IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 Adam Majchrzak Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu IX Kongres Ekonomistów Polskich PROCES UNIFIKACJI STRUKTUR AGRARNYCH W UNII EUROPEJSKIEJ PO 2003 ROKU * Streszczenie: Rozwój gospodarczy wiąże się ze zmianami wykorzystania dostępnych czynników wytwórczych, w tym również ziemi. W warunkach wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej zasoby ziemi przestają być wyłącznie czynnikiem produkcji rolnej, a w coraz większym stopniu stają się źródłem dóbr publicznych. Celem artykułu jest poznanie, czy w związku z funkcjonowaniem rolnictwa państw członkowskich UE w warunkach europejskiej polityki rolnej, w skali UE-25 następują procesy zbieżności w kształtowaniu struktur agrarnych. Stawia się tezę, iż WPR nie narzuca państwom członkowskim określonego kierunku rozwoju struktur ziemi rolniczej, a możliwość równoległego stosowania narodowych polityk rolnych powoduje utrzymywanie się dotychczasowych różnic. Równolegle, w nowych państwach członkowskich zauważyć można zjawisko koncentracji gruntów rolnych wzorowane na procesach zachodzących w krajach UE-15. Powyższe zależności przedstawiono przy wykorzystaniu syntetycznych wskaźników opisujących struktury agrarne w 25 państwach członkowskich UE w latach : średniej wielkości gospodarstw rolnych, współczynnika Gini ego, wskaźnika zróżnicowania Shannona (SHDI) oraz zastosowaniu analizy konwergencji. Summary: Economic development is associated with changes in the use of available production factors, including land. Under the Common Agricultural Policy of the European Union land resources are no longer only a factor of agricultural production, but become also a source of public goods. The purpose of this article is to identify whether, in connection with the functioning of agriculture in the EU Member States under the CAP, convergence processes in the development of agricultural structures in the EU-25 take place. The thesis raises that CAP does not influence directly the way of development of agricultural land structures and the possibility of a parallel application of national agricultural policies causes the persistence of the existing differences. At the same time, the new Member States can be observed, the concentration of agricultural land modeled on the developments taking place in the EU-15. These relationships are shown using synthetic indicators of the agrarian structure in the 25 Member States of the EU for the period : average farm size, Gini index, the Shannon diversity index (SHDI) and using the analysis of convergence. Słowa kluczowe: konwergencja, struktury agrarne, gospodarstwa rolne, Unia Europejska, Wstęp Problematyka dotycząca procesów konwergencji poruszana jest najczęściej w zakresie niwelowania różnic w zakresie wzrostu gospodarczego 1. Znajduje ona zastosowanie między innymi do badania dysproporcji występujących w ramach swoistych grup krajów lub regionów, które zaliczyć można do tzw. klubów konwergencji. Niewątpliwie jedną z takich grup jest Unia Europejska, której celem jest między innymi zbliżenie poziomu rozwoju poszczególnych państw członkowskich oraz regionów 2. Zgodnie z art. 174 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej: W celu wspierania harmonijnego rozwoju całej Unii rozwija ona i prowadzi działania służące wzmocnieniu jej spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej. W szczególności Unia zmierza do zmniejszenia dysproporcji w poziomach rozwoju różnych regionów oraz zacofania regionów najmniej przywilejowanych. Tymi regionami są między innymi obszary wiejskie 3. Co więcej, konwergencja stanowi jeden z głównych celów polityki regionalnej UE prowadzonej w latach finansowanej przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejskie Fundusz Społeczny oraz Fundusz * Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC- 2011/03/N/HS4/ Zobacz np. R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, Convergence, Journal of Political Economy 100/1992, s , W.J. Baumol, Productivity groeth, convergence, and welfare: what the long-run data show, American Economic Review 76/1986, s , K. Malaga, Konwergencja gospodarcza w krajach OECD w świetle zagregowanych modeli wzrostu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań W preambule Traktatu o Unii Europejskiej czytamy, iż przedstawiciele państw członkowskich UE, są zdecydowani umocnić swoje gospodarki, a także doprowadzić do ich konwergencji. Redukcja dysproporcji rozwojowych pomiędzy państwami członkowskimi UE (a także ich regionami) należy zaś do podstawowych celów prowadzonej polityki wspólnotowej. 3 Realizacji wskazanego celu podlega monitorowaniu przez organy UE. Zobacz np. P. Monfort, Convergence of EU regions. Measures and evolution, Working papers. A series of short papers on regional research and indicators produced by the Directorate-General for Regional Policy, no. 01/2008, work/200801_convergence.pdf (data dostępu: 26/09/2013 r.).

