SYNTEZA. Autor i koordynator projektu: Prof. Dr hab. Kazimierz Rykowski

Transkrypt

1 SYNTEZA PRZYRODNICZE I EKONOMICZNE EFEKTY EKOSYSTEMOWEGO PODEJŚCIA W TRWAŁYM I ZRÓWNOWAŻONYM GOSPODARSTWIE LEŚNYM NA PRZYKŁADZIE NADLEŚNICTWA TUSZYMA (RDLP Krosno) Autor i koordynator projektu: Prof. Dr hab. Kazimierz Rykowski Wykonawcy: Dr hab. Tadeusz Andrzejczyk, Dr inż. Dorota Dobrowolska, Dr inż. Dorota Farfał, Dr Małgorzata Falencka-Jabłońska, Dr inż. Andrzej Boczoń, Dr inż. Jakub Borkowski Dr inż. Zbigniew Borowski, Mgr Karolina Mazurska, Mgr inż. Zygmunt Jurasz, Mgr inż. Adam Kaliszewski, Mgr inż. Marek Pudełko 1. Genezą niniejszego opracowania była potrzeba przybliżenia koncepcji ekosystemowego podejścia EA (ecosystem approach), zawartej w dokumentach Konwencji o Różnorodności Biologicznej CBD (Convention on Biological Diversity) do zasad TZZL (Trwałego i Zrównoważonego Zagospodarowania Lasów, SFM - Sustainable Forest Management), opracowanej w procesie Ministerialnych Konferencji na temat Ochrony Lasów w Europie MCPFE (Ministerial Conference on the Prorection of Forests in Europe). Opracowanie zawiera omówienie koncepcji ekosystemowego podejścia, lub ekosystemowego zagospodarowania lasu, na podstawie dokumentów konwencji o różnorodności biologicznej i międzynarodowych dyskusji oraz literatury przedmiotu. Składa się z charakterystyki Nadleśnictwa Tuszyma (Aneks 1), które stało się przykładem ekosystemowych rozwiązań w zagospodarowaniu lasu zanim koncepcja została zdefiniowana w dokumentach CBD, wyników siedmiu zadań szczegółowych zrealizowanych na terenie Nadleśnictwa z wykorzystaniem danych i informacji lokalnych, podsumowania i dyskusji wyników oraz wykazu literatury. Ponadto opracowanie zawiera aneksy w postaci wzorów ankiet (Aneks 2) i zasad ekosystemowego zagospodarowania zasobów naturalnych wybranych z literatury (Aneks 3). 2. Zagospodarowanie ekosystemowe nie jest kompletnie nową koncepcją, jest jedynie koncepcją na nowo głoszoną. Wiele ze współczesnych ekologicznych teorii i wiele idei o ekologizacji stanowi jedynie nowy żargon dla dawno uznanej wiedzy. Różnorodność biologiczna, biologia konserwacyjna, ekologia krajobrazu, zagospodarowanie ekosystemowe oraz trwałość, stabilność, elastyczość to są pojęcia, które z trudem można nazwać nowymi, ale które z trudem i dość późno przebijają się do gospodarki leśnej. Co jest nowego, to szeroki zakres procedur planowania przestrzennego, narzędzia tego planowania, stosowane technologie. Nowym elementem jest rosnąca presja społeczna na właściwe zagospodarowanie zasobów naturalnych. Ludzie chcą mieć pewność, że zarządcy gospodarują wspólnym dobrem zgodnie z ich interesem i nie psują przyrody w imię krótkoterminowych zysków. Komisja Trwałego Rozwoju ONZ i powołane przez nią ciała międzynarodowe, które zajęły się lasami (IPF, IFF, UNFF), jak również krajowe dokumenty, procedury planowania i ocen środowiskowych, to produkt nacisku społecznego międzynarodowego, krajowego i lokalnego a nie wymysł administratorów i zarządców. Zagospodarowanie ekosystemowe nie wskazuje, co ma być produkowane w danym ekosystemie, lub co ma być stałe lub zrównoważone. Informuje natomiast o potencjałach 1

