomocne dla absolwentów studiów prawniczych przygotowującym się do egzaminu na aplikacje prawnicze, jak i aplikantów w trakcie ich nauki. Ufamy, że sięgną po nie także inne osoby, które z racji swojego zawodu czy zainteresowań chcą uzyskać wiedzę dotyczącą polskiego prawa karnego procesowego. Opracowanie drugiego wydania niniejszego podręcznika stało się konieczne w związku z daleko idącymi zmianami w polskim procesie karnym, jakie nastąpiły w 2016 r. Mamy nadzieję, że Czytelnicy przyjmą to wydanie równie życzliwie jak pierwsze oraz, że okaże się ono wartościową pomocą w zgłębianiu wiedzy o polskim procesie karnym na różnych etapach ich prawniczego rozwoju. Autorzy

7

8 Spis treści Przedmowa... Wykaz skrótów... V XV Rozdział I. Zagadnienia wstępne Wprowadzenie Definicja procesu karnego Funkcje procesu karnego Cele procesu karnego Przedmiot procesu karnego Uczestnicy procesu karnego Tryby i stadia procesu karnego Źródła prawa karnego procesowego Obowiązywanie przepisów prawa karnego procesowego w miejscu i czasie Rozdział II. Zasady procesowe Definicja i podział zasad procesowych Zasada prawdy materialnej Zasada obiektywizmu Zasada domniemania niewinności i reguła in dubio pro reo Zasada prawa do obrony Zasada swobodnej oceny dowodów Zasada ścigania z urzędu Zasada skargowości Zasada legalizmu Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Zasada bezpośredniości Zasada jawności Rozdział III. Przesłanki procesowe Uwagi ogólne o dopuszczalności postępowania karnego Przesłanki procesowe Umorzenie restytucyjne na podstawie art. 59a KK Skutki prowadzenia postępowania z naruszeniem art. 17 KPK... 86

9 VIII Spis treści Rozdział IV. Sąd Uwagi ogólne Właściwość sądu I. Właściwość i jej rodzaje Właściwość rzeczowa sądu Właściwość funkcjonalna sądu Właściwość miejscowa sądu Właściwość z łączności spraw Właściwość z delegacji II. Badanie właściwości przez sąd III. Spory o właściwość IV. Skutki procesowe naruszenia przepisów o właściwości sądu Skład sądu Wyznaczanie składu orzekającego w sprawach karnych Wyłączenie sędziego I. Uwagi ogólne II. Wyłączenie sędziego z mocy prawa art. 40 KPK (iudex inhabilis) III. Wyłączenie sędziego z mocy orzeczenia sądu art KPK (iudex suspectus) IV. Tryb wyłączenia sędziego V. Skutki procesowe niewyłączenia sędziego podlegającego wyłączeniu Rozdział V. Strony procesowe, pełnomocnicy oraz inni uczestnicy postępowania Pojęcie i kategorie stron Organizacja i zasady działania prokuratury I. Organizacja prokuratury II. Zasady działania prokuratury Oskarżyciel publiczny I. Uwagi ogólne II. Organy uprawnione do sprawowania funkcji oskarżyciela publicznego III. Obowiązki i uprawnienia oskarżyciela publicznego IV. Tryb wyłączenia prokuratora innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego Pokrzywdzony Oskarżyciel posiłkowy I. Oskarżyciel posiłkowy uboczny II. Oskarżyciel posiłkowy samoistny (subsydiarny) Oskarżyciel prywatny I. Uwagi wprowadzające II. Udział prokuratora w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego

