Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci 1. Wprowadzenie z historii badaƒ opactwa w Bierzwniku Od 1992 roku prowadzone sà przez Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu badania archeologiczno-architektoniczne na terenie opactwa pocysterskiego w Bierzwniku (dawniej Marienwalde), pow. Choszczno, woj. zachodniopomorskie. Prace rozpocz to w zwiàzku z planowanà rozbudowà koêcio a oraz adaptacjà wn trz dwóch istniejàcych skrzyde klasztornych w przededniu nadchodzàcej 700-letniej rocznicy przybycia cystersów na teren obecnego Bierzwnika w roku 1294 (Kazak 1994). Zespó zabudowaƒ klasztornych zlokalizowano na wyniesieniu, na wschodnim brzegu Jeziora Kuchta po àczonego z Jeziorem Starzyckim (ryc. 1). Do naszych czasów zachowa y si relikty Êredniowiecznego za o enia klasztornego, które wraz z XIX- i XX-wiecznymi opisami inwentaryzacyjnymi (Adler 1898; Hoffman 1912; Chmarzyƒski 1949; Kalita-Skwirzyƒska 1990; Jarzewicz 1992) oraz wyobra eniem ikonograficznym zabudowaƒ poklasztornych z pierwszej po owy XVIII wieku autorstwa D. Petzolda (Meissner 1913), stanowi y punkt wyjêcia w chwili opracowywania programu prac badawczych (ryc. 2). Ich zasadniczym celem by o odtworzenie planu za o enia opactwa. Przed przystàpieniem do realizacji tego zadania zastanawiano si równie nad wykonaniem rozpoznania lotniczego, jednak e zachowane obiekty, otoczone okaza ym drzewostanem, nie stwarza y dobrych warunków do wykonania zdj ç lotniczych i dlatego na tym etapie prac zrezygnowano z nich. Z substancji architektonicznej zachowa si koêció poklasztorny w postaci cz Êciowo przebudowanego, zakoƒczonego poligonalnie chóru i cz Êci korpusu trójnawowej hali do drugiego prz s a w àcznie oraz wielokrotnie przebudowana Êciana po udniowa (ryc. 3; Tabl. I: A). Budynki klasztorne opactwa zlokalizowano na po udnie od koêcio a. Z pierwotnych obiektów klasztornych zachowa y si : dolna kondygnacja skrzyd a wschodniego, którego wn trze zachowa- o niezmieniony uk ad pomieszczeƒ Êredniowiecznych, oraz skrzyd o po udniowe z reliktami skrzyd a zachodniego, w àczonymi w jego zakoƒczenie zachodnie. Po udniowo-zachodnià cz Êç wzgórza klasztornego zajmujà dwa budynki jednokondygnacyjne z prze omu XVIII/XIX wieku, pe niàce obecnie funkcje gospodarcze. W odleg oêci oko o 65 m od skrzyd a po udniowego klasztoru i oko o 20 m od obecnego brzegu jeziora znajdujà si ruiny XIV-wiecznego obiektu. Zachowa y si jego mury obwodowe o wymiarach 30 x 15,5 m (ryc. 4). Najprawdopodobniej budynek ten s u y jako dom dla goêci odwiedzajàcych klasztor. Prace wykopaliskowe koncentrowa y si poczàtkowo w obrysie budynków zespo u klasztornego, a nast pnie na po udniowym i zachodnim sk onie wzgórza klasztornego oraz przy budynku dla go- 297

6 Ryc. 1. Lokalizacja opactwa wed ug mapy z XIX wieku. Ryc. 2. Widok opactwa wed ug sztychu D. Petzolda z pierwszej po owy XVIII wieku (Meissner 1913). Êci (ryc. 5). W ich rezultacie ustalono kolejnoêç wznoszenia poszczególnych budynków. W pierwszej fazie wzniesiono prezbiterium i trzy prz s a koêcio a oraz rozpocz to budow skrzyd a wschodniego klasztoru. Etap drugi to zamkni cie bry y koêcio a fasadà od strony zachodniej i rozpocz cie fundamentowania skrzyd a zachodniego. Faza trzecia to zakoƒczenie wznoszenia skrzyd a zachodniego klasztoru i po àczenie go od po udnia ze skrzyd em wschodnim, zamykajàcego równoczeênie czworobok wirydarza (Âwiercz 2000). 298 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