2 ekosystemu oraz konsekwencjach wyboru metod i celów zagospodarowania. Nigdy nie ma jednego skutku działalności człowieka w ekosystemie. Każde działanie powoduje łańcuch konsekwencji. Reakcje te mogą, ale nie muszą być korzystne dla działającego. Świadomość nierozpoznanych reakcji ekosystemu powinna zobowiązywać do ostrożności i odpowiedzialności w postępowaniu. Wyzwaniem dla ekosystemowego podejścia jest fakt, że zagospodarowaniu podlegają zasoby, prezentujące różne wartości, z których każda ma wielu różnych użytkowników i może być na różne sposoby użytkowana oraz może podlegać różnym systemom wartości. Jeśli w takiej sytuacji zarządca będzie kierował się jedynie jednym systemem wartości i działał w imieniu jednych użytkowników, to jego wysiłki na dłuższą metę skazane są na niepowodzenie. Optymalizowanie zagospodarowania dla jednego produktu, lub dla jednego gatunku, lub dla jednego habitatu nieuchronnie prowadzi do uszkodzenia trwałości innych. Perspektywa ekosystemowa wymaga wysiłków zmierzających do osiągnięcia największych dóbr przy najmniejszych kosztach gospodarczych i przyrodniczych. 3. Przewodnią zasadą jest, że jeśli system funkcjonuje, nie należy mu w tym przeszkadzać. Nie należy starać się utrwalić jakiś konkretny jego stan, najbardziej nam odpowiadający i utrzymywać go poprzez zabiegi i inwestycje. Działania te, bez znajomości granic tolerancji/sprężystości, na ogół kończą się ich przekroczeniem, a działania korekcyjne stają się niezbędne i przybierają formy kosztownych interwencji użytkownika (akcje zwalczania). Istnieją osiągnięcia naukowe, narzędzia i możliwości, których gospodarka leśna nie wykorzystuje efektywnie. Istnieją również poważne braki w rozpoznaniu różnorodności i zmienności lasów/obiektów gospodarowania oraz braki w rozumieniu konsekwencji działań gospodarczych w ekosystemach leśnych. Transfer wiedzy do praktyki poprzez decyzje polityczne, planowanie i zasady zagospodarowania jest nieskuteczny i powolny. Każdy las/drzewostan jest wartością swoistą/indywidualną i wymaga indywidualnego podejścia. Przyjęte rozwiązania hodowlane powinny respektować przede wszystkim indywidualne cechy i niepowtarzalne warunki w danym miejscu i czasie. Obowiązujące zasady transferu wiedzy do praktyki nie spełniają tych zasad. Długookresowa produkcja biologiczna w leśnictwie, uzależniona od przestrzenno-czasowej zmienności czynników przyrodniczych, nie daje się w pełni podporządkować zasadom bazującym na powtarzalności i podobieństwie. Podział i rozdzielenie w czasie badań od wdrażania ich wyników zaprzepaścił najbardziej skuteczny sposób uczenia się od przyrody i na żywych przykładach poprzez praktyczne działanie (learning by doing). Dlatego potrzebne są wzorce zagospodarowania obiekty, które udzielałyby referencji praktyce gospodarczej. Wartości te stara się odzyskać koncepcja ekosystemowego podejścia w zagospodarowaniu lasu, a gospodarka leśna w Nadleśnictwie Tuszyma stara się wskazać narzędzia, umiejętności i procedury prowadzące do tego celu na poziomie operacyjnym, tworząc tym samym lasy referencyjne ekosystemowego podejścia w zagospodarowaniu lasu. Na terenie Nadleśnictwa Tuszyma (RDLP Krosno) wprowadzane są metody zagospodarowania, respektujące lub wykorzystujące procesy ekosystemowe, co zbliża prowadzoną tam gospodarkę leśną do koncepcji EA. Prace z zakresu hodowli lasu, ochrony lasu, odbudowy małej retencji, ochrony gatunkowej flory i fauny, pielęgnacji upraw, przestrzennego różnicowania jednogatunkowych drzewostanów, obniżanie kosztów zagospodarowania i jednoczesne podnoszenie trwałości lasu, były przedmiotem zmian, jakie wprowadzał do obowiązujących planów urządzania lasu gospodarz Nadleśnictwa Tuszyma. 4. Przedmiotem prezentowanej pracy było zagospodarowanie lasu ze szczególnym 2