2 Spójności 4. Jest ona uzasadniona ekonomicznym zróżnicowaniem starych państw członkowskich Unii Europejskiego oraz 12 państw, których akcesja do UE miała miejsce w 2004 i 2007 r. W odniesieniu do sektora rolnego w literaturze problematyka konwergencji podejmowana jest zarówno w zakresie stosowanych mechanizmów wsparcia w kontekście procesów liberalizacji i globalizacji gospodarki, w tym handlu produktami rolno-żywnościowymi 5, ale także przeobrażeń rolnictwa związanego z instrumentami wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej 6. W przeciwieństwie jednak do polityki regionalnej, cele WPR nie nawiązują do wyrównywania różnic występujących w sektorze rolnym pomiędzy państwami członkowskimi UE 7. Co więcej, na uwagę zasługuje zróżnicowany poziom wsparcia pomiędzy państwami członkowskimi, w tym przede wszystkim pomiędzy krajami UE-15 i UE-12, na korzyść państw Europy Zachodniej 8, który potęgować może istniejące dysproporcje. Choć rozwój gospodarczy wiąże się ze zmianami wykorzystania dostępnych czynników wytwórczych, należy podkreślić, iż nie zawsze prowadzi on do rozwiązania problemów sektora rolnego, a co więcej może niekiedy prowadzić do pogłębienia się istniejących dysproporcji 9. Szczególne znaczenie ma to w odniesieniu do ziemi. Pomimo jej niemobilności, postęp cywilizacyjnych powoduje zmiany w przeznaczeniu oraz strukturach tego czynnika. W przypadku ziemi rolniczej dochodzi jednak do konfliktów: - pomiędzy wykorzystaniem zasobu posiadającego rolniczy potencjał produkcyjny na cele wytwarzania żywności, wyłączaniem gruntów z produkcji rolnej z zachowaniem jej potencjału a trwałym przeznaczeniem ziemi na cele pozarolnicze, - pomiędzy promocją procesów scalania i koncentracji gruntów rolnych zgodnie z podejściem efektywnościowym, interwencją instytucjonalną mającą na celu realizację modelu rolnictwa opartego na rodzinnych gospodarstwach rolnych oraz ochroną drobnych, niedochodowych gospodarstw pełniących funkcję strażnika krajobrazu. Mając powyższe na uwadze, celem opracowania jest identyfikacja i ocena procesu unifikacji w zakresie struktur agrarnych w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Tym samych chodzi o odpowiedzi na pytanie, czy w warunkach konwergencji gospodarczej w UE oraz funkcjonowania rolnictwa w ramach wspólnej polityki rolnej dochodzi do zmniejszania się zróżnicowania w odniesieniu do wielkości gospodarstw rolnych z uwzględnieniem klas obszarowych czy też dotychczas występujące dysproporcje ulegają pogłębieniu. Stawia się tezę, iż WPR nie narzuca państwom członkowskim określonego kierunku rozwoju struktur ziemi rolniczej, a możliwość równoległego stosowania narodowych polityk rolnych powoduje utrzymywanie się dotychczasowych różnic. Równolegle, w nowych państwach członkowskich zauważyć można zjawisko koncentracji gruntów rolnych wzorowane na procesach zachodzących w krajach UE-15. Materiały i metody Dla oceny procesów unifikacji struktur agrarnych w państwach członkowskich Unii Europejskiej posłużono się wskaźnikiem sigma konwergencji 10 obliczonym dla średniej wielkości gospodarstwa rolnego, stopnia koncentracji 4 Zobacz: A. Głodowska, Znaczenie konwergencji w aktualnej w przyszłej polityce strukturalnej Unii Europejskiej, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy 24/2012, s , B. Bal-Domańska, Ekonometryczna analiza sigma i beta konwergencji regionów Unii Europejskiej [w:] J. Łyko, Ekonometria. Zastosowanie matematyki w Ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s Zobacz np. A. Czyżewski, P. Kułyk, Konwergencja czy dywergencja mechanizmów wsparcia sektora rolnego?, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Problemy rolnictwa światowego 2009/8, s , P. Kułyk, A. Czyżewski, Konwergencja w polityce wsparcia sektora rolnego. Mit czy rzeczywistość [w:] D. Kopycińska (red.), Wybory podmiotów decyzyjnych w warunkach globalizacji, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010, s Przeprowadzone przez Baer-Nawrocką oraz Markiewicz badania wskazują między innymi na niwelowanie nierówności przestrzennych pomiędzy regionami UE-27 w zakresie wydajności pracy w rolnictwie, co wynika z rosnącej w regionach UE-12 i spadającej w UE-15 wydajności pracy. A. Baer-Nawrocka, N. Markiewicz, Procesy konwergencji/dywergencji w zakresie wydajności pracy w rolnictwie Unii Europejskiej analiza regionalna, Journal of Agribusiness and Rural Development 2012/3(25), s Należy jednak zaznaczyć, iż w latach cel polityki strukturalnej polegający na pomocy regionom słabo rozwiniętym, w których poziom PKB na mieszkańca, liczony za ostatnie trzy lata według parytetu siły nabywczej, był niższy od 75% średniego poziomu w UE finansowany był również z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. W ramach polityki strukturalnej w latach realizowano w Polsce między innymi SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich. 8 P. Kułyk, Dysproporcje w systemie wsparcia rolnictwa państw UE i ich uwarunkowania [w:] A. Mickiewicz, P. Mickiewicz (red.), Zrównoważony rozwój lokalny, unijne instrumenty wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich w latach , Szczecin Jak wskazuje F. Tomczak, Wyrównanie poziomu wsparcia rolnictwa, chociażby w zakresie dopłat bezpośrednich nie zapewnia przyspieszenia rozwoju w procesie konwergencyjnym państw EU-12 względem do Europy Zachodniej. Warunkiem zmniejszania dysproporcji jest odpowiednie zwiększenie krajowych środków budżetowych dla rolnictwa w ramach narodowej polityki rolnej. F. Tomczak, Zmiany i reformy WPR: konsekwencje dla rolnictwa i finansowania polityki rolnej, Program Wieloletni , Raport nr 126, IERiGŻ, Warszawa 2009, s A. Czyżewski, P. Kułyk, Wzrost gospodarczy jako czynnik przekształceń w gospodarce żywnościowej w Polsce okresu transformacji, Roczniki Naukowe SERiA 3/ Zobacz np. K. Malaga, Konwergencja, op. cit., s

3 gruntów rolnych, a także skali zróżnicowania udziału powierzchni użytków rolnych oraz udziału liczby gospodarstw rolnych względem grup obszarowych 11. Wartość parametru sigma konwergencji oszacowano na podstawie formuły: ( ) ( ( ) ( )) Dla uzyskanych wartości sigma konwergencji oszacowano równanie regresji: ( ) na podstawie którego możliwa jest ocena zbieżności sigma. O zachodzących procesach konwergencji, rozumianej jako zmniejszenie w czasie różnic pomiędzy badanymi państwami, można mówić w sytuacji, gdy parametr α 1 jest mniejszy od zera. Mając na uwadze, iż wyznaczenie trendu liniowego nie należy do najlepszych metod weryfikacji zbieżności σ 12, oceny występowania σ konwergencji dokonano za pomocą analizy kierunku zmian odchylenia standardowego logarytmów naturalnych badanych zmiennych na podstawie wykresu. W niniejszym opracowaniu do oceny stopnia koncentracji użytków rolnych w gospodarstwach w poszczególnych państwach według