10 Spis treści IX 37. Oskarżony I. Uwagi ogólne II. Prawa oskarżonego III. Obowiązki oskarżonego Obrońca I. Status prawny obrońcy II. Ustanowienie obrońcy III. Ustanie stosunku obrończego Pełnomocnik Przedstawiciel społeczny Rozdział VI. Czynności procesowe Uwagi ogólne Podejmowanie decyzji procesowych I. Rozprawa i posiedzenie jako forum podejmowania decyzji procesowych II. Narada i głosowanie III. Orzeczenia, zarządzenia i polecenia Komunikowanie organowi procesowemu stanowiska stron Terminy I. Terminy zawite II. Terminy prekluzyjne III. Terminy instrukcyjne IV. Obliczanie terminów Doręczenia I. Doręczenie bezpośrednie II. Doręczenie pośrednie III. Doręczenie zastępcze Utrwalanie czynności procesowych I. Notatki urzędowe II. Protokoły III. Stenogramy IV. Rejestracja dźwięku i obrazu V. Problemy związane z protokołowaniem czynności procesowych Przeglądanie akt i sporządzanie odpisów Odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt Rozdział VII. Dowody Pojęcie dowodu i przedmiot dowodzenia I. Pojęcie dowodu II. Przedmiot dowodzenia Ułatwienia dowodowe (surogaty dowodzenia) Podział dowodów Inicjatywa dowodowa. Wniosek dowodowy Zakazy dowodowe

11 X Spis treści 54. Osobowe źródła dowodowe I. Oskarżony II. Świadek III. Biegły IV. Specjaliści V. Wywiad środowiskowy i badanie osoby oskarżonego Przeprowadzanie dowodów z osobowych źródeł dowodowych I. Przesłuchanie II. Konfrontacja i okazanie III. Opinia biegłego IV. Obserwacja psychiatryczna V. Udział biegłych w zastosowaniu środków zabezpieczających VI. Opinia prywatna Oględziny. Otwarcie zwłok. Eksperyment procesowy Dowodowe czynności poszukiwawcze I. Zatrzymanie rzeczy i przeszukanie II. Wydawanie korespondencji, przesyłek i bilingów III. Kontrola i utrwalanie rozmów Rozdział VIII. Środki przymusu Uwagi ogólne Zatrzymanie I. Rodzaje zatrzymania II. Sądowa kontrola zatrzymania III. Termin zatrzymania Środki zapobiegawcze I. Podstawy ogólne stosowania środków zapobiegawczych II. Wymogi formalne stosowania środków zapobiegawczych III. Kontrola stosowania środków zapobiegawczych IV. Tymczasowe aresztowanie V. Wymogi formalne stosowania tymczasowego aresztowania VI. Ograniczenia stosowania tymczasowego aresztowania VII. Obowiązki sądu w przypadku zastosowania tymczasowego aresztowania VIII. Czas trwania tymczasowego aresztowania IX. Poręczenia Poręczenie majątkowe Poręczenie społeczne i osoby godnej zaufania X. Dozór Policji XI. Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego XII. Środek zapobiegawczy z art. 276 KPK XIII. Zakaz opuszczania kraju Poszukiwanie oskarżonego i list gończy List żelazny Kary porządkowe Zabezpieczenie majątkowe

12 Spis treści XI Rozdział IX. Postępowanie przygotowawcze Charakter, rola i cele postępowania przygotowawczego Formy postępowania przygotowawczego I. Uwagi ogólne II. Śledztwo III. Dochodzenie Organy postępowania przygotowawczego I. Uwagi ogólne II. Organy prowadzące śledztwo III. Organy prowadzące dochodzenie IV. Wyłączenie osoby prowadzącej lub nadzorującej śledztwo i dochodzenie V. Czynności sądowe w postępowaniu przygotowawczym Strony oraz inni uczestnicy postępowania przygotowawczego i ich uprawnienia I. Strony postępowania przygotowawczego i inni jego uczestnicy II. Uprawnienia i obowiązki stron oraz innych uczestników postępowania przygotowawczego Czas trwania postępowania przygotowawczego Przebieg postępowania przygotowawczego I. Uwagi ogólne II. Wszczęcie postępowania przygotowawczego III. Obowiązek zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa IV. Czynności sprawdzające (art. 307 KPK) oraz czynności w niezbędnym zakresie (art. 308 KPK) V. Przedstawienie oraz zmiana zarzutów VI. Czynności związane z zamknięciem postępowania przygotowawczego VII. Redukcja formalizmu postępowania przygotowawczego Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym Sposoby zakończenia postępowania przygotowawczego I. Uwagi ogólne II. Umorzenie postępowania przygotowawczego III. Skierowanie sprawy do sądu Rozdział X. Postępowanie przed sądem I instancji Uwagi ogólne Kontrola formalna skargi oskarżyciela I. Podstawy prawne kontroli formalnej skargi oskarżyciela II. Przebieg kontroli formalnej skargi oskarżyciela Skierowanie sprawy na posiedzenie I. Uwagi ogólne II. Rozpoznawanie kwestii incydentalnych na posiedzeniu przed rozprawą