7 Ryc. 3. Âciana po udniowa koêcio a od strony wirydarza. Fot. B. Stolpiak. Ryc. 4. Budynek dla goêci, tzw. browar widok od strony zachodniej. Fot. B. Stolpiak. Ryc. 5. Zasi g prac wykopaliskowych na wzgórzu klasztornym. OPACTWO POCYSTERSKIE W BIERZWNIKU, WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE A ZDJ CIA LOTNICZE 299

8 Ryc. 6. Fundament Êciany po udniowej koêcio a. Fot. B. Stolpiak. Pierwotny koêció w Bierzwniku by trójnawowà halà na planie prostokàta o wymiarach 32 x 20,2 metry. By to obiekt orientowany, zakoƒczony po wschodniej stronie poligonalnym chórem (d ugoêç z chórem wynosi a 44 m). Po obu stronach chóru znajdowa y si prostokàtne kaplice otwarte ku nawom bocznym. Dwa ciàgi, po siedem filarów, dzieli y hal koêcio a na trzy nawy. Za szóstym prz s em ods oni to fundament przegrody poprzecznej koêcio a. Natomiast na osi chóru po wschodniej stronie koêcio a zlokalizowano krypt. KoÊció wzniesiono z ceg y w uk adzie wendyjskim na cokole kamiennym (ryc. 6). Ten sam materia u yty zosta do budowy klasztoru. Budynki klasztorne opactwa zlokalizowano na po udnie od koêcio a. Kru ganek pó nocny przylega bezpoêrednio do Êciany po udniowej koêcio a. Natomiast skrzyd o zachodnie klasztoru usytuowano w taki sposób, e jego lico zewn trzne zosta o wysuni te w stosunku do fasady zachodniej koêcio a o ponad 3 metry. Pod skrzyd em tym zachowa a si, ods oni ta w trakcie prac, piwnica (ryc. 7). Ryc. 7. Relikty piwnicy pod nieistniejàcym budynkiem konwersów Êciana po udniowa i zachodnia. Fot. B. Stolpiak. 300 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

9 Po zewn trznych stronach zamkni tego obwodu koêcio a i budynków klasztornych ods oni to pozosta oêci dwóch obiektów: piwnicy (7 x 5 m) przy ryzalicie skrzyd a wschodniego, relikty obiektu wolnostojàcego (10 x 4 m) przed fasadà zachodnià koêcio a. Pod obecnymi budynkami gospodarczymi i w ich pobli u zlokalizowano tak e inne obiekty trwa e, najprawdopodobniej zwiàzane z istniejàcym tu od XIV wieku browarem i m ynem wodnym. Badania archeologiczne ods oni y tak e relikty konstrukcji ceglanych pochodzàcych z okresu budowy opactwa. By y to: piec do wypa u ceramicznych detali architektonicznych, wapiennik, a tak e piec do wypa u gàsiorów i dachówek typu mnich i mniszka (Stolpiak 2000). Uzyskano te informacje o zagospodarowaniu brzegu jeziora ods oni to konstrukcje pomostów oraz pale umacniajàce teren, na którym posadowiono dom dla goêci. Ustalono te przebieg cieku wodnego biegnàcego u stóp wzgórza po stronie po udniowej. W rezultacie dotychczasowych prac archeologicznych oraz analizy zachowanej substancji architektonicznej mo liwe sta o si opracowanie ca oêciowego planu za o- enia (ryc. 8). Ryc. 8. Rekonstrukcja za o enia zespo u klasztornego (wed ug stanu badaƒ z 2002 roku). Legenda: 1 zachowana architektura gotycka (XIII i XIV wiek), 2 relikty fundamentów kamiennych, 3 relikty fundamentów ceglanych, 4 przebudowy nowo ytne (XVIII-XX wiek). 2. Archeologia lotnicza w Bierzwniku oczekiwania Oprócz powy szych ustaleƒ, na rozwiàzanie oczekuje jeszcze obszerny kwestionariusz pytaƒ. Na cz Êç z nich odpowiedzi mo na uzyskaç przy wykorzystaniu zdj ç lotniczych. Skupiajà si one na problemie zmian, jakie w krajobrazie kulturowym pojawi y si w konsekwencji gospodarczej dzia- alnoêci cystersów. Nale à do nich nast pujàce zagadnienia: system komunikacyjny w rejonie klasztoru (drogi, groble), zmiany w sieci hydrologicznej dokonane przez cystersów (kana y, stawy, nowo poprowadzone cieki wodne), gospodarka rolna (system pól uprawnych), identyfikacja obiektów zwiàzanych z zapleczem gospodarczym. Istotnym problemem przy wykorzystywaniu zdj ç lotniczych w polskiej archeologii jest kwestia relacji zachodzàcych pomi dzy oczekiwaniami archeologów, istniejàcym zasobem zdj ç lotniczych oraz realnymi mo liwoêciami, jakie oferuje archeologia lotnicza. Niezrozumienie z o onoêci tych trzech aspektów w ich wzajemnych relacjach prowadzi cz sto do konkluzji o bezu ytecznoêci zdj ç lotniczych. OPACTWO POCYSTERSKIE W BIERZWNIKU, WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE A ZDJ CIA LOTNICZE 301