grup obszarowych posłużono się współczynnikiem Gini ego wyznaczonym w oparciu o formułę: gdzie: - wartość skumulowana cechy dla przedziału - wartość skumulowana liczebności dla przedziału ( ( )) Przyjmuje on wartości z przedziału <0;1>, gdzie 0 osiągane jest w przypadku rozkładu jednorodnego gdy każda jednostka dysponuje taką samą częścią ogólnej sumy wartości cechy, zaś 1 w przypadku, gdy całą sumą wartości cechy dysponuje tylko jedna jednostka zbiorowości (jedynie jedna obserwacja przyjmuje wartości odmienne od 0) 13. Oznacza to, że im wyższa wartość wskaźnika, tym większy jest stopień koncentracji danej zmiennej, a tym samym większe są nierówności w danym obszarze. W celu ukazania zróżnicowania powierzchni użytków rolnych oraz liczby gospodarstw rolnych w grupach obszarowych zastosowano natomiast wskaźnik zróżnicowania Shannona (SHDI) 14 : SHDI m i 1 ( P i ln P ) w której jako i przyjęto odpowiednio poszczególne grupy obszarowe lub klasy wielkości ekonomicznej, a P i stanowi odpowiednio udział liczby gospodarstw lub powierzchni użytków rolnych w poszczególnych grupach (klasach). SHDI przyjmuje wartość 0, gdy w danej strukturze występuje tylko jeden typ użytkowania, a wartość maksymalną (równa minus logarytmowi naturalnemu z liczby klas) w przypadku wyrównanych proporcji między rozkładem poszczególnych typów. Zakres podmiotowy badań obejmuje 25 państw członkowskich Unii Europejskiej, z wyszczególnieniem dla starych (UE-15) i nowych (UE-10) członków, którzy przystąpili do UE w 2004 r.. W analizach posłużono się danymi statystycznymi dotyczącymi struktur użytków rolnych 15 pochodzącymi z baz danych udostępnianych przez Eurostat za lata i 11 Wspólnotowa Typologia Gospodarstw Rolnych klasyfikuje gospodarstwa według powierzchni użytków rolnych w sposób następujący: poniżej 5 ha gospodarstwa bardzo małe, od 5 do 10 ha gospodarstwa małe, od 10 do 20 ha gospodarstwa średnie małe, od 20 do 30 ha gospodarstwa średnie duże, od 30 do 50 ha gospodarstwa duże, powyżej 50 ha gospodarstwa bardzo duże. W niniejszym opracowaniu posłużono się klasyfikacją stosowaną przez Eurostat, która dodatkowo wyróżnia grupy gospodarstw o powierzchni do 2 ha, 2-5 ha, ha oraz powyżej 100 ha. 12 Wynika to z możliwości nieliniowej zmienności różnic pomiędzy poziomami badanych zmiennych, a także faktu, iż powyższa metoda nie pozwala na odczytanie dokładnej tendencji zmian zróżnicowania badanej zmiennej w poszczególnych latach. M. Próchniak, R. Rapacki, Konwergencja beta i sigma w krajach postsocjalistycznych w latach , Bank i kredyt, sierpień-wrzesień 2007, s B. Pułaska-Turyna, Statystyka dla ekonomistów, Difin, Warszawa 2008, s L. Jost, Entropy and diversity, Oikos Vol. 113 Issue 2/2006, s , K. Zawalińska, Wielofunkcyjność rolnictwa w ujęciu modelowym [w:] J. Wilkin (red.), Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa Do użytków rolnych według metodologii Eurostat u zalicza się: ogólną powierzchnię gruntów ornych, trwałych terenów trawiastych, upraw długoletnich oraz ogrodów owocowych i warzywnych. Załącznik I do Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1444/2002 z dnia 24 lipca 2002 r. zmieniającego decyzję Komisji 2000/115/WE odnoszącą się do definicji charakterystyk, wyjątków od definicji oraz regionów i okręgów, dotyczących przeglądów struktury gospodarstw rolnych, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich z dnia r. nr L 216/1.