3 uwzględnieniem naturalnych sposobów odnowienia drzewostanów sosnowych i porównanie ich ze sposobami stosowanymi przy sztucznym odnowieniu oraz analiza skutków rezygnacji z intensywnej ochrony lasu przed owadami, chorobami i zwierzyną, jak również efekty reintrodukcji bobra, jako naturalnego czynnika regulującego stosunki wodne w zlewniach leśnych. Bezpośrednim przedmiotem zaś były techniki hodowlane służące różnicowaniu struktury drzewostanów jednogatunkowych w kierunku zwiększania ich płatowości/mozaikowatości przestrzennej i różnorodności biologicznej i tym samym ich naturalnej odporności na czynniki biotyczne i abiotyczne. Praca ma na uwadze rozpoznanie możliwości włączenia podejścia ekosystemowego do praktykowanych zasad urządzania, hodowli i ochrony lasu. Przeprowadzone studia i analizy obejmują problematykę hodowli, ochrony i użytkowania według zadań wyznaczonych w operacie urządzenia lasu Nadleśnictwa Tuszyma, realizowanych w okresie od ostatniej rewizji urządzeniowej. Problematyka ta została poszerzona o zagadnienia dotyczące problematyki ekonomicznej tzn. analizę kosztów, problematykę ochrony przyrody, oraz edukacji i relacji z lokalną ludnością. Metodą realizacji przedsięwzięcia były wielokierunkowe analizy przyrodnicze i ekonomiczne, porównujące tradycyjne sposoby zagospodarowania (usankcjonowane zaleceniami praktyki gospodarczej, które zawarte są w dokumentach techniczno-gospodarczych) z metodami innowacyjnymi, które wykorzystują elementy i procesy naturalne. Praca zawiera następujące zadania: 1. Odnowienia naturalne drzewostanów sosnowych. 2. Hodowla drzewostanów dwugeneracyjnych. 3. Rola i znaczenie bobra w gospodarce leśnej; naturalne metody odtwarzania systemu małej retencji w lasach. 4. Zarządzanie populacjami zwierzyny; szkody powodowane przez jeleniowate w zależności od struktury siedlisk i różnych systemów zagospodarowania lasu. 5. Analiza kosztów zagospodarowania koszty ponoszone na zakładanie upraw, ich ochronę i pielęgnację w różnych systemach zagospodarowania. 6. Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt w systemie zagospodarowania lasu (gospodarstwa specjalne). 7. Udział społeczności lokalnych w edukacji ekologiczno-leśnej, zagospodarowaniu i użytkowaniu zasobów. 5. Z badań wynika, że podejście ekosystemowe nie oznacza rezygnacji, czy choćby zmniejszenia produkcji drewna. Pozyskanie drewna w Nadleśnictwie Tuszyma realizowane jest w wysokości przewidzianej w planach urządzania lasu (roczny etat cięć wynosi m3). Drewno pozostaje cudownym surowcem, ale staje się jednocześnie jednym z ważnych efektów ekosystemowego zagospodarowania i nośnikiem innych wartości przyrodniczych, duchowych, kulturowych, edukacyjnych, środowiskowych, itd. Początkiem zmian postępowania hodowlano-ochronnego oraz ich przyrodniczych i ekonomicznych konsekwencji jest wykorzystywanie w możliwie największym stopniu procesów ekosystemowych, w tym przede wszystkim naturalnego odnowienia (głównie sosny). Prowadzi to do tworzenia drzewostanów mieszanych lub jednogatunkowych lecz o bardziej złożonej strukturze wewnętrznej. Struktura gatunkowa, a w tym struktura genetyczna, struktura wiekowa, wysokościowa, struktura biogrupowa, jak również struktura pozioma drzewostanu (płatowość, jako wyraz zróżnicowania mikrosiedliskowego), współdecyduje o pozostałych elementach: składzie flory i fauny, zgrupowaniach mikroorganizmów, o relacjach między gatunkami, między grupami organizmów i między biocenozą a biotopem, czyli elementami abiotycznymi. Dlatego należy uznać, że sposób odnowienia drzewostanu jest kluczowym procesem dla przyszłości lasu jako ekosystemu. 3