10 2.1. Problemy badawcze do rozwiàzania Wspomniane powy ej problemy badawcze sà istotne dla zbudowania ca oêciowego obrazu opactwa w Bierzwniku. AktywnoÊç gospodarcza cystersów, wynikajàca z przyj tej regu y, w sposób istotny wp ywa a na stopniowe przekszta canie krajobrazu w okolicy ka dego opactwa. By y to dzia ania zwiàzane z rozwojem upraw polowych i w zwiàzku z tym kszta towanie systemu pól. Istotnym elementem w gospodarce cystersów by a hodowla ryb. W konsekwencji do krajobrazu wprowadzane by y takie elementy, jak stawy, kana y, groble. Oprócz budynków klasztornych musia y znajdowaç si w okolicy budynki zwiàzane w aênie z gospodarczà aktywnoêcià zakonników. Wszystkie te elementy musia a àczyç sieç powiàzaƒ komunikacyjnych. Taki kompleksowy obraz znany jest z wielu przyk adów w ró nych cz Êciach Europy (por. Wyrwa, Dobosz 2000). W jaki sposób cystersi z Bierzwnika rozwiàzali specyficzne problemy z jakim spotkali si nad jeziorem Kuchta? Jak zorganizowali sieç komunikacyjnà? Gdzie ulokowali pola, a gdzie stawy rybne? Gdzie zlokalizowane by y budynki gospodarcze nie zwiàzane bezpoêrednio z za o eniem klasztornym? Takich pytaƒ dotyczàcych z jednej strony dzia alnoêci cystersów, a z drugiej strony zmian krajobrazu kulturowego, mo na postawiç wiele. Archeolog dà àc do pe nej rekonstrukcji, chcia by znaleêç odpowiedê na nie wszystkie i oczekuje, e archeologia lotnicza takich odpowiedzi udzieli (przynajmniej na niektóre pytania) Czy archeologia lotnicza mo e odpowiadaç na takie pytania? Archeologia lotnicza ma ju ponad 80 lat. W swej d ugiej historii boryka a si z wieloma problemami dotyczàcymi definiowania swej to samoêci, relacji do archeologii, obszarów zainteresowaƒ czy wr cz uzasadniania sensu swego istnienia (por. Ràczkowski 2002a). W toku zmagaƒ z rzeczywistoêcià zebra a ogrom ró norodnych doêwiadczeƒ, które najpe niej zosta y przedstawione w pracy Davida R. Wilsona Air Photo Interpretation for Archaeologists (2000) (por. Ràczkowski 2002b). Wniosek wynikajàcy z lektury tej pracy jest nast pujàcy archeologia lotnicza mo e odpowiedzieç na wiele spoêród powy ej postawionych pytaƒ. Drogi i systemy komunikacyjne by y przedmiotem poszukiwaƒ i fotografowania praktycznie od poczàtku istnienia archeologii lotniczej. Najwi kszà uwag przykuwa y drogi rzymskie czy to w Europie, czy te na Bliskim Wschodzie (np. Poidebard 1934; Christlein, Braasch 1982; Frere, St Joseph 1983), lecz znane sà równie liczne przypadki identyfikacji dróg i szlaków komunikacyjnych z innych okresów (np. Agache, Bréart 1975; Schwarz 2003). Równie systemy pól, poczàwszy od epoki bràzu po Êredniowiecze, sà cz stym przedmiotem zdj ç lotniczych (np. Brongers 1976; Sørensen 1991; Gojda 2000; Schwarz 2003). Jest rzeczà oczywistà, e za- o enia klasztorne tak e znajdowa- y si w centrum zainteresowania archeologii lotniczej i ich zdj cia wnosi y wiele istotnych informacji, dotyczàcych zarówno ich historii, jak i struktur przestrzennych (np. Ryc. 9. Zdj cie lotnicze okolic Bierzwnika z 1942 roku. Knowles, St Joseph 1952). 302 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