4 Dynamika struktur agrarnych w państwach członkowskich UE po 2003 r. Struktury agrarne w państwach członkowskich Unii Europejskiej są niezwykle zróżnicowane, co wynika zarówno z czynników naturalnych (dostępności zasobu, jakości gleb, klimatu, ukształtowania terenu) determinujących kierunek produkcji rolnej, tradycji rolnych, w tym znaczenia rolnictwa w gospodarce danego kraju, jak i przeszłych uwarunkowań polityczno-prawnych. Tam bowiem, gdzie występowała państwowa własność ziemi rolniczej po dzień dzisiejszy dokonywane są działania reprywatyzacyjne. Od przyjętych rozwiązań zależy zaś między innymi stopień rozdrobnienia gospodarstw rolnych. Co więcej, istniejące zróżnicowanie jest także rezultatem braku określenia na poziomie UE kierunku rozwoju struktur zagospodarowania ziemi rolniczej w państwach członkowskich, jak również braku jednolitego uregulowania form obrotu gruntami. W wyniku powyższych uwarunkowań średnia wielkość gospodarstwa rolnego według danych Eurostat u w 2003 roku kształtowała się na poziomie od 1 ha na Malcie do 82,7 ha w Czechach (por. tabela 1). Pośród państw UE-15 zakres zmienności wskazanej cechy wynosił zaś od 4,8 ha w Grecji do 65,9 ha w Zjednoczonym Królestwie. W badanym okresie doszło do rozszerzenia powyższych przedziałów, w związku ze zmniejszeniem średniej wielkości gospodarstwa rolnego w 3 państwach (na Malcie, Cyprze oraz w Szwecji) oraz wzrostem w pozostałych krajach o 0,1% w Grecji i nawet aż o 182% Bułgarii. W 2010 r. przeciętne gospodarstwo rolne osiągnęło wielkość od 0,9 ha do 92,4 ha. Wzrost przeciętnej powierzchni gospodarstwa rolnego w większości starych i nowych państw członkowskich pozwala domniemywać, iż w obu grupach dochodzi do Tabela 1. Średnia wielkość gospodarstw rolnych (ha) oraz współczynnik koncentracji użytków rolnych w gospodarstwach według grup obszarowych (współczynnik Gini ego) w państwach członkowskich Unii Europejskiej w latach Wyszczególnienie Średnia wielkość gospodarstwa rolnego (ha) Współczynnik koncentracji użytków rolnych w gospodarstwach wg grup obszarowych współczynnik Gini ego Austria 18,8 19,2 19,4 19,3 0,60 0,60 0,61 0,58 Belgia 25,9 27,4 29,2 32,4 0,56 0,55 0,55 0,54 Cypr 3,5 3,4 3,7 3,1 0,73 0,69 0,71 0,71 Czechy 82,7 86,4 91,4 b.d 0,87 0,85 0,84 b.d Dania 55,1 52,8 60,2 65,3 0,53 0,55 0,57 0,58 Estonia 21,6 29,9 39,0 48,4 0,78 0,79 0,78 0,78 Finlandia 30,1 32,2 33,8 36,1 0,45 0,45 0,47 0,48 Francja 47,5 49,8 53,3 54,9 0,57 0,56 0,56 0,58 Grecja 4,8 4,8 4,8 4,9 0,63 0,63 0,63 0,65 Hiszpania 22,5 23,4 24,2 24,6 0,78 0,78 0,78 0,77 Holandia 23,8 24,4 25,5 26,5 0,56 0,55 0,55 0,56 Irlandia 31,7 31,8 32,3 35,7 0,45 0,44 0,44 0,48 Litwa 9,2 11,0 11,5 13,7 0,61 0,62 0,68 0,71 Luksemburg 52,3 52,9 57,2 60,1 0,49 0,50 0,48 0,48 Łotwa 11,8 13,3 16,5 21,6 0,67 0,68 0,68 0,70 Malta 1,0 0,9 1,0 0,9 0,37 0,35 0,34 0,37 Niemcy 41,4 43,8 45,9 56,1 0,66 0,66 0,66 0,62 Polska 6,7 6,0 6,5 9,6 0,67 0,69 0,67 0,62 Portugalia 10,4 11,4 12,7 12,1 0,81 0,81 0,82 0,82 Słowacja 30,6 28,3 29,1 b.d 0,95 0,95 0,94 b.d. Słowenia 6,3 6,3 6,5 6,5 0,47 0,49 0,51 0,53 Szwecja 46,8 42,6 43,2 43,6 0,56 0,59 0,60 0,61 Węgry 6,1 6,4 7,5 8,8 0,90 0,91 0,92 0,91 Włochy 6,7 7,4 7,6 8,0 0,75 0,73 0,73 0,75 Zjednoczone Królestwo 65,9 64,2 64,8 92,4 0,68 0,68 0,68 0,60 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat u: agriculture/data/database (data dostępu: 20/09/2013 r.).