4 6. W oparciu o celowo inicjowane naturalne odnowienia podokapowe w Nadleśnictwie Tuszyma podjęto hodowlę drzewostanów sosnowych dwugeneracyjnych. Pozwala to połączyć i realizować zarówno cele produkcyjno-gospodarcze, jak i przyrodniczośrodowiskowe formułowane pod adresem nowoczesnego leśnictwa. Zbliżone do naturalnych metody hodowli lasu, respektujące lub wykorzystujące procesy ekosystemowe, rozszerzono na ochronę lasu, odbudowę małej retencji, ochronę gatunkową flory i fauny, pielęgnację upraw. Wszystkie te zmiany spowodowały zasadnicze obniżenie kosztów zagospodarowania przy jednoczesnej poprawie trwałości lasu. Ograniczenie zrębów zupełnych (do 14,9% użytkowania rębnego) i zastąpienie ich zrębami złożonymi przyniesie w następnym 10-leciu zwiększenie średniego wieku drzewostanów i powstanie cennych ekologicznie starodrzewów; zachowanie cennych kęp dojrzałego drzewostanu, szczególnie na siedliskach boru mieszanego świeżego, tworzących bardzo pożądane zróżnicowanie gatunkowe i wiekowe; zachowanie struktury wnętrza drzewostanów, bogatych w takie gatunki jak dąb, buk, jodła, które występują w formie podszytów, podrostów a niekiedy również II piętra. Odnowienie sosny na terenie nadleśnictwa Tuszyma charakteryzuje się wysoką liczebnością oraz żywotnością. Zróżnicowanie środowiska glebowego nawet na niewielkich przestrzeniach (np. lokalne różnice w wilgotności z tytułu obniżenia terenu) istotnie wpływa na powstawanie mikrosiedlisk sprzyjających rozwojowi odnowienia naturalnego lasu, oraz różnicowania struktury poziomej, gatunkowej i wysokościowej drzewostanu, co stabilizuje ekologicznie ekosystem i rozprasza ryzyko zagrożeń zarówno biotycznych jak i abiotycznych. 7. Naturalne odnowienie sosny w Nadleśnictwie Tuszyma jest podstawową, wprowadzoną na skalę gospodarczą, metodą odnowienia tego gatunku. W większości drzewostanów samosiewne odnowienie było planowane przy wykorzystaniu obsiewu bocznego na zrębach zupełnych, z ewentualnym pozostawieniem nasienników. Uzyskane wyniki wskazują, że słabo rosnące naloty i podrosty, często o zdeformowanym pokroju, mogą stać się wartościowym składnikiem młodego drzewostanu. W wielu przypadkach mają one wysoki potencjał wzrostowy, o którym świadczy zdolność do regeneracji i poprawa wzrostu po odsłonięciu. Do głównych zalet ekologicznych i hodowlanych drzewostanów dwugeneracyjnych należą: - ochrona i zwiększenie różnorodności biologicznej lasu; - ochrona gleby i procesów glebowych oraz siedliska leśnego przed degradacją dzięki wyeliminowaniu zrębu zupełnego; - ochrona mikroklimatu i środowiska leśnego dzięki nieprzerwanemu trwaniu drzewostanu; - zachowanie różnorodności zasobów genowych in situ drzew i innych składników biocenoz leśnych; - zachodzenie na siebie cykli produkcyjnych lasu; - możliwość przekształcania drzewostanów o strukturze uproszczonej w kierunku drzewostanów złożonych, w tym wielogeneracyjnych; - poprawa jakości technicznej drewna u drzew rosnących w warunkach półcienia; - ograniczenie kosztów związanych z odnowieniem lasu - podniesienie walorów estetycznych lasu i lepsze pełnienie przez las funkcji społecznych. 4