11 Ryc. 10. Pionowe zdj cie lotnicze Bierzwnika z roku. CODGiK. Zatem, je eli zdj cia lotnicze mogà byç efektywnie wykorzystywane w badaniu zmian krajobrazu w rejonie Bierzwnika, to nie pozostaje nic innego, jak tylko przeprowadziç analiz zdj ç i wiele problemów zostanie rozwiàzanych. Otó sytuacja nie jest tak prosta, jak to si z pozoru wydaje. Nie jest bowiem tak, e ka de zdj cie lotnicze pozwoli na identyfikacj struktur b dàcych przedmiotem zainteresowania archeologa. Obiekty archeologiczne lub struktury litologiczne ujawniajà si dzi ki obecnoêci cieni, wyró ników roêlinnych lub glebowych (por. np. Okupny 1998; Braasch 1999). Nie jest równie tak, e mo na zarejestrowaç je w ka dych warunkach i w ciàgu ca ego roku. Musi zaistnieç zespó warunków glebowych, wilgotnoêciowych, uprawowych itp., które b dà sprzyjaç ujawnieniu si obiektów archeologicznych. RównoczeÊnie wieloletnie doêwiadczenia archeologii lotniczej jednoznacznie wskazujà, e jednorazowy rekonesans lotniczy nie jest wystarczajàcy i niezb dne jest regularne wykonywanie zdj ç przez kilka sezonów (por. Riley 1987; Bewley et al. 1996). Dopiero tak zebrany materia fotograficzny mo e staç si adekwatnà podstawà dla archeologicznej i paleoêrodowiskowej interpretacji. A jak pod tym wzgl dem wyglàda sytuacja w Bierzwniku? 2.3. Lotnicza dokumentacja fotograficzna Bierzwnika Obecnie dysponujemy trzema zdj ciami lotniczymi Bierzwnika i jego okolic. Pierwsze z nich to zdj cie prawie pionowe, wykonane w 1942 roku (ryc. 9). Jego jakoêç nie pozwala na okreêlenie terminu wykonania. Równie nic nie wiadomo, w jakim celu by o wykonane. Kolejne zdj cie to zdj cie pionowe czarno-bia e, wykonane w roku 1963 dla celów kartograficznych (ryc. 10). Ostat- OPACTWO POCYSTERSKIE W BIERZWNIKU, WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE A ZDJ CIA LOTNICZE 303

12 Tabl. I: A. Bierzwnik. Zespó klasztorny opactwa pocysterskiego stan zachowania. Legenda: 1 skrzyd o wschodnie klasztoru oraz chór koêcio a, 2 koêció klasztorny, 3 Êciana po udniowa koêcio a od strony wirydarza (por. ryc. 3), 4 skrzyd o po udniowe klasztoru, 5 budynek gospodarczy, 6 budynek dla goêci, tzw. browar (por. ryc. 4), 7 domniemana cz Êç gospodarcza opactwa. Fot. W. Ràczkowski, Tabl. I: B. Bierzwnik. Zespó klasztorny opactwa pocysterskiego rejony prowadzenia wykopaliskowych badaƒ archeologicznych. Legenda: 1 badania koêcio a klasztornego (por. ryc. 6), 2 badania wschodniego i po udniowego skrzyd a klasztoru (por. ryc. 7), 3 badania skrzyd a zachodniego, 4 badania wirydarza, 5 badania zagospodarowania wzgórza klasztornego, 6 badania budynku gospodarczego i zagospodarowania nadbrze a, 7 badania budynku dla goêci, tzw. browaru i nadbrze a. Fot. W. Ràczkowski,

13 Tabl. II: A. Rejon zespo u klasztornego w Bierzwniku na zdj ciu z 1996 roku. Zró nicowanie kolorystyczne gleby i roêlinnoêci ujawni o m.in. Êlady dawnej sieci hydrologicznej oraz miejsca wyst powania gleb organogenicznych. CODGiK. Tabl. II: B. Rejon zespo u klasztornego w Bierzwniku na zdj ciu z 1996 roku. Termin wykonania zdj cia spowodowa, e wyró niki roêlinne ujawniajàce obiekty archeologiczne nie sà czytelne. Legenda: 1 przestrzenny rozwój zabudowy powoduje ograniczenie dost pnoêci terenu do efektywnego wykorzystywania w przysz oêci zdj ç lotniczych w bezpoêrednim sàsiedztwie zespo u klasztornego, 2 nie widaç Êladów zabudowy identyfikowanych na zdj ciu z 1963 roku, 3 zasypane cieki, 4 zastoiska z glebami organogenicznymi, 5 struktury litologiczne.