5 koncentracji gruntów rolnych, co zostanie zweryfikowane w dalszej części opracowania. Nie oznacza to jednak, iż pomiędzy państwami UE dochodzi do procesów unifikacji w zakresie średniej powierzchni gospodarstwa. Uzyskane w wyniku analiz wskaźniki sigma konwergencji zaprzeczają zaś temu poglądowi i to zarówno w odniesieniu do UE-25, jak i poszczególnych grup państw UE-15 i UE-10 (por. tabela 3). Świadczą o tym dodatnie parametry równania regresji wartości sigma konwergencji w poszczególnych latach dla wskazanych klubów. Pomimo, iż w nowych państwach członkowskich wartość parametru α 1 jest ujemna, z wykresu wynika (por. rys. 1), iż jest ona rezultatem zmian, które miały miejsce między 2007 a 2010 rokiem. Biorąc zaś pod uwagę rosnący kierunek zmian w poprzednich okresach, stwierdzenie o zachodzących procesach konwergencyjnych również w tym przypadku nie jest uprawnione. Tabela 2. Zróżnicowanie powierzchni użytków rolnych oraz liczby gospodarstw rolnych według grup obszarowych (SHDI) w państwach członkowskich Unii Europejskiej w latach Wyszczególnienie Zróżnicowanie powierzchni użytków rolnych wg grup obszarowych - SHDI Zróżnicowanie liczby gospodarstw rolnych wg grup obszarowych - SHDI Belgia 1,70 1,68 1,65 1,61 2,02 2,02 2,03 2,03 Czechy 0,53 0,56 0,56 0,53 1,78 1,86 1,89 b.d. Dania 1,32 1,34 1,20 1,11 1,88 1,87 1,87 1,88 Niemcy 1,46 1,42 1,38 1,30 2,03 2,03 2,03 1,97 Estonia 1,48 1,27 1,16 1,04 1,77 1,85 1,91 1,95 Irlandia 1,67 1,65 1,66 1,64 1,84 1,85 1,84 1,85 Grecja 2,01 2,02 2,00 2,03 1,34 1,33 1,33 1,32 Hiszpania 1,48 1,47 1,46 1,46 1,82 1,84 1,85 1,86 Francja 1,32 1,27 1,22 1,16 2,04 2,04 2,03 2,02 Włochy 2,00 2,00 2,00 1,98 1,33 1,42 1,42 1,43 Cypr 2,05 2,05 2,05 2,05 0,97 0,99 1,02 0,88 Łotwa 1,88 1,85 1,77 1,63 1,69 1,73 1,78 1,81 Litwa 1,91 1,88 1,84 1,76 1,43 1,54 1,52 1,60 Luksemburg 1,23 1,21 1,18 1,15 1,93 1,94 1,93 1,92 Węgry 1,45 1,39 1,29 1,31 0,82 0,81 0,82 0,92 Malta 1,14 1,08 1,06 1,16 0,46 0,41 0,39 0,43 Holandia 1,73 1,72 1,70 1,69 2,00 2,00 2,01 2,01 Austria 1,86 1,86 1,86 1,86 1,88 1,89 1,91 1,92 Polska 1,94 1,98 1,99 1,96 1,46 1,39 1,45 1,62 Portugalia 1,59 1,56 1,53 1,49 1,38 1,42 1,47 1,40 Słowenia 1,75 1,81 1,85 1,89 1,45 1,46 1,48 1,50 Słowacja 0,37 0,43 0,50 0,46 0,76 0,78 0,96 b.d. Finlandia 1,67 1,65 1,64 1,62 1,89 1,90 1,92 1,93 Szwecja 1,43 1,46 1,43 1,41 1,94 1,95 1,96 1,93 Zjednoczone Królestwo 1,01 1,03 1,00 0,91 2,06 2,06 2,02 1,94 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat u: agriculture/data/database (data dostępu: 20/09/2013 r.). Zjawisko koncentracji ziemi rolniczej w niniejszym opracowaniu wyrażone zostało przy zastosowaniu współczynnika Gini ego. Dane przedstawione w tabeli 1. wskazują, iż w tym zakresie nie występuje wspólny dla państw członkowskich kierunek przekształceń. Wyróżnić można zarówno kraje, w których dochodzi do wzrostu stopnia koncentracji (np. Dania, Finlandia, Francja, Litwa, Łotwa), a także kraje charakteryzujące się przeciwnym procesem (np. Austria, Czechy, Polska). Względnie stała wartość współczynnika Gini ego występuje zaś w Estonii, Hiszpanii czy na Węgrzech. Co ciekawe, intensyfikacja omawianego procesu miała miejsce najczęściej, podobnie jak to miało miejsce w przypadku średniej wielkości gospodarstwa, między 2007 a 2010 r. por. Litwa, Niemcy, Zjednoczone Królestwo. Choć zachodzące zmiany pozwalają na stwierdzenie, iż w zakresie procesów koncentracji użytków rolnych