5 8. Ekosystemowe zagospodarowanie lasu w Nadleśnictwie Tuszyma wyraża się stosunkiem gospodarki leśnej do innych komponentów układu ekologicznego. Wyrazem tego było przywrócenie naturalnego elementu leśnego ekosystemu poprzez reintrodukcję w 1995 roku kolonii bobrów w celu zahamowania utraty wody w zlewniach cieków leśnych i poprawy stosunków wodnych. Naturalne zbiorniki, będące efektem działalności bobrów, wywierają silny wpływ na otaczające środowisko z wyraźną przewagą korzyści (zatrzymana woda, spowolnienie odpływów, zwiększona wilgotność) nad skutkami negatywnymi (zamieranie drzew). Tworzą się siedliska typowo związane i zależne od wody, co wpływa na zwiększenie różnorodności biologicznej. Zalewy stają się miejscem bytowania ptaków wodnych, a długa linia brzegowa powoduje, że ilość zretencjonowanej wody na terenach okolicznych jest bardzo duża (łącznie w wyniku wszystkich podpiętrzeń w 3 badanych obiektach w Nadleśnictwie Tuszyma zgromadzonych było ponad 200 tysięcy m 3 wody). Obszary otaczające zbiorniki na terenach płaskich charakteryzuje znacznie wyższa wilgotność zarówno gleby jak i powietrza. Występuje rozmaitość siedlisk, co przyczynia się do wzrostu różnorodności biologicznej i trwałości ekosystemu. 9. Ochrona przed szkodami od zwierzyny generuje jedne z najwyższych kosztów ochrony lasu w Polsce. Zdaniem wielu specjalistów od hodowli lasu zwierzyna stanowi główną barierę dla osiągania celów hodowlanych. Przyjęte powszechnie sposoby zapobiegania uszkodzeniom, polegające głównie na mechanicznej i chemicznej ochronie upraw i młodników przed jeleniowatymi oraz obniżaniu lokalnego zagęszczenia zwierzyny, od dziesięcioleci nie rozwiązały problemu. Ekosystemowe podejście wskazuje na potrzebę zaakceptowania przez gospodarkę leśną obecności zwierzyny w lesie jako naturalnego komponenta układu ekologicznego i przeformułowanie celów hodowlanych oraz takie zagospodarowanie lasu, które pozwoliłoby uniknąć koncentracji uszkodzeń a ich poziom uczyniło jednym z czynników naturalnej presji selekcyjnej. W Nadleśnictwie Tuszyma, gdzie dominującym sposobem regeneracji lasu jest odnowienie naturalne, odstąpiono od grodzenia upraw i ograniczono zabiegi chemicznej i mechanicznej ochrony. Liczba drzew zgryzanych w Nadleśnictwie Tuszyma była ponad 3- krotnie mniejsza niż w Nadleśnictwie Mielec, gdzie w podobnych warunkach przyrodniczołowieckich dominuje odnowienie sztuczne. Zarejestrowane różnice w stopniu uszkodzenia upraw można przypisać większemu ponad dwukrotnie zagęszczeniu siewek w uprawie z odnowienia naturalnego (Tuszyma) w porównaniu z uprawą z sadzenia (Mielec). Do istniejącej różnicy w poziomie uszkodzeń między nadleśnictwami przyczynić się mogła ogólna dostępność upraw. W Nadleśnictwie Tuszyma nie stosuje się żadnych zabiegów ochronnych w odnowieniu sosny (chroni się jedynie inne gatunki), w związku z tym całkowita powierzchnia upraw jest dostępna dla zwierzyny. Drzewa z naturalnego odnowienia poddane są ponadto naturalnej selekcji na wiele innych zagrożeń (np. szeliniak i osutki, przeciwko którym nie prowadzi się w Nadleśnictwie Tuszyma zabiegów ochronnych), a po wyeliminowaniu uszkodzonych drzew w trakcie czyszczeń, pozostaje wciąż znaczna liczba drzew do dalszych zabiegów pielęgnacyjnych, jak również dla innych konsumentów i zagrożeń, które pojawiają się w 100 letnim okresie wzrostu drzew. 10. Argumentację przyrodniczą, przemawiającą za wyższą wartością odnowień naturalnych sosny w stosunku do sztucznych upraw z sadzenia, wspierają argumenty ekonomiczne. Dla samofinansującej się gospodarki leśnej powinny to być argumenty rozstrzygające. Przede wszystkim odnowienia naturalne i sztuczne diametralnie różnią się strukturą kosztów. W odnowieniu naturalnym sosny występują jedynie cztery rodzaje kosztów: 5

