ROŚLINY POKARMOWE I ZNACZENIE GOSPODARCZE SAMOTEK (HYLAEUS F.) Z PODRODZAJU PARAPROSOPIS POPOV (HYMENOPTERA, COLLETIDAE)

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXX, Nr:! 1995 ROŚLNY POKARMOWE ZNACZENE GOSPODARCZE SAMOTEK (HYLAEUS F.) Z PODRODZAJU PARAPROSOPS POPOV (HYMENOPTERA, COLLETDAE) A n d r z ej R u s z k o w s k i, J a n i n a G o s e k nstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Streszczenie Na podstawie zebranych (135) okazów samotek z lat i oraz danych z literatury zestawiono listę roślin pokarmowych samotki marchwianki - Hylaeus sinuatus (Schenck), wysmuklej - Hipictip es Nylander, trójplamki - Histyriacus Forster. przepaski - H.ctypearis (Schenck) i liniówki - Hilineolatus (Schenck), obejmującej 4:! gatunki roślin dla lł.sinuatus, 39 - dla Hcpictipes, :!:! - dla Histyriacus, 13 - dla Hictypearis i 5 - dla Hilineolatus. Wszystkiete samotki związane są głównie 37-63% oblatywanych kwiatów) z roślinami z rodziny Urnbelliferae, a trzy pierwsze gatunki należy uznać za potencjalnych zapylaczy marchwi. Próby chowu łł.sinuatus w izolatorach na poletkach marchwi wypadły pozytywnie. Słowa kluczowe: pszczoły samotnice, zapylanie, marchew, rośliny pokarmowe, Hylaeus. WSTĘP METODYKA Kontynuując badania nad roślinami pokarmowymi i znaczeniem gospodarczym samotek (Hylaeus F.), rozpoczęte opracowaniem samotki pospolitej - Hylaeus communis Nył. (R u s z k o w s k i i in. 1993), zajęliśmy się w obecnej pracy gatunkami z podrodzaju Paraprosopis Popov, opierając się na własnych zbiorach z lat i częściowo z oraz na literaturze z Polski i krajów sąsiednich. Metodykę stosowaliśmy taką samą jak we wspomnianej pracy (R u s z- k o w s k i i in. 1993). Wszystkie okazy samotek oznaczał A. Ruszkowski, nadając im również polskie nazwy gatunkowe. W pracy tej uwzględniliśmy pięć gatunków: sarnotkę marchwiankę - Hylaeus sinuatus (Schenck), wysmukłą - Hpictipes Nylander, trójplamkę - ł.styriacus Forster. przepaskę - Hicłypearis (Schenck) i liniówkę - H./ineolatus (Schenck). 255

2 WYNK Samotka marchwianka - Hylaeus sinuatus (Schenck) - łowiona była (tab. l) na kwiatach 42 gatunków roślin z 14 rodzin, głównie jednak baldaszkowych (42 % oblotu), złożonych (18 %), dzwonkowatych (9%), motylkowych i krzyżowych (po 6%) oraz różowatych i rezedowatych (po 4%). Wiernie i czasem licznie oblatywała marchew (Daucus), krwawnik (Achillea), jasieniec (Jasione) i pyleniec (Berteroa), wiernie ale raczej nielicznie - ostrożeń polny tcirsium arvense), a czasem licznie obserwowana też była na kolendrze (Coriandrum), koprze włoskim (Foeniculum), dzięglu (A ngelicai, kłobuczce (Torilis), pasternaku (Pastinaca), trybuli (Anthriscusi, nawłoci isolidago), rucie (Ruta) i lucernie (Medicago). Gatunek ten należy niewątpliwie do potencjalnych zapylaczy marchwi i kolendry. W latach podjęliśmy również próby w dużej mierze udane) chowu jego w izolatorach ustawionych na poletkach marchwi, co wymaga kontynuacji. Samotka wysmukla - H.pictipes Nyl. (charakteryzująca się naj węższym odwłokiem spośród wszystkich polskich samotek) obserwowana była (tab. l) na kwiatach 39 gatunków roślin z 13 rodzin, również głównie z baldaszkowych (37% oblotu), złożonych (17%) i dzwonkowatych ( %), ale także rezedowatych i ślazowatych (po 7%), liliowatych (6%) oraz różowatych (4%). Wiernie i czasem licznie oblatywana była przez nią tylko marchew, jasieniec i ślaz (Malva), wiernie, ale raczej nielicznie - cebula (Allium), rezeda (Reseda) i krwawnik, czasem licznie też - rumian (Anihemisi. Również i ten gatunek wydaje się potencjalnym zapylaczem marchwi, a być może także i cebuli. Samotka trójpłamka - H.styriacus Forst. (różniąca się od pokrewnych gatunków żółtą plamą na nadustku samic oraz matową nasadą odwłoka) podana została z 22 gatunków roślin z 10 rodzin, głównie z baldaszkowych (51 %), złożonych i liliowatych (po 10%) oraz krzyżowych (7%). Wiernie i czasem licznie spotykana była tylko na marchwi (Daucus), a czasem licznie także na cebuli (Allium). Może więc prawdopodobnie odgrywać rolę (tam gdzie liczniej wystąpi) w zapylaniu marchwi i cebuli. W okolicach Puław gatunek ten był jednak rzadki. Samotka przepaska - H. clypearis (Schenck) i samotka iniówka - H.lineolatus (Schenck) (odznaczające się bardzo charakterystycznym ubarwieniem twarzy samców), występowały rzadko i dlatego obserwowane były na niewielu tylko gatunkach roślin (tab. l). Samotka przepaska obserwowana była na 13 gatunkach z 6 rodzin, głównie na baldaszkowych (48% oblotu), ale także na dzwonkowatych (19%), trędownikowatych i rezedowatych (po 11%) oraz krzyżowych (8 %) i złożonych (4%). Wiernie i czasem licznie oblatywała ona jasieniec (Jasione), a wiernie, ale raczej nielicznie dziewannę (Verbascum). 256