14 Ryc. 11. Potencja informacyjny zdj cia z 1942 roku. Legenda: 1 wskaêniki zmiennych warunków wilgotnoêciowych, wskazujàce na przebieg dawnych cieków, jak równie sztucznie ukszta towanych zbiorników wodnych (?), 2 Êlady przebiegu ciàgów komunikacyjnych, 3 przypuszczalnie wyró niki roêlinne ujawniajàce stanowiska archeologiczne. nie ze zdj ç to równie zdj cie pionowe, lecz tym razem barwne, wykonane dla celów kartograficznych w 1996 roku w ramach programu finansowanego przez PHARE 1. Jak widaç materia jest bardziej ni skromny. Wymienione zdj cia nie by y wykonywane pod kàtem potrzeb archeologów, a zatem jest niewielkie prawdopodobieƒstwo, e obiekty b dàce przedmiotem zainteresowania archeologów sà na nich widoczne. 3. Wst pna interpretacja zdj ç lotniczych okolic Bierzwnika Fakt, e wspomniane zdj cia nie by y wykonywane dla archeologów i w najbardziej korzystnym terminie, nie oznacza, e sà zupe nie nieprzydatne. Ju wst pna, pobie na analiza tych zdj ç pozwala na sformu owanie obserwacji prowadzàcych do dalszego planowania badaƒ. Na zdj ciu z roku 1942 dostrzec mo na zró nicowanie fototonalne, które pozwala zidentyfikowaç zmienne warunki wilgotnoêciowe, a tym samym podjàç prób analizy przesz ego systemu hydrologicznego oraz obecnoêç gleb organogenicznych. Takie informacje mogà byç przydatne przy interpretacji zmian stosunków wodnych w przesz oêci, w tym wp ywu cz owieka na te zmiany. Na zdj ciu czytelne sà tak e liniowe obiekty, które mogà odzwierciedlaç istniejàce w przesz oêci ciàgi komunikacyjne lub kana y (ryc. 11). Istotnà informacj, jakà mo na uzyskaç z analizy tego zdj cia jest równie ówczesny zasi g zabudowy. Wskazuje ona na obszary, gdzie ewentualne pozosta oêci z okresu funkcjonowania opactwa zosta y zniszczone. Jest to informacja bardzo wa na z perspektywy analizy zdj ç wykonanych w innych terminach. 1 Zdj cia pionowe z 1963 roku oraz 1996 roku uzyskano z Centralnego OÊrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie. 304 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

15 Ryc. 12. ZawartoÊç informacyjna zdj cia pionowego z roku w kontekêcie potrzeb badawczych archeologa. Zwraca uwag, e wskaêniki wilgotnoêciowe ujawniajàce obecnoêç gleb organogenicznych w aêciwie nie sà widoczne. Legenda: 1 Êlady zabudowy (fundamenty budynków), 2 przypuszczalnie stanowisko archeologiczne z widocznymi wyró nikami wskazujàcymi na obecnoêç jam. Zdj cie pionowe z 1963 roku wykonane zosta o w warunkach znacznego przesuszenia gleby, lecz przy ma ym pokryciu roêlinnoêcià. Nie sà zatem czytelne ani wyró niki roêlinne, ani fototony wskazujàce na zmienne warunki wilgotnoêciowe. Niemniej zaobserwowaç mo na pewne elementy liniowe lub czworokàtne, które mogà wskazywaç na obecnoêç na zalegajàce pod powierzchnià ziemi struktury (ryc. 12). Wa ne w tym kontekêcie jest skonfrontowanie obserwacji z zasi giem zabudowy z 1942 roku, by w interpretacji ewentualnych fundamentów nie uwzgl dniaç obiektów, które istnia y w czasie II wojny Êwiatowej. Ostanie ze zdj ç, jakim dysponujemy to barwne zdj cie pionowe z 1996 roku. Z analizy roêlinnoêci mo na wnioskowaç, e zosta o wykonane w kwietniu/maju, a wi c równie w terminie zasadniczo niekorzystnym z punktu widzenia archeologa. Na zdj ciu tym doêç dobrze czytelne sà zmiany w wilgotnoêci gleby, co mo e wskazywaç na istniejàcà w przesz oêci sieç hydrologicznà oraz gleby organogeniczne (Tabl. II: A). Przy porównaniu ze zdj ciem z 1942 roku mo na b dzie wyciàgnàç wnioski na temat procesów zachodzàcych w Êrodowisku w ostatnich kilkudziesi ciu latach i byç mo e wykorzystaç je dla interpretacji zjawisk z bardziej odleg ej przesz oêci. Na zdj ciu widoczny jest równie przestrzenny rozwój zabudowy, a tym samym obszary, gdzie potencjalne zasoby archeologiczne zosta y zniszczone, jak równie obszary, gdzie rekonesans lotniczy nic ju nie ujawni (Tabl. II: B). 4. Wnioski i postulaty Te skrótowe i wst pne informacje o mo liwoêciach wykorzystania zdj ç lotniczych w badaniach zespo u pocysterskiego w Bierzwniku pozwalajà na sformu owanie kilku wniosków. Niewàtpliwie zdj cia lotnicze mogà zostaç wykorzystane w takich badaniach i to zarówno dla identyfikacji struk- OPACTWO POCYSTERSKIE W BIERZWNIKU, WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE A ZDJ CIA LOTNICZE 305