6 przygotowanie gleby, pielęgnacja gleby, uzupełnienia i ochrona przed zwierzyną. W odnowieniach sztucznych występują natomiast dodatkowo koszty: materiału sadzeniowego, sadzenia oraz ochrony przed owadami i chorobami. Zasadnicze różnice zanotowano w wielkości poszczególnych kosztów. (1) Koszty przygotowania gleby pod odnowienia naturalne były średnio o ok. 20% niższe (708 PLN/ha) niż pod odnowienia sztuczne (864 PLN/ha). (2) Przy odnowieniach naturalnych nie ma kosztów produkcji sadzonek i sadzenia. Koszty te dla odnowień sztucznych wyniosły odpowiednio 1794 PLN/ha i 1087 PLN/ha, tzn. w przypadku odnowień sztucznych już na etapie zakładania upraw wydano łącznie 2881 PLN/ha więcej niż przy odnowieniach naturalnych. (3) Średni koszt pielęgnacji gleby w odnowieniach naturalnych wyniósł (928 PLN/ha) i był ok. 35% niższy niż w odnowieniach sztucznych (1436 PLN/ha). Wynika to m.in. z intensywności pielęgnacji: wskaźnik intensywności pielęgnacji gleby w uprawach pochodzenia naturalnego wyniósł 2,26, podczas gdy upraw sztucznych 3,5 (mówiąc inaczej każdy hektar uprawy sztucznej jest średnio 3,5 razy poddany zabiegowi pielęgnacji gleby, uprawy naturalnej zaś 2,6 razy). (4) Średnie koszty uzupełnień w odnowieniach naturalnych były o 24% niższe (483 PLN/ha) niż średnie koszty poprawek w odnowieniach sztucznych (634 PLN/ha). (5) W uprawach z odnowienia naturalnego w Nadleśnictwie Tuszyma nie prowadzi się zabiegów ochronnych przed szkodliwymi owadami oraz chorobami. W odniesieniu do ochrony przed szeliniakiem średnie koszty ochrony upraw wynosiły 258 PLN na 1 ha oraz przed smolikiem 969 PLN/ha uprawy. Łączne koszty ochrony upraw z sadzenia w latach wyniosły 1227 PLN/ha, na ochronę upraw z odnowienia naturalnego natomiast, nie poniesiono żadnych kosztów. Łączne koszty uzyskania, pielęgnacji i ochrony odnowień naturalnych sosny w Nadleśnictwie Tuszyma są średnio ok. 3,5 razy tańsze niż odnowienia sztuczne. 11. Zagospodarowanie respektujące procesy naturalne sprawia, że wzrasta wartość przyrodnicza lasów gospodarczych. Wśród drzewostanów Nadleśnictwa Tuszyma wyróżniają się fragmenty, które ze względu na swój stan zachowania, wiek, strukturę wewnętrzną i obserwowane tendencje dynamiczne, uznać należy za bardzo wartościowe z punktu widzenia ochrony przyrody. Do najcenniejszych należą ekosystemy chronione w rezerwatach przyrody: Buczyna na Płaskowyżu Kolbuszowskim im. prof. Wł. Szafera, Bagno Przecławskie oraz w nowopowstałym Końskie Błota (łącznie ponad 80 ha). Do innych, równie cennych, ale nie objętych ochroną drzewostanów, zaliczyć należy: gospodarcze drzewostany nasienne (661,28 ha) oraz drzewostany ponad stuletnie (590,09 ha) o zachowanych cechach naturalności. W rejonie Nadleśnictwa Tuszyma wyodrębniono tereny, dla których wprowadzono inne formy ochrony przyrody, tj.: obszary chronionego krajobrazu (2), pomniki przyrody (2) i użytki ekologiczne (29). Flora terenu Nadleśnictwa charakteryzuje się dużym udziałem roślin objętych ochroną gatunkową. Zanotowano tu dotychczas 37 gatunków chronionych roślin naczyniowych, w tym 29 objętych ochroną ścisłą i 8 ochroną częściową oraz kilka gatunków chronionych mszaków, porostów i grzybów. Spośród ponad 20 chronionych gatunków ssaków, dwa: popielica Glis glis i wilk Canis lupus, znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Lista chronionych gatunków ptaków obejmuje 140 taksonów gatunków lęgowych i przelotnych. Podkreślenia wymaga fakt występowania rzadkich gatunków ptaków wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt; są to m. in. gniazdujące: podgorzałka Aythya nyroca i puszczyk uralski Strix uralensis. 6