13 XII Spis treści III. Umorzenie postępowania na posiedzeniu przed rozprawą IV. Orzekanie na posiedzeniu co do meritum sprawy Uwagi ogólne Warunkowe umorzenie postępowania Skazanie bez rozprawy Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej Tryb nakazowy Rozprawa główna I. Skierowanie sprawy na rozprawę II. Jawność rozprawy głównej III. Rola przewodniczącego składu orzekającego w toku rozprawy głównej IV. Udział uczestników postępowania w rozprawie głównej Uwagi ogólne Udział oskarżonego w rozprawie głównej Udział obrońcy oskarżonego w rozprawie głównej Udział oskarżycieli w rozprawie głównej Udział quasi-stron oraz pełnomocników procesowych w rozprawie głównej V. Przebieg rozprawy głównej Przewód sądowy i czynności dokonywane przed jego rozpoczęciem Głosy końcowe Narada i głosowanie Wyrok i jego ogłoszenie Tryb przyspieszony Tryb orzekania w przedmiocie środków zabezpieczających oraz orzekania przepadku po umorzeniu postępowania przygotowawczego I. Środki zabezpieczające II. Postępowanie w przedmiocie orzekania środków zabezpieczających III. Orzekanie przepadku po umorzeniu postępowania przygotowawczego Rozdział XI. Postępowanie w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego Uwagi ogólne Przebieg postępowania prywatnoskargowego Ingerencja prokuratora w ściganie czynów prywatnoskargowych Rozdział XII. Postępowanie odwoławcze Prawo do odwołania się w sprawach karnych Systematyka i cel środków zaskarżenia Środki odwoławcze I. Uwagi wprowadzające

14 Spis treści XIII II. Apelacja Uprawnienie do wniesienia apelacji uwagi ogólne Przyczyny odwoławcze Wymogi formalne apelacji Tryb wnoszenia apelacji Badanie warunków dopuszczalności apelacji Cofnięcie apelacji Zakres rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy Tryb rozpoznania sprawy co do meritum przez sąd odwoławczy Rodzaje rozstrzygnięć sądu odwoławczego III. Zażalenie Sprzeciw Rozdział XIII. Nadzwyczajne środki zaskarżenia Istota nadzwyczajnych środków zaskarżenia Istota ostatnich nowelizacji w zakresie nadzwyczajnych środków zaskarżenia Kasacja I. Uwagi ogólne II. Kasacja strony III. Postępowanie kasacyjne IV. Kasacja nadzwyczajna Skarga na wyrok sądu odwoławczego Wznowienie postępowania I. Podstawy wznowienia postępowania II. Postępowanie w przedmiocie wznowienia postępowania III. Przepisy posiłkowe Rozdział XIV. Postępowanie po uprawomocnieniu się orzeczenia Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego I. Warunkowe umorzenie postępowania II. Podjęcie warunkowo umorzonego postępowania Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie I. Podstawa i zakres roszczenia II. Wyłączenie roszczenia III. Procedura odszkodowawcza Ułaskawienie Orzekanie kary łącznej I. Wyrok łączny a kara łączna II. Postępowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego III. Prawomocność wyroku łącznego

15 XIV Spis treści Rozdział XV. Proces karny w wymiarze międzynarodowym Europejski nakaz aresztowania I. Wystąpienie przez Polskę do państwa członkowskiego UE o wydanie osoby na podstawie ENA II. Wystąpienie państwa członkowskiego UE do Polski o wydanie osoby na podstawie ENA Inne instrumenty współpracy międzynarodowej I. Pomoc prawna i doręczenia w sprawach karnych II. Zatrzymanie dowodów i zabezpieczenie mienia w ramach współpracy wewnątrz UE III. Przejęcie i przekazanie ścigania karnego IV. Wydanie lub przewóz osób ściganych lub skazanych przebywających za granicą V. Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania Współpraca z Międzynarodowym Trybunałem Karnym Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Rozdział XVI. Koszty procesu Uwagi ogólne Zwolnienie od kosztów sądowych Zasądzenie kosztów procesu Rozdział XVII. Postępowanie karne w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych Przepisy ogólne o postępowaniu wojskowym Wojskowe postępowanie przygotowawcze Środki przymusu w postępowaniu wojskowym Postępowanie przed sądem wojskowym Indeks rzeczowy