16 tury przestrzennej ca ego kompleksu, jak równie zmian w Êrodowisku, jakie zosta y wywo ane dzia alnoêcià cystersów. Ostateczny rezultat wynikaç b dzie nie z samego faktu wykorzystania zdj ç, ale raczej z jakoêci tych zdj ç. Obecnie dysponujemy zdj ciami archiwalnymi. Mimo e ich wartoêç wydaje si byç ograniczona, to absolutnie nie nale y z nich rezygnowaç. Co wi cej, wskazane jest podj cie poszukiwaƒ innych zdj ç archiwalnych, wykonanych nawet jeszcze przed II wojnà Êwiatowà, jak równie w czasach PRL-u (por. Ràczkowski 2004). To w aênie zdj cia archiwalne sà jedynà szansà na identyfikacj struktur archeologicznych, które dziê sà ju zniszczone przez wspó czesnà zabudow. Dodatkowo, mimo e te archiwalne zdj cia zapewne nie by y wykonywane na potrzeby archeologii, mogà zawieraç informacje istotne dla interpretacji archeologicznej. Archiwalne zdj cia lotnicze sà równie bardzo przydatne dla badaƒ paleoêrodowiska. Wa ne jest jednak, by interpretacj pod tym kàtem przeprowadzi specjalista od tego typu studiów (por. np. Miszalski 1966; Ostoja-Zagórski 1980; Kijowski, Wyrwa 1989). Archeolog nie ma przygotowania do takiej interpretacji. Niezb dne jest jednak ciàg e konsultowanie uzyskanych wyników i ewentualna ich reinterpretacja z perspektywy potrzeb archeologów. Istniejàcy zasób zdj ç jest jednak niewystarczajàcy, by odpowiedzieç na wszystkie pytania. Niezb dne jest zatem przeprowadzenie rekonesansu lotniczego w miar mo liwoêci w optymalnym z perspektywy archeologii terminie. Zdj cia ukoêne mogà przyczyniç si do odkrycia Êladów dróg, kana ów, budynków, pól. Jednak nie mo na si udziç, e jeden rekonesans pozwoli na odkrycie wszystkich niezb dnych Êladów. RozmaitoÊç upraw, wielkoêci pól, a tak e ró norodnoêç pokrywy glebowej mo e negatywnie wp ywaç na efekty rekonesansu. Trzeba zaplanowaç przynajmniej kilka lotów w ró nych terminach. Dopiero wówczas mo na oczekiwaç uzyskanie w miar adekwatnego obrazu zalegajàcych pod powierzchnià ziemi obiektów archeologicznych. Bibliografia Adler F Mittelalterliche Bockstein-Bauwerke des Preussischen Staates, t. II. Berlin. Agache R., Bréart B Atlas d Archéologie Aérienne de Picardie. Amiens: Société des Antiquaires de Picardie. Bewley R., Cole M., David A., Featherstone R., Payne A., Small F New features within the henge at Avebury, Wiltshire: aerial and geophysical evidence, Antiquity 70 (269): Braasch O Z innego punktu widzenia prospekcja lotnicza w archeologii, [w:] Metodyka ratowniczych badaƒ archeologicznych, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: Paƒstwowe Muzeum Archeologiczne, Brongers J. A Air photography and Celtic field research in the Netherlands. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Chmarzyƒski G Tam, gdzie przodowa o budownictwo zakonne, [w:] Pomorze Zachodnie, t. I, (red.) J. Deresiewicz. Poznaƒ, Christlein R., Braasch O Das unterirdische Bayern. Stuttgart: Konrad Theiss Verlag. Frere S. S., St Joseph J. K. S Roman Britain from the Air. Cambridge: Cambridge University Press. Gojda M Archeologie krajiny. Vy voj archetypu kulturní krajiny. Praha: Academia. Hoffman P Nordische Zisterzienserkirchen unter Berucksichtingung der Backsteinbaukunst. Essen-Ruhr: Thaden & Schmemann. Jarzewicz J Architektura koêcio a pocysterskiego w Bierzwniku, [w:] Cystersi w kulturze Êredniowiecznej Europy, (red.) J. Strzelczyk. Poznaƒ: Wydwawnictwo Naukowe UAM, Kalita-Skwirzyƒska K Klasztor pocysterski w Bierzwniku, woj. gorzowskie. Dokumentacja historyczno-architektoniczna. Szczecin (maszynopis w archiwum WKZ). Kazak A Bierzwnik ma 700 lat, [w:] Zeszyty Bierzwnickie, (red.) B. Stolpiak. Bierzwnik: Urzàd Gminy Bierzwnik, VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

