PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XL, Nr

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XL, Nr TERMINY POJAWU I OGÓLNE ZNACZENIE GOSPODARCZE PSZCZÓŁ POROBNICOWATYCH (HYMENOPTERA, ANTHOPHORIDAE) A n d r z e j R U s z k o w s k i, M i e c z y s ł a w B i I i ń s k i, A n d r z ej K o s i o r*, T a d e u s z P a w I i k o w s k i**, J a n F ij a ł*, Kry s t y n a K a c z m a r s k a Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska Puławy "Polska Akademia Nauk.. Zakład Ochrony Przyrody, ul. Lubicz 46, Kraków "Zakład Ekologii Zwierząt UMK, ul. Gagarina 9, Toruń Streszczenie Na podstawie własnych obserwacji z lat oraz danych z literatury zestawiliśmy daty pojawu 23 gatunków pszczól samotnic z rodziny porobnicowatych (Anthophondaev. Udało się je podzielić na 5 grup: pszczoły wczesnowiosenne (początek pojawu III-IV, środek V), wiosenne (początek IV-V, środek VI), wiosenno-letnie (początek IV-V, środek - początek VII), wczesnoletnie (początek VI. środek - połowa VII) i późnoletnie (początek w VI, środek - przełom VII-VIII). Do pszczół wczesnowiosennych zaliczyliśmy: Anthophora plumipes (Pallas) i Eucera tuberculata Fabr.; do wiosennych -Xylocopa valga Gerst. i X. violacea (L.), E. longicornis (L.) i A. plagiata (111.): do wiosenno-letnich - A. quadrimaculata (Panz.), A. retusa (L.), E. interrupta Baer i Ceratina "yanea (Kirby): do wczesnoletnich - Tetralania dentata K1ug, Anthophara bimaculata (Panz. ), A. pubescens (F.), Amegilla quadrifasciata ViII. i prawdopodobnie E. polonica Ruszk.; do późnoletnich -Anthophora [urcata (Panz. ),A. borealis Mor. i T. macroglossa III. Omówiono również ogólne znaczenie gospodarcze polskich gatunków pszczół z rodziny Anthophondae, Słowa kluczowe: pszczoły samotnice. fenologia, Eucera, Anthophora, Amegilla, Tetralonia. WSTĘPIMETODYKA W poprzednich pracach (R u s z k o w s ki 1966,1994; R u s z- k o ws k i, B i I i ń s k i 1995; R u s z k o w s k i i in. 1994b, 1995, 1996) staraliśmy się zestawić listę roślin pokarmowych i ustalić potencjalne znaczenie gospodarcze możliwie wszystkich polskich gatunków pszczół porobnicowatych(anthophoridae), z wyjątkiem gatunków pasożytniczych, którymi planujemy zająć się w którejś z następnych prac. W pracy obecnej zajęliśmy się terminami pojawu dorosłych 219

2 osobników badanych gatunków pszczół w różnych rejonach Polski, a także częściowo na terenie sąsiednich krajów. Na podstawie własnych połowów i obserwacji z lat oraz na podstawie literatury zestawiliśmy dane o początku i końcu pojawu 23 gatunków pszczół porobnicowatych. S" to: Anthophora plumipes (Pallas) - porobnica włochatka; A. retusa (Linnaeus) - p. jasnotowa (nazwana w poprzedniej prac)' - R u s z k o w s k i i in mylącą nazwą "czerwcowa", A. quadrimaculata (Panzer) - p. ruda; A. plagiata (Illiger) - p. mularka; A. bimaculata (Panzer) - p. chabrówka; A. furcata (Panzer) - p. drewniarka; A. pubescens (Fabricius) - p. opylona; A. borealis Morawitz - p. koniczynówka; A. crinipes Lepeletier - p. czteropaska; Amegilla quadrifasciata Villers - p. przepaskowana; Eucera longicomis (Linnaeus) - kornutka koniczynowa; E. interrupta Baer - k. wykowa; E. tuberculata Fabricius - k. komonicowa; E. polonica Ruszkowski - k. polska; Tetralonia