6 w państwach UE-25 jak i UE-15 i UE-10 zachodzą procesy konwergencji (por. tabela 3, rys. 1), należy podkreślić, iż ich stopień przede wszystkim wynika ze zmian, które zaszły po 2007 r. We wcześniejszym okresie, w UE-10 na podstawie uzyskanych wartości wskaźnika sigma konwergencji mówić nawet o rosnącym zróżnicowaniu współczynnika Gini ego. Procesy ujednolicania struktur miały zaś miejsce w państwach Europy Zachodniej, co skutkowało niemal stałą wartością dla UE-25. Tabela 3. Wartości sigma konwergencji zmiennych opisujących struktury agrarne w Unii Europejskiej, UE-15 i UE-10 w latach oraz wartości parametrów ich funkcji trendu Wyszczególnienie Średnia wielkość gospodarstwa rolnego (ha) Współczynnik koncentracji użytków rolnych w gospodarstwach wg grup obszarowych współczynnik Gini ego Zróżnicowanie powierzchni użytków rolnych wg grup obszarowych - SHDI Zróżnicowanie liczby gospodarstw rolnych wg grup obszarowych - SHDI Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 1 oraz tabeli 2. Parametry równania regresji α 1 α 0 UE-25 1,08 1,09 1,09 1,13 0,007-12,63 UE-15 0,78 0,76 0,77 0,82 0,007-12,52 UE-10 1,22 1,27 1,29 1,20-0,002 6,10 UE-25 0,24 0,24 0,24 0,21-0,005 9,54 UE-15 0,19 0,18 0,18 0,17-0,003 5,73 UE-10 0,30 0,30 0,30 0,27-0,006 7,40 UE-25 0,40 0,38 0,36 0,38-0,003 6,35 UE-15 0,19 0,19 0,20 0,23 0,006-12,20 UE-10 0,60 0,55 0,51 0,54-0,009 17,55 UE-25 0,37 0,39 0,38 0,37-0,001 2,56 UE-15 0,16 0,15 0,14 0,14-0,002 3,47 UE-10 0,45 0,49 0,49 0,52 0,009-16,66 Rys. 1. Wartości sigma konwergencji zmiennych opisujących struktury agrarne w Unii Europejskiej, UE-15 i UE-12 w latach

7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 3. O jednoznacznych procesach unifikacji struktur agrarnych w państwach członkowskich Unii Europejskiej w badanym okresie nie można również sądzić na podstawie zmian zróżnicowania powierzchni użytków rolnych oraz liczby gospodarstw rolnych w grupach obszarowych wyrażonego wskaźnikiem Shannona. Ma to miejsce pomimo rosnącego w większości krajów zróżnicowania rozkładu powierzchni ziemi rolniczej w poszczególnej grupie obszarowej (por. tabela 2). W przypadku tej zmiennej wartość parametru α 1 dla UE-25 wskazuje na zachodzące procesy konwergencji, jednak z wykresu widać, iż po 2007 r. miejsce ma zjawisko odwrotne (por. tabela 3, rys. 1). Analogicznie sytuacja kształtuje się w dla nowych państw członkowskich, zaś w grupie UE-15 zaobserwować można procesy dywergencji wskaźnika SHDI obliczonego dla rozkładu powierzchni użytków rolnych w grupach obszarowych. Wskaźnik zróżnicowania Shannona oszacowany dla liczby gospodarstw wskazuje zaś na procesy dywergencji zachodzące w UE-10 oraz nieznaczną tendencję unifikacji struktury w odniesieniu do pozostałych badanych grup. Podsumowanie Przeprowadzone analizy wybranych zmiennych opisujących struktury agrarne w państwach członkowskich Unii Europejskiej w latach nie pozwalają na zaobserwowanie jednoznacznych procesów unifikacji tych struktur. Na tej podstawie uprawnione jest potwierdzenie tezy, iż w UE nie występuje określony kierunek rozwoju struktur ziemi rolniczej, co wynika zarówno z możliwości stosowania przez poszczególne kraje narodowych polityk rolnych, ale również z szerokiego wachlarza instrumentów wspólnej polityki rolnej. Jednocześnie na podkreślenie zasługuje fakt, iż procesy unifikacji w obszarze ziemi rolniczej nie idą w parze ze zjawiskiem konwergencji gospodarczej zachodzącej pomiędzy państwami oraz regionami