3 Sarnotkę liniówke złowiono tylko na 5 gatunkach roślin z 3 rodzin - głównie z baldaszkowych (63%) i dzwonkowatych (27%). Czasem licznie obserwowana była jedynie na mikołajku i jasieńcu. Z powodu zbyt skąpych danych trudno ustalić znaczenie gospodarcze tych dwu samotek, choć widać, że oblatują głównie rośliny baldaszkowe, odwiedzając także i marchew. Do tegoż podrodzaju Paraprosopis należy również południowa i zachodnioeuropejska samotka białoszczęka - H.soror (Perez), podobna do samotki marchwianki, ale różniąca się od niej kształtem białych plam twarzy, dłuższymi policzkami oraz (u samców) białymi żuwaczkami i wargą górną. Żadnych jednak roślin pokarmowych tego gatunku w literaturze nie znaleźliśmy. 257

4 V V 00 Rośliny pokarmowe samotek z podrodzaju Paraprosopis Popov Food plants of Hylaeus of the subgenus Paraprosopis Popov Tabela 1 RODZNA i gatunek rośliny PLANT FAML Y and plant Si Pi St C Li species l UMBELLFERAE 25m 9m,6,24,25m 7,9,25-26m 25m - Aegopodium podagraria L. 4, Anethum graveolens L ,23 19, Angelica silvestris L. 20m ,25 Anthriscus silvestris (L.) Hoffm. 20m 20 A.sp Carum carvi L Chaerophyllum temulum L lo 23 - Cicuta virosa L Conium maculatum L Coriandrum sativum L. m,6 7a Daucus carota L. m,2.4,13,15,20m,22 m,20 m,2,5,9 18,19 19 Eryngium campestre L m,9 Eiplanum L. 1 E.sp Falcaria vulgaris L Foeniculum capillaceum Gilib. 1m Heracleum sibiricum L Hisphondylium L Pastinaca sativa L. 20m Peucedanum a -

5 Pimpinella saxifraga L. P.sp ;P.sp.24 - Torilis japonica (Houtt.) OC. 13,17m COMPOSlTAE Achillea millejolium L. 3,15,24.25m:A.sp.12 21,22:A.sp A.sp.24 - Anthemis arvensis L. 13 8m Carlina vulgaris L , Centaurea sadleriana Janka Chrysanthemum leucanthemum L Cirsium arvense (L.) Scop. 4.13,15, Crepis capi/laris (L.) Wallr Pyrethrum cinerariaefolium Trev Senecio jacobaea L ;S.sp Solidago canadensis L. 26m Tripleurospermum inodorum (L.) Schultz-Bip. ROSACEAE Fragaria vesca L Potentilla argentea L. 4 P.sp Rubus caesius L. (+ R.fruticosus) 19 22;R.sp Riidaeus L R.sp Spiraea V V Q CRUCFERAE Ałyssum arg enteum Ali Barbarea vulgaris R.Br Berteroa incana (L.) OC. 4,17m, Rorippa palustris (Leyss.) Bess ;R.sp.24 -

6 s N PAPlLONACEAE Dorycnium sericeum (Neilr.) Borb. Medicago media Pers. 4m, M.sativa L Melilotus albus Med RESEDACEAE Reseda a/ba L. ;R.sp.15 R.sp.24 R.sp Rilutea L R. odorata L ,23,25-23,24 - SCROPHULARlACEAE Yerbascum nigrum L ,4;V.sp.25 - Veronica longifolia L LlLlACEAE Allium cepa L. - 23,25 15,25m - - Assphaerocephalum L. - 21;A.sp MALVACEAE Malva pusilla Sm et Sowo 13;M.sp.9m M.silveslris L LABlATAE Mentha pulegium L M.longifolia (L.) Huds