17 Kijowski A., Wyrwa A. M Fotointerpretacja i weryfikacja archeologiczna zdj ç lotniczych ze stanowiska nr 3 w eknie, Studia i materia y do dziejów Pa uk 1: Knowles D., St Joseph J. K. S Monastic Sites from the Air. Cambridge: Cambridge University Press. Meissner H. (red.) D. Petzold, Ansichten der Märkischer und Pommerscher Stadte aus den Jahren Nach Originalzeichnungen Daniel Petzolds im Auftrage der Königlichen Bibliothek herausgegeben von H. Meissner. Berlin: Verlag von Dietrich Reiner (Ernst Vohsen). Miszalski J Ârodowisko geograficzne grodu wczesnoêredniowiecznego w Chodliku w Êwietle interpretacji zdj ç lotniczych, Fotointerpretacja w Geografii 3: Okupny B Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:] Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski. Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne wpoznaniu, Ostoja-Zagórski J Perspektywy wykorzystania fotointerpretacji zdj ç lotniczych w prahistorycznych badaniach osadniczych, Sprawozdania Archeologiczne 32: Poidebard A La Trace de Rome. Dans le Désert de Syrie. Paris: Librarie Orientaliste Paul Geuthner. Ràczkowski W. 2002a. Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM. Ràczkowski W. 2002b. [rec.] D. R. Wilson, Air Photo Interpretation for Archaeologists, Tempus Publishing Ltd, Stroud 2000, Przeglàd Archeologiczny 50: Ràczkowski W Dusty treasure: thoughts on a visit to The Aerial Reconnaissance Archives at Keele University (UK), AARGnews 29: Riley D. N Air Photography and Archaeology. London: Duckworth. Schwarz R Pilotstudien. 12 Jahre Luftbildarchäologie in Sachsen-Anhalt. Halle (Saale): Landesamt fır Archäologie Sachsen-Anhalt, Landesmuseum fır Vorgeschichte. Sørensen H. P Jyske oldtidsagre. Nordjyllands og Viborg amter. Copenhagen: Miljøministeriet, Skov- og Naturstyrelsen. Stolpiak B Âredniowieczny plac budowy opactwa cysterskiego w Bierzwniku. Rekonstrukcja na podstawie badaƒ wykopaliskowych, [w:] Cystersi w spo eczeƒstwie Europy Ârodkowej, (red.) A. M. Wyrwa, J. Dobosz. Poznaƒ: Wydawnictwo Poznaƒskie, Âwiercz T Tradycja i nowatorstwo za o enia cysterskiego w Bierzwniku, [w:] Cystersi w spo- eczeƒstwie Europy Ârodkowej, (red.) A. M. Wyrwa, J. Dobosz. Poznaƒ: Wydawnictwo Poznaƒskie, Wyrwa A. M., Dobosz J. (red.) Cystersi w spo eczeƒstwie Europy Ârodkowej. Poznaƒ: Wydawnictwo Poznaƒskie. Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski Post-cistercian abbey in Bierzwnik, Western Pomerania, and aerial photography expectations and possibilities Summary Since 1992 the Institute of Prehistory at Adama Mickiewicz University in Poznaƒ has carried out archaeological-architectonic excavations in the grounds of the Post-cistercian abbey in Bierzwnik (previously Marienwald), Choszczno, western Pomerania. Research started in connection with the planned extension of the church and the conversion of two existing wings of the monastery. The post-monastery church contained architectonic features as did the south wall which had been rebuilt many times. Approximately 65m from the south wing of the monastery and about 20m from the current shore of the lake are the ruins of a 14th century feature. The building most probably served as a guest house for visitors. OPACTWO POCYSTERSKIE W BIERZWNIKU, WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE A ZDJ CIA LOTNICZE 307

18 Excavations first concentrated on the outline of the monastery buildings and then on the northern and western slope of the monastery hill and near the guest-house. As a result the chronology of particular buildings was determined. Thanks to the archaeological work and analysis of architectonic substances made so far it has been possible to work out the plan of the entire area. Apart from the above, an extensive questionnaire has yet to be completed. Some of the questions may be answered using aerial photographs. They concentrate on the problems of changes, which appeared in the cultural landscape as a consequence of the economic practices of the Cistercians, including: the road network around the monastery (roads, dams) changes made in the hydrological network by the Cistercians (canals, ponds, new courses of ditches) farming practices (field systems) the identification of features connected to the farm buildings. The above-mentioned problems are important in order to creation a complete picture of the Bierzwnik abbey. The activities of the Cistercians arising from the accepted rule, greatly influenced the gradual change of the landscape within the area of each abbey. Therefore, if