den tata Klug - rozrożka chabrowa; T macroglossa Illiger - r. ślazowa; T hungarica (Friese) - r. farbownikowa; T salicariae Lepeletier - r. krwawnicowa; Ceratina cyanea (Kirby) - rożyca pospolita; C. callosa Fabricius - r. niebieska; C. dentiventris Gerstaecker - r. śródziemnomorska; Xylocopa valga Gerstaecker - zadrzechnia czarnoroga; X violacea (Linnaeus) - z. fioletowa. Jest to druga nasza praca tego typu. Poprzednia (R u s z k o - w s k i i in. 1994a) dotyczyła smuklików z rodzaju Halictus Latr. Omówiono w tej pracy również ogólne znaczenie gospodarcze polskich gatunków należących do rodziny porobnicowatych. WYNIKI Badane 23 gatunki pszczół porobnicowatych (tab. 1) można w przybliżeniu podzielić na 5 grup: wczesnowiosenne, wiosenne, wiosenno-letnie, wczesnoletnie i późnoletnie. Najwcześniej pojawiała się u nas porohnica włochatka - Anthophora plumipes (Pallas) - jedna z najpospolitszych pszczół wczesnowiosennych. W Puławach pojawiała się na początku kwietnia, w innych rejonach Polski 220

3 czasem w końcu marca, a w Niemczech nawet na początku marca i latała do połowy lub końca czerwca. Porobnica ta chętnie oblatuje m. in. sady i krzewy owocowe (R u s z k o w s k i 1966, R u s z k o w s k i i in. 1995). Drugą wczesnowiosenną pszczołą była kornutka komonicowa - Eucera tuberculata Fabr. - pszczoła w Polsce rzadka, a w Niemczech latająca od połowy kwietnia do połowy lipca. Do tej grupy należy też prawdopodobnie włączyć rożycę niebieską - Ceratina callosa Fabr. Do pszczół wiosennych zaliczyliśmy tu te gatunki, które pojawiają się w kwietniu luh maju. a środek okresu ich pojawu przypada na czerwiec. Należą do nich zadrzechnia czarnoroga - Xylocopa valga Gerst. i fioletowa - X. violacea (L.), kornutka koniczynowa - E. longicomis (L.), porobnica mularka - A. p/agia ta (111.), a prawdopodobnie także rozrożka farbownikowa - Tetrulania hungarica (Friese). gatunek w Polsce niezwykle rzadki. Zadrzechnia czarnoroga występowała w Polsce od początku maja do połowy lipca. a poza Polską - od połowy kwietnia do końca sierpnia; zadrzechnia fioletowa obserwowana była tylko poza Polską - od początku kwietnia do początku sierpnia. Kornutka koniczynowa latała od końca kwietnia do początku września - liczniej jednak spotykana była tylko w okresie maj-lipiec. Jest to cenny zapylacz koniczyny czerwonej (R u s z k o w s k i i in. 1994b), choć lokalnie tylko występujący w większej liczbie. Porobnica mularka, również znana jako zapylacz koniczyny czerwonej (R u s z k o w s k i i in. 1995) latała od końca lub połowy maja do końca lipca. Do gatunków wiosenno-letnich zaliczyliśmy te. które pojawiały się w maju luh końcu kwietnia i latały do września, tak że środek ich pojawu przypadał na początek (rzadziej środek) lipca. Należą tu: porobnica ruda - A. quadrimaculata (Panz.) i jasnotowa - A. re/usa (L.), kornutka wykowa - E. interrupta Baer oraz różyca pospolita - Ceratina cyanea (Kirby). Najwcześniej z nich pojawiała się porobnica jasnotowa, bo w Polsce od końca kwietnia, a w Niemczech już od połowy tego miesiąca; najpóźniej - kornutka wykowa. bo od połowy maja. Jesienią wszystkie te gatunki latały do połowy września, tylko porohnica jasnotowa, czasem do końca września. Za gatunki wczesnoletnie