7 NNE - OTHER FAMLlES Anneria elongata (Hoffrn.) Koch - - 7, Cal/una vulgaris (L.) Salisb Caliha palustris L Convolvulus arvensis L Euphorbia Jasione montana L. 13,15.23m,24.25m 22.23m.24.25m ,25m 25m Lysimachia vulgaris L Rura graveo/ens L. 22m Sedum acre L. S.sp.11 15, ODNOŚNK - NOTES: a) Symbole gatunków samotek - Symbols of the Hylaeus-species: Si - samotka marchwianka - Hylaeus sinuatus (Schenck); Pi - s. wysmukla - H.pictipes Nylander; St - s. trój plamka - H.styriacus Forster. C - s. przepaska - H.clypearis (Schenck); Li - s. liniówka - H.lineolatus (Schenck); b) Liczby w tabeli oznaczają teren badań, lata i autorów: - Thc numbers in the table indicate thc regions. years and authors of the investigation: POLSKA - POLAND: Lubelszczyzna - Lublin - region: l. Puławy, woj. Lublin leg. J. Gosek, A. Ruszkowski, K. Kaczmarska, M. Zadura; 2. Chełm, woj. Chelm 1991 leg. J. Gosek; 3. Kukawka, woj. Chelm 1974 leg. A. Kosior; 4. Zamojszczyzna, woj. Zamość (K o s i o r. F i j a 1992); 5. Labunie, woj. Zamość (A n a s i e w i c z 1963). -N 0\ Wielkopolska + Kujawy: 6. Klęka, pow. Jarocin, woj. Kalisz 1959 leg. T. Stachyra; 7. Poznań, woj. Poznań (B a n a s z a k 1973);

8 N Rj 7a. Strykowo, pow. Poznań 1960 leg. T. Stachyra; 8. Pn. Wielkopolska i Kujawy, woj. Poznań + Bydgoszcz (T o r k a 1932); 8a. Wielkopolski Park Narodowy, woj. Poznań (S z u c z e w s k i 1948). Śląsk - Silesia: 9. Dolny Śląsk - Lower Silesia (D i t t r i c h 1903); 10. Górny Śląsk - Upper Silesia (T o r k a 1927). Góry pd. Polski (Mountains of south Poland): 11. Pieniny(Dylewska, Noskiewicz 1963); 12. BabiaGóra(Dylewska 1966). Różne rejony - Different regions: 13. Zach. Pomorze - Western Pomerania (B ii t h g e n 1919); 14. Puszcza Kampinoska - Mazovia (B a n a s z a k, P e w k a 1981); 15. (C e l a r y, D Y l e w s k a 1988). LTWA -LTHUANA: 16. Wileńszczyzna (A d o P h 1934); 17. (M o n s e v i c i u s 1987, 1989). SŁOWACJA - SLOVAKA: 18. (B e li k o v li 1970, 1971). WĘGRY - HUNGARY: 19. (M ó c z li r 1961); 20. (B e n e d e k 1971). UKRANA: 21. (B r a m s o n 1879). NEMCY i AUSTRA - GERMANY and AUSTRA: 22.(Miiller 1873); 23.(Alfken 1914); 24. (F r i e s e 1926); 25. (S t o e c k h e r t 1933); 26. (War n c k e 1981). m - liczny oblot danej rośliny - a frequent visiting of this plant species