UE. Z drugiej strony, silny wpływ na uzyskane parametry zmian, które zaszły miedzy 2007 a 2010 rokiem sugeruje, iż przekształcenia w zakresie struktur agrarnych wymagają stałego monitoringu. Co więcej, określenie długookresowej tendencji rozwojowej wydaje się być wątpliwe w związku ze zmieniającym się kształtem instrumentów WPR wpływających na rynek ziemi rolniczej, ale również rosnącym zróżnicowaniem struktur rolnych będącym wynikiem rozszerzaniem Unii Europejskiej o kolejne kraje. Literatura Baer-Nawrocka A., Markiewicz N., Procesy konwergencji/dywergencji w zakresie wydajności pracy w rolnictwie Unii Europejskiej analiza regionalna, Journal of Agribusiness and Rural Development 2012/3(25). Bal-Domańska B., Ekonometryczna analiza sigma i beta konwergencji regionów Unii Europejskiej [w:] J. Łyko, Ekonometria. Zastosowanie matematyki w Ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław Barro R.J., Sala-i-Martin X., Convergence, Journal of Political Economy 100/1992. Baumol W.J., Productivity groeth, convergence, and welfare: what the long-run data show, American Economic Review 76/1986. Czyżewski A., Kułyk P., Konwergencja czy dywergencja mechanizmów wsparcia sektora rolnego?, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Problemy rolnictwa światowego 2009/8. Czyżewski A., Kułyk P., Wzrost gospodarczy jako czynnik przekształceń w gospodarce żywnościowej w Polsce okresu transformacji, Roczniki Naukowe SERiA 3/2004. Eurostat: (data dostępu: 20/09/2013 r.). Głodowska A., Znaczenie konwergencji w aktualnej w przyszłej polityce strukturalnej Unii Europejskiej, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy 24/2012. Jost L., Entropy and diversity, Oikos Vol. 113 Issue 2/2006. Kułyk P., Czyżewski A., Konwergencja w polityce wsparcia sektora rolnego. Mit czy rzeczywistość [w:] D. Kopycińska (red.), Wybory podmiotów decyzyjnych w warunkach globalizacji, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin Kułyk P., Dysproporcje w systemie wsparcia rolnictwa państw UE i ich uwarunkowania[w:] A. Mickiewicz, P. Mickiewicz (red.), Zrównoważony rozwój lokalny, unijne instrumenty wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich w latach , Szczecin Malaga K., Konwergencja gospodarcza w krajach OECD w świetle zagregowanych modeli wzrostu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań Monfort P., Convergence of EU regions. Measures and evolution, Working papers. A series of short papers on regional research and indicators produced by the Directorate-General for Regional Policy, no. 01/2008, (data dostępu: 26/09/2013 r.). Próchniak M., Rapacki R., Konwergencja beta i sigma w krajach postsocjalistycznych w latach , Bank i kredyt, sierpień-wrzesień Pułaska-Turyna B., Statystyka dla ekonomistów, Difin, Warszawa Tomczak F., Zmiany i reformy WPR: konsekwencje dla rolnictwa i finansowania polityki rolnej, Program Wieloletni , Raport nr 126, IERiGŻ, Warszawa Załącznik I do Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1444/2002 z dnia 24 lipca 2002 r. zmieniającego decyzję Komisji 2000/115/WE odnoszącą się do definicji charakterystyk, wyjątków od definicji oraz regionów i okręgów, dotyczących przeglądów struktury gospodarstw rolnych, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich z dnia r. nr L 216/1 Zawalińska K., Wielofunkcyjność rolnictwa w ujęciu modelowym [w:] J. Wilkin (red.), Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2010.