uznaliśmy te, które zaczynały loty w czerwcu. latały do końca sierpnia (wyjątkowo do początku września), a środek ich pojawu przypadał na połowę lipca. Były to: rozrożka chabrowa - Tetralonia dentata Klug, porohnice - chabrówka - Anthophora bimaculata (Panz.), opylona - A. pubescens (F.) i przepaskowana - Amegilla quadrifasciata Villers oraz prawdopodobnie kornutka polska - Eucera polonica Ruszk. Za gatunki późnoletnie przyjęliśmy takie, które pojawiały się w czerwcu i latały do września, a środek ich pojawu przypadał na przełom lipca i sierpnia. Były to: porobnica drewniarka - Anthophora furcata (Panz. ) latająca od początku czerwca do końca września, oraz porobnica koniczynówka - A. borealis Mor. i rozrożka ślazowa - T macroglossa IlI., które latały od końca czerwca do początku września. 221

4 ...,...,..., Początek i koniec pojawu pszczół porobnicowatych (Anthophoridae) w różnych rejonach The beginning and the end of t1yingseason of anthophorid-bees in various regions Tabela 1 Gatunek Species Lubelskie' POLSKA - POlAND Zamoj- Rzeszo- Poiska Polska ski.' wskie' Zach. i Śr.' poludn.' I' NIEMCY UlWA Pomorze GER- UTIiU- Mazury. MAm' ANIA" II' UKRA- INA ll Ogółem Total Anthophora: plumipes S retusa S S S S-14.S quadnmaculata 12_ \ _5-9_9 plagiata S _ S _6 15.S-27.7 crinipes bimaculata r _ _ _ _6-7.9 furcata 8_ _7 20_6-27_ \.9 pubescens _8 bonalis _6-6.9 Amegilla: quadrifasciata _ Eucera: tuberoulata \ A-1\ longicomis 16.5" A _ _ interrupta 16_5"-17.9" polonica 6.7-3\ Tetralonia: dentata \ hungarica macrogłossa salicariae "

5 Ceratina: callosa C)'DII.tQ dentsventns Xylocopa: vioła cea 2.41"_ loa"- 5.4" A" valga "-20.7" N N W Odnośniki - Notes: I Okolice Puław - Puławy (woj. Lublin) and the neighbourhood leg. A. Ruszkowski, M. Biliński. M. Zadura, K. Kaczmarska. K. Kuna. J. Ruszkowska - det, A. Ruszkowski; z Woj. Zamość leg. A. Kosior, J. Fijał, T. Pawlikowski, M. Biliński - det, T. Pawlikowski; 3 Woj. Rzeszów + woj. Przemyil + dorzecze Sanu (basin of a San river) (B a n a s z ak 1973c, 1979, 1984); 4 Woj. Poznań + Mazowsze (Mazovia) (B a n a s z a k 1971a, 1973a ); s Southern Poland (D y I e w s k a 1962, 1966, 1988, 1991); 6 Pomerania (A I f k e n 1913, B I li t h g e n 1919); 7 Pomerania (B li n a s z ak 1973b, 1975, 1982); 3 Masuria (A I f k e n 1912, M 6 s c h I e r 1938); 9 (A I f k e n 1912,1914, S t o e c k h e r t 1933,1954, S c h m i e d e k n e c h t 1930); 10 (A d o I P h 1934, M o n s e v i ć i u s 1987); II (W:i e r z e j s k i 1874, K i n e I i N o s k i e w i c z 1924, M a I y s c h e v 1931); 12 Zawierci e (woj. Katowice) (B a n a s z a k 1979); Il Kiel ce (woj. Kielce) (B a n a s z a k 1979); 14 Cegled (Węgry-Hangary) 1981 leg. M. Biliński - det. A. Ruszkowski; IS Jałta (Krym-Crimea) 1989 leg. S. Rajchert - det. A. Ruszkowski; 16 Teheran (Iran) 1964 leg. S. Tirgari - det, A. Ruszkowski; )7 Matogoł (Kazachstan-Kazakhstan) 1977 leg. M. Biliński - det, A. Ruszkowski; wyląg samic w nieogrzewanej szklarni (z gniazd założonych w 1974 r.) female emergence in unwarmed glassroom (from the nests settled in 1974); 19 Wyląg samców II pokolenia: i po (z gniazd założonych w 1975 r.). - Emergence of males of second generation: and after (from the nests settled in 1975).