9 WNOSK l. Wszystkie badane gatunki samotek z podrodzaju Poraprosopis związane są najsilniej z roślinami baldaszkowymi (37-63% oblotu), oblatując także i marchew. 2. Samotka wysmukla - Hylaeus pictipes Nyl., trójplamka - ł.styriacus Forst., a szczególnie marchwianka - ł.slnuatus (Schenck) powinny być uznane za potencjalnych zapylaczy marchwi, a być może również innych uprawnych baldaszkowych, a także (łpictipes i H.styriacus) cebuli. LTERATURA A d o P h W. (1934) - Materiały do znajomości pszczół Wileńszczyzny. Prace Tow. Przy). Nauk, Wilno 1933,8: A f k e n J.D. (\914) - Die Bienenfauna von Bremen. Abh.Naturwiss. Ver.Bremen, 1912,22: A n a s i e w i c z A. (1973) - Błonkówki pszczołowate (Apoidea, Hymenopterai występujące na plantacjach lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) i skład florystyczny zebranego przez nie pyłku. Rozpr.Nauk.Ałc Lublin, 5:1-39. B a n a s z a k J. (1973) - Pszczołowate iapoideai okolic Poznania. Bad.Fizjogr.Pol.Zach., B. 26: B e a k o v:i A. (1970) - Bees (Apoidea) of querco-carpinctum at B:ib. Res. Project Bab.Progr. Rep. l.. Bratislava. B ć a k o v a A. (1971) - Vćely (Apoideai z niektórych vyznamnych oblasti Slovenska. Ent. Probl., Bratislava, 10: 14/-190. B e n e d e k P. (1971) - Flower visiting habits of colletid and me\ittid bees ihymenoptera, Apoidea) based on data originating from Hungary. M/sili, 45(4): B li t h g e n P. (1919) - Die Bienenfauna Pomrnerns. Seli. Enl.Z., 80: B r a m s o n K.Z. (1879) - Die Hymenoptera Mellifera der Umgegend von Jekaterinoslaw. Bull.Soc.Nat.Mosc., 54(2): C e a r y W., D Y e w s kam. (1988) - Colletidae (Hvmenoptera, Apoidaea) Polski. Pol. Piso Enl., 58: D i t t r i c h R. (ł903) - Verzeichnis der bisher in Schlcsien autgefundcnen Hymenopręren.. Apidae. Z. Ent., Breslau, 28: D y 1 c w s kam. (1966) - The Apoidea of the Babia Góra Mountain. Acta Zool.Crac.. 11:1 l D Y 1 e w s k a M., N (1 s k i e w i c z J. (1963) - Apoidea of the Pieruny National Park.. Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Apidae (Nomada Scop.). Acta Zool. Crac.; 8: F r i e s e H. (1926) - Die Bienen, Wespen, Grab- und Goldwespen. Die nsecten Mitte\europas, insbesondre Deutschlands. Stuttgart. K o s i o r A., F i j a ł J. (1992) - Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Stud. Osr.Dokum. Fizjogr., 20: M ó c 7.:i r M. (1961) - Revision, Faunenkatalog und ethologische Angaben uber die Arten der Gattung Prosopis F. Fol.Ent.Hung. 14: (cit. Benedek 1971). M () n s e v i i': i li S V. C. (ł987) - 36 novych dla Litovskoj SSR vidov pćelinych, obnaruźennych v 1976, gg. Novyje i redkije vidy nasekomych, soobśćenija 263

10 i opisanija 1987 goda: M o n s e. v i C i u s V.C. (1989) - Trofićeskije svjazi pćelinych Dainavskoj pesćanoj ravniny. Trudy Ak. Nauk Li.SSR, B, 1(105): R u s z k o w s k i A., G o s e k J., Woj d a s z k a J. (1993) - Railiny pokarmowe samotki pospolitej - Hylaeus communis Nylander (Hymenoptera: Apoidea, Colletidaei. Pszczeln. Zesz. Nauk.,37: S t o e c k h e r t F.K. (1933) - Die Bienen Frankens thym., Apid.). Beiheft d.deutsch.ent.z S z u c z e w s k i J.W. ([948) - Błonkówki (Hymenopterai Wielkopolskiego Parku Narodowego.. Pszczołowate (Apidae). Prace monogr. Przyr. Wie/kop. Parku Narod., 2(3): T o r k a V. (1927) - Zur Bienenfauna Oberschlesiens. ntern. En/.Z., Guben, 20: T o r k a V. (1932) - Nachtrage zu meiner Vcrófferulichung uber "Dic Bicnen der Provinz Posen." Deut.wiss.Z.f.Polcn. War n c k e K. (1981) - Dic Bienen des Klagenfurter Beckens. Carinthia ł. Kłagenfurt 91(171 ): FOOD PLANTS AND AN ECONOMC MPORTANCE OF łlylaeus SPECES OF THE SUBGENUS PARAPROSOPS POPOV (HYMENOPTERA, COLLETlDAE) A. R u s z k o w s k i, J. G o S l" k Summary The list of food plants for Hylaeus sinuatus Schenck (42 plant species), Hipictipes Nylander (39 plant species), ł.styriacus Forster (22 plant species), H. cłypearis Schenck (13 plant species) and Hilineolatus Schenck (5 plant species) was compiled on the basis of own bee specimens collected in the years and and ofthe literaturę. Ali these Hylaeus species were connected mainly (37-63 % visited flowers) with plants of the Umbelliferae family, and Hisinuatus, Hipictipes and łł.styriacus can be accepted as the potential pollinators of carrot. An atternpt of rearing of Hisinuaius in net cages on carrot plots has goi positive results. Keywords: solitary bees, Hylaeus, pollination, carrot. food plants. 264