7 Spośród chronionych bezkręgowców uwagę należy zwrócić przede wszystkim na modliszkę zwyczajną Mantis religiosa, gatunek bardzo rzadki i ginący w Europie Środkowej, dla której teren Puszczy Sandomierskiej jest stałym rejonem występowania. Stanowiska modliszki powinny posłużyć jako jeden z argumentów na rzecz utworzenia na terenie Puszczy Sandomierskiej parku krajobrazowego. Ponadto na omawianym obszarze występują inne, wymienione w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt gatunki owadów: kozioróg dębosz Cerambyx cerdo, jelonek rogacz Lucanus cervus oraz paź żeglarz Iphiclides podalirius. 12. Bogactwo walorów przyrodniczych Nadleśnictwa Tuszyma stwarza doskonałe warunki do realizacji zadań związanych z edukacją przyrodniczo-leśną. Do celów edukacyjnych najczęściej wykorzystywane są ścieżki dydaktyczne w rezerwatach przyrody: Bagno Przecławskie i Buczyna na Płaskowyżu Kolbuszowskim im. prof. Wł. Szafera oraz powierzchnie edukacyjne: szkółki leśne w Leśnictwach: Przecław, Kamionka i hodowla rezerwatowa konika polskiego. W Nadleśnictwie, oprócz zajęć terenowych w wyżej wymienionych miejscach, prowadzone są prelekcje w szkołach i poza nimi, m.in. na spotkaniach z samorządami gminnymi, kołami łowieckimi oraz w czasie imprez okolicznościowych, a ponadto organizowane są liczne festyny, turnieje i konkursy o tematyce ekologicznej dla dzieci i młodzieży. Zadania edukacji przyrodniczo-leśnej w Nadleśnictwie Tuszyma realizowane są na wysokim poziomie zarówno w porównaniu z nadleśnictwami należącymi do RDLP Krosno jak i wszystkimi nadleśnictwami w Polsce. Większość przedstawicieli lokalnej ludności uważa ekologiczną gospodarkę leśną za właściwe rozwiązanie, które powinno być realizowane, bo zyskuje na tym nie tylko środowisko naturalne, ale również lokalna ludność. Potrzebna jest systematyczna edukacja ekologiczna, w której uczestniczą przedstawiciele Nadleśnictwa. Tak tworzy się kapitał, który powinien być wykorzystany do promocji ekosystemowego zagospodarowania lasu i budowania dobrego obrazu gospodarki leśnej i wizerunku leśnika. Wyniki niniejszego studium wskazują, że kierunkowe zasady ekosystemowego podejścia w zagospodarowaniu lasów, które zyskały bogatą już literaturę teoretyczną, jak również polityczną na dość ogólnym poziomie konwencji międzynarodowych i procesów regionalnych (proces MCPFE), w Nadleśnictwie Tuszyma znalazły wymiar operacyjny i praktyczną egzemplifikację trafności takich rozwiązań. W Aneksie 3 zebrano rozproszone w literaturze zasady dotyczące ekosystemowego zagospodarowania i trwałości użytkowania zasobów przyrodniczych, którymi powinien kierować się zarządca/gospodarz lasu. Można je podzielić na dwie grupy: (1) te, które adresowane są do nauki i wskazują na potrzebę rozwiązania problemów naukowych oraz (2) zasady skierowane do polityki, planowania i zarządzania. Wraz z wynikami przeprowadzonych analiz i studiów w Nadleśnictwie Tuszyma, powinny posłużyć do sformułowania propozycji zmian w Instrukcji Urządzania Lasu, Zasadach Hodowli Lasu i Instrukcji Ochrony Lasu. 7