6 Widzimy, że okresy występowania dorosłych pszczół porohnicowatych są bardzo zróżnicowane, podobnie zresztą jak i ich główne rośliny pokarmowe. Większość porobnicowatych gnieździ się w poziomej powierzchni ziemi, niektóre tylko w glinianych ściankach (np. poróbnica mularka, włochatka i przepaskowana) lubw drewnie (zadrzechnie. porobnica drewniarka), czy w pustych pędach roślin (rożyce). Do sztucznego chowu dla zapylania roślin uprawnych wykorzystywana już jest porohnica mularka, a prawdopodobnie będzie też można użyć do tego porohnicę przepaskowaną. rudą i drewmarkę (R u s z k o w s k i i in. 1(96). Gdy chodzi o ogólne znaczenie gospodarcze pszczół porobnicowatych w Polsce, to należy do nich szereg potencjalnych zapylaczy roślin uprawnych. Drzewa i krzewy owocowe oblatują chętnie: porobnica włochatka (zwłaszcza jabłonie i porzeczki), zadrzechnia czarnoroga (zwłaszcza wiśnie i śliwy) oraz rożyca pospolita (maliny i jeżyny); lucernę siewną, sierpowatą i mieszańcową - porobnica ruda, przepaskowana i drewniarka, a w pewnym stopniu także rozrożka chabrowa, farbownikowa i wielka; koniczynę czerwoną - porobnica mularka, ruda, koniczynówka i przepaskowana oraz kornutka koniczynowa i kornonicowa; wykę kosmatą i siewną - porobnica mularka oraz kornutka wykowa i polska; komonicę - kornutka komonicowa i porohnica przepaskowana; esparcetę - porobnica koniczynówka; nostrzyk - rozroźka krwawnicowa. Wiele też gatunków porobnic i rozrożek chętnie oblatuje różne rośliny zielarskie i ozdobne. STWIERDZENIA KOŃCOWE 1. Do pszczół porobnicowatych należy szereg potencjalnych zapylaczy drzew i krzewów owocowych oraz pastewnych roślin motylkowych. a także różnych roślin zielarskich i ozdobnych. 2. Pod względem terminu pojawu pszczoły te można podzielić na 5 grup: wczesnowiosenną, wiosenną, wiosenno-letnią, wczesnoletnią i późnoletnią. LITERATURA A d o l P h W. (1934) - Materiały do znajomości fauny pszczół Wileńszczyzny. Prace Tow. Przyj. Nauk w Wilnie, 8: A l f k e n J.D. (1912): Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Westpr. Bot-zool. Ver. Danzig, 34:1-96. A l f k e n J.D. (1913): Die Bienenfauna von Ostpreussen. Schr. Physiol=okon. Gesell. Konigsberg, 53: A l fk e n J.D. (1914): Die Bienenfauna von Bremen.Abh Natur-wiss. Ver. Bremen :1-220 B a n a s z a k J. (1971: Obserwacje nad poróbnicą murarką - Anthophora panetina Fabr. (Hymenoptera. Apoidea). Pol. Pismo Entomol., 41(2):

7 s B a n a s z a k J. (1973a) - Pszczołowate (Apoidea) okolic Poznania. Bad. Fizjogr. Pol. Zacli. B. 26: B a n a s z ak J. (1973h) - Pszczołowate (Apoidea) Wolińskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. B. 26: B a n a s z a k J. (1973c) - Materiały do znajomości fauny pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) Rzeszowszczyzny. Pol. Pismo Entomol. 43: B a n a s z a k J. (1975) - Materiały do znajomości fauny pszczół (Apoidea, Hymenopteras siedlisk kserotermicznych nad dolną Wisłą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. C, 28: B a n a s z a k J. (1976) - Pszczoły ihymenoptera, Apoidea) Ogrodu Botanicznego w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Pol. Zach.. C. 29: B a n a s z a k J. (1979) - Materiały do znajomości pszczół [Hymenoptera, Apoideas fauny Polski. II. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. C. 32: B a n a s z a k J. (1982) - Pszczoły (liymelwp/era, Apoidea) polskiego pobrzeża Bałtyku. Bad. Fizjogr. Pol. Zach.. C,33:7-38. R a n a s z ak J. (1984) - Materiały do znajomości pszczół tlłymenoptera. Apoidea) fauny Polski, III. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., C. 34: B a n a s z a k J. (1988) - Zbiór żądłówek (Hymenoptera, Aculeatas prof. Edwarda Lubicz- Niezabitowskicgo. Acta Univ. Lodz., Folia Zool.-anthr. 6: B a n a s z ak J. (1989) - Fenologia pszczół (Hymenoptera, Apoideas nizin środkowopolskich. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., C. 38: B I li t h g c n P. (1919) - Die Bienenfauna Pomruerns, Stett. Elit. Z.. 8: D y I e w s kam. (1962) - The Apoidea of the Pieniny National Park. I. Megachilidae and Apidae (partirn). Acta Zoo Craco!'.. 7: \) y I e w s kam. (1966) - The Apoidea uf the Babia Góra Mountain. Ac/a ZO%~~Cracov... 