aerial photographs can be effectively used to analyse changes in the Bierzwnik landscape then nothing else remains but to carry out photograph analysis in order to find the solutions to the problems. But things are not so straightforward. Not every photograph can be used to identify structures which are of interest to the archaeologist. We currently have three aerial photographs of Bierzwnik and the surrounding region. The first is nearly vertical, taken in 1942 (Fig. 9). The second is a black and white vertical photograph from 1963 taken for cartographic purposes (Fig. 10). The final photograph is also vertical, but in colour, taken for cartographic purposes within a project financed by PHARE. It is true that these photographs were not taken for archaeologists at the best time of the year but they are still useful. The initial analysis of these photographs has led to certain observations which in turn will influence plans for further research. Captions: Fig. 1. Location of the abbey according to 19th century map. Fig. 2. View of the abbey according to an engraving by D. Petzold from the first half of the 18th century (Meissner 1913). Fig. 3. South wall of the church as seen from the cloister garth. Photo: B. Stolpiak. Fig. 4. The brewery guest-house view from the west. Photo: B. Stolpiak. Fig. 5. Extent of excavation on the monastery hill. Photo: B. Stolpiak. Fig. 6. Foundations of the south church wall. Photo: B. Stolpiak. Fig. 7. Remains of the cellar under conversi building which no longer exists south and west walls. Photo: B. Stolpiak. Fig. 8. Reconstruction of the monastery buildings (according to information from 2002). Legend: 1 preserved gothic architecture (12th and 14th century), 2 remains of stone foundations, 3 remains of brick foundations, 4 modern alterations (18-20th centuries). Fig. 9. Aerial photograph of the Bierzwnik area, Fig. 10. Vertical aerial photograph of Bierzwnik, CODGiK. Fig. 11. Potential information from the 1942 photograph. Legend: 1 cropmarks indicating earlier drainage ditches as well as man-made water reservoirs (?), 2 traces of the road and paths network; 3 cropmarks presumably indicating archaeological sites. Fig. 12. Information contained on the photograph from in the context of archaeological research requirements. Note that cropmarks which indicate damp in organogenetic soils are not visible. Legend: 1 building traces (foundations), 2 presumed archaeological site with visible cropmarks indicating the presence of pits. Plate I: A. Bierzwnik. The post-cistercian abbey complex state of preservation. Legend: 1 east wing of the monastery and church choir, 2 monastery church, 3 south wall seen from the cloisters (comp. Fig. 3), 308 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

19 4 south wing of the monastery, 5 outbuilding, 6 brewery guest house (comp. Fig. 4), 7 probable outbuilding section of the abbey. Photo: W. Ràczkowski, Plate I: B. Bierzwnik. The post-cistercian abbey complex excavation areas. Legend: 1 monastery church excavation (comp. Fig. 6), 2 excavation of the eastern and southern wing of the monastery (comp. Fig. 7), 3 excavations of the west wing; 4 excavations of cloister, 5 excavations of the monastery hill, 6 excavation of an outbuilding and the shore, 7 excavation of the brewery guest-house and the shore. Photo: W. Ràczkowski, Plate II: A. The post-cistercian abbey complex region from Differences in soil colour and vegetation reflected traces of, amongst others, the old hydrological network and location of histosols. CODGiK. Plate II: B. The post-cistercian abbey complex region from The time when the photograph was taken meant that cropmarks indicating archaeological features are not visible. Legend: 1 the spatial development of the complex buildings limits access to the land for effective use of aerial photographs in the future near the abbey complex, 2 the traces of buildings visible on the 1963 photograph are no longer identifiable, 3 filled-in ditches, 4 areas with histosols, 5 lithological structures. OPACTWO POCYSTERSKIE W BIERZWNIKU, WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE A ZDJ CIA LOTNICZE 309