16 Wykaz skrótów 1. Akty normatywne EKPC... Konwencja z r. o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny KKS... Kodeks karny skarbowy KKW... Kodeks karny wykonawczy Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KPK... Kodeks postępowania karnego KPP... Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2000 r. Nr 364, s. 1) KSH... Kodeks spółek handlowych KW... Kodeks wykroczeń MPPOiP... Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 zał.) NielU... ustawa z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 382 ze zm.) OchrŚwiadU... ustawa z r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (Dz.U. z 2015 r. poz. 21) OdpPodU... ustawa z r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1541) PrAdw... ustawa z r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 615 ze zm.) ProkPr... ustawa z r. Prawo o prokuraturze (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 177 ze zm.) PrPras... ustawa z r. Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm.)

17 XVI Wykaz skrótów PrUSW ustawa z r. Prawo o ustroju sądów wojskowych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 358) RegSądR rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. z 2015 r. poz ze zm.) RPrU ustawa z r. o radcach prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 233 ze zm.) SkNZU ustawa z r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1259) ŚwKorU ustawa z r. o świadku koronnym (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1197) TSU ustawa z r. o Trybunale Stanu (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 925 ze zm.) 2. Organy i instytucje SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny 3. Publikatory i czasopisma BIP Biuletyn Informacji Prawnej Dz.U. Dziennik Ustaw Dz.Urz. Dziennik Urzędowy KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe MoP Monitor Prawniczy OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Karna i Izba Wojskowa OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo 4. Inne skróty art. artykuł lit. litera m.in. między innymi

18 Wykaz skrótów XVII n.... następny Nr... numer orz.... orzeczenie pkt... punkt post.... postanowienie poz.... pozycja r.... rok s.... strona tekst jedn.... tekst jednolity tj.... to jest uchw.... uchwała wyr.... wyrok z.... zeszyt zał.... załącznik zd.... zdanie ze zm.... ze zmianami zob.... zobacz

19

20 Rozdział I. Zagadnienia wstępne 1. Wprowadzenie W piśmiennictwie karnoprocesowym od wielu lat wskazywano na liczne wady w obowiązującym w Polsce modelu postępowania przygotowawczego i sądowego. Były to przede wszystkim: 1) niewydolność istniejącego modelu postępowania przygotowawczego powodująca przedłużanie całego postępowania karnego, a przez to uniemożliwiająca zakończenie sprawy w rozsądnym terminie i naruszanie art. 6 ust. 1 EKPC; 2) prymat postępowania przygotowawczego wobec rozprawy głównej, ponieważ wszystkie czynności w postępowaniu przygotowawczym są protokołowane i mogą być następnie i z reguły są odtwarzane w sądzie oraz mogą stanowić podstawę faktyczną orzeczenia; 3) wykonywanie zdecydowanej większości czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym i utrwalanie ich w protokołach, ujawnianych następnie na rozprawie i kształtujących dowodową podstawę orzekania; 4) uzależnienie rozstrzygnięć sądowych od wyników postępowania przygotowawczego i w konsekwencji wzrost znaczenia dowodów uzyskanych na tym etapie, jako przesadzających o odpowiedzialności oskarżonego; 5) ponawianie przez sąd wszystkich czynności dowodowych postępowania przygotowawczego, co wpływa na długość całego postępowania, gdyż ukształtowanie postępowania sądowego wymaga ponownego przeprowadzenia dowodów, które zostały już przeprowadzone w poprzedzającym je stadium procesu; 6) brak w pełni kontradyktoryjnej rozprawy głównej, skoro przewodniczący musi dążyć do wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy, przejmując w ten sposób funkcje oskarżycielskie; 7) odstępowanie na rozprawie głównej od bezpośredniego przeprowadzania dowodów i szerokie ujawnianie oraz wprowadzanie jako dowo- 1 K.T. Boratyńska Nb. 1