11: D y I e w s kam. (1988) -Apoidea ol' the Ojców National Park. I. Acta Biol. Cracov.. Zool. 30: D y I e w s kam. (1991) - Apoidea of the Tatra Mountains and the adjacent area. I. Acta Zoo/. Cracov.. 34(1): K i n e I J.. N o s k i c w i c z J. (1924) - Zapiski entomologiczne z Kasowej Góry. Kosmos. 49(1): M a I y s c h e v S. J. (1931) - Lebensgeschichte der Holzbienen Xylocopa Latr. (Apoidea]. Z. Morphol. dko/. Tiere. 23(1-2). Berlin. M () n s c v i c i u s V. C. (191\7): 36 novych dla Litovskoj SSR vidov pćelinych obnarużcnnych w 197( gg. Novyje i redkije vidy nasekomych, soobśćenija i opisanija 1987 goda, s. M (j s c h I era. (1931\) - Ein Heitrag zur Bienentauna in Ostpreussen. insbcsondere der Kurisohen Nchrung. Schr. Pltysik.-okon. Gesell. Konigsberg, 70(2): R u s z k () w s k i A. (1994) - Rośliny pokarmowe południowych i wschodnich gatunków kornutki oraz znaczenie gospodarcze całego rodzaju Eucera Scopoli (Apoidea. Anthophondae). Pszczeln. Zesz. Nauk.. 38: R u s z k () w s k i A.. B i I i ń s kim. (1996) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze niektórych mniej znanych gatunków pszczół porobnicowatych (Hymenoptera. Anthophoridae. BillI. Eko/. H. u s z k () w s k i A.. B i I i ń s k i M.. G o s e k 1.. J a h ł () ń s k i B.. K a c z m a- r s k a K.. K u n a K.. C Y h u I a A. (rękopis nicopubl.) - Wybór miejsc gniazdowania i struktura gniazd niektórych ziemnych pszczół samotnic (l tymenoptera, Apoideas. Ruszkowski A. ls t l i ń k i M.. (iosek J. Kaczmarska K.(1994a)- Okresy pojawu smuklików z rodzaju Halictus Latr. w różnych rejonach. Billi. Ekol. 3:

8 R u s z k o w s k i A.. H i I i ń s k i M. G o s e k J. K a c z m a r s k a K. Z a d u- r a M.. K o s i o r A. (1995) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze porobnic z rodzaju Anthophara wir. (Hymenoptera. Anthophondae]. Biul. Ekol.. 5: Ruszkowski A.. Hiliński M.. Kosior A. Kaczmarska K.(I()<)4h)- Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze polskich gatunków kornutki (/:;/lcera Scopoli, Apoidea, Anthophondae'y oraz opis nowego gatunku. Pszczeln. Zesz. Nauk. 3R: S c h 111 i e d e k n e c h t O. (1930) - Die Hymcnoptcrcn Nord- und Mittcleuropas. Jena. S t () e c k h e r t F. K. (1933) - Dic Bienen Frankens (Hym.. Apid.s, Deutsch.Ent.Z S I ()e c k h e r t F. K. (1954) - Fauna Apoideorum Germaniae. Abh. Bayer. Akad. WissellSch. Mathem.maturwiss. Klasse. Nr. 65: W i e r z e j s k i A. (1874) - Dodatek do fauny błonkówek ihymenoptera]. Spr. Kom. Fizjogr. 8: APPEARANCE PERIODS AND A GLOBAL ECONOMIC IMPORTANCE OF ANTIIOPHORlD Bł:ES (ANTlIOI'1I0RlDAE, liymenoi'tera) A. R u s z k o w s k i, M. B i i ń s k i, A. K o s i o r, T.." H W 1i k o w s k i, J. F ij H ł, K. K H c z Dl H r s k H Summary The appearance periods of 23 anthophorid bee species were compiled. bascd on our owo observations ( ) and on the available literaturę. These species may be divided into five groups: an early spring group (which begins to appear in March-April and whose mi d-point is in May), a spring group (appearing in April-May with a mid-point in June ), a spring-summer group (appearing in April-May with a ruid-point at the heginning of July). an early summer group (appearing at the beginning of June, with a ruid-point in Julyj, and a late summer group (appearing at the heginning of June with a mid-point at thc end of July or at heginning of August). The early-spring species were: Anthophara plumipes (Pallus) and El/cera tuberculatu F.: the spring species - Xylocopa valga Gerst., X. violacea (L.). E. longicomis (L.) <Ind A. plagiata (111.): the spring-summer species - A. quadnmaculata (Panz.). A. retl/sa (L.). E. interrupta Baer and Ceratina c.yanea (Kirby): the early-sumrner species - Tetralania dentata K1ug. Anthophora bimaculata (Panz.), A. pubescens (F.). Amegilla quadrifasciata ViII. and probably E. polonica Ruszkowski: the late-summer species - Anthophara [urcata (Panz. ). A. borealis Mor. and T. macroglossa III. The global economic importance of Polish anthophond bees was also described. Keywords: solitary be es, phenology. Eucera, Tetralonia, Anthophora. Amegilla. 226