ROŚLINY POKARMOWE I ZNACZENIE GOSPODARCZE SMUKLIKA RDZAWONOGIEGO - HAL/CTUS RUBICUNDUS (CHRIS1) (APOIDEA, HALICTlDAE)

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXVl 1994 ROŚLNY POKARMOWE ZNACZENE GOSPODARCZE SMUKLKA RDZAWONOGEGO - HAL/CTUS RUBCUNDUS (CHRS1) (APODEA, HALCTlDAE) A n d r z ej R u s z k o w s k i, M i e c z y s ł a w B i i ri s k i, J a n i n a G o s e k, Kry s t y n a K a c z m a r s k a nstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy Andrzej Kosior Zakład Ochrony Przyrody PAN, ul. Lubicz 46, Kraków Streszczenie Badania prowadzono w latach , głównie w okolicy Puław, ale dorywczo także w innych rejonach. Wykorzystano również dane z literatury. Ustalono listę roślin oblatywanych przez smuklika rdzawonogiego, obejmującą 107 gatunków z 24 rodzin. Najchętniej odwiedzał on Compositae. Glównejego rośliny pokarmowe to mniszek, brodawnik i wierzby. Wydaje się, że może on odgrywać pewną rolę w zapylaniu rzepaku, lucerny mieszańcowej i siewnej oraz koniczyny czerwonej. Należy chronić miejsca gniazdowania tego gatunku smuklika oraz wierzby, mniszek i brodawnik w sąsiedztwie upraw nasiennych lucerny i koniczyny. Słowa kluczowe: smuklik, rośliny pokarmowe, zapylanie, lucerna, koniczyna, rzepak, ochrona środowiska, pszczoły samotnice. WSTĘP METODYKA Smuklik rdzawonogi - Halictus (s. str.) rubicundus (Christ) należy do pospolitych gatunk6w pszcz6ł samotnic, a ponieważ nie zostało dotąd ustalone jego znaczenie gospodarcze podjęliśmy tu opracowanie listy. jego roślin pokarmowych oraz określenie jego potencjalnej roli w zapylaniu roślin uprawnych. Metodykę zastosowaliśmy analogiczną jak w poprzednich pracach o smuklikach (R u s z k o w s k i i in ab). Okazy smuklik6w oznaczał A.Ruszkowski, on też nadał polska nazwę temu gatunkowi. WYNK WNOSK Smuklik rdzawonogi obserwowany był na 107 gatunkach roślin (tab. 1) z 24 rodzin, gł6wnie zaś ze złożonych (48 %), motylkowych (9 %), wierzbowatych (8%), r6żowatych (7%), wargowych (6%), krzyżowych (4%), 203

2 jaskrowatych (3 %), szczeciowatych (3 %) i wrzosowatych (2 %). Smuklik ten jest, jak widzimy, jeszcze silniej związany z rodziną złożonych niż H.maculatus Smith (R u s z k o w s k i i in b). Smuklik ten łowiony był w okolicy Puław od 20.V do 3.X, a także w woj. zamojskim, siedleckim, olsztyńskim, radomskim, szczecińskim, gorzowskim, zielonogórskim, krośnieńskjm, a nawet na Węgrzech, w Nowosybirsku i płn. Libii.. Najwierniej i najliczniej oblatywał smuklik rdzawonogi - mniszek lekarski, brodawnik (zwłaszcza jesienny) i wierzby (zwłaszcza iwę); wiernie i czasem licznie odwiedzał również - chabry, oset, ostrożeń, podróżnik, jastrzębiec, starzec, nawłoć, lucernę, koniczynę czerwoną, jasnotę purpurową, macierzankę, rzepak i czarcikęs; wiernie, ale raczej nielicznie - krwawnik, podbiał, pięciornik, komonicę, wrzos, borówki i jaskier; czasem licznie - stokrotkę, węgierkę, jabłoń, miłek i driakiew. Wydaje się, że pewną rolę może on spełniać jako zapylacz lucerny mieszańcowej, koniczyny czerwonej oraz rzepaku. Niewątpliwie więc gatunek ten wart jest ochrony miejsc jego gnieżdżenia się oraz rozmnożenia - poprzez zapewnienie mu ciągłości taśmy pokarmowej, co wiosną związane jest głownie z wierzbami i mniszkiem, a jesienią z mniszkiem i brodawnikiem. Ważne więc byłoby dla zwiększenia liczebności tego smuklika, aby rośliny te kwitły w pobliżu pól lucerny, koniczyny i rzepaku przed kwitnieniem i po przekwitnięciu zapylanych upraw. Rośliny pokarmowe smuklika rdzawonogiego Food plants of Halictus rubicundus (Christ)' Tabela 1 Rodzina i gatunek rośliny Miejscowość i autorzy Plant family and plant spccics Loealitics and authors' 2 COMPOSTAE 2 Achilleo millefolium L. 12,13,40 Bellis perennis L. 37m,41 Carduus acanthoides L. 10,12,14,40m; C.sp.13,37,43m Centaurea biebersteini Dec. 38 C.jacea L. 20,28,40 C. rhenana Bor. 12 C.scabiosa L. 14,16 C.s/oebe 33; C.sp.43m Chrysanthemum leucanthemum L. 40 Cichorium intybus L. 12,13,15,37,40,44111 Cirsillm arvense (L.) Seop. 11,12,7,40,44m Cilanceokuum (L.) Scop. 44m; C.sp.37 Crepis bielmis L. 40 Cuectorum L

3 1 2 Echinops sphaerocephalus L. 40 Erigeron Win/lS (L.) Pers. 12 Helichrysum aren arium (L.) Moench 18 Hieracium pilosella L. 14,41: H.sp.2,31m Hypochoeris rad kala L. 15,40 lnu/a britannica L. 33.ensifolia L. 12 Leoniodon autumnalis L. 15,17,33,36,4,44m Lihispidus L. 12,33m; L.sp.29,31,45m Matricaria 2 Picris hieracioides L. 40 Senecio erucifolius L. 41 S.jacobaea L. 36,38,41 S.pablSler (L.) OC. 14 S. vernalis W. et K. 14,15,17,25m; S.sp.18 Solidago gigamea Ait. 12 S. virga-aurea L. 25,41,44m; S.sp.43m Sonchus arvensis L. 13,40 Tanacetum vulgare L. 2,41 Taraxacum officinale Web. 2,9,12,14,15,17,22,30,36,40,41 25m,29m,31m,43-44m; T.sp.45m Thrincia hirta Roth 41 Tussilago farfara L. 36,41,45 ROSACEA Dryas octopetala L. 45 Cerasus vulgaris L. 4 Crataegus oxyacantha L. 41; C.sp.14 Malus domestica Borb. 4m; M.sp.39 Padus avi/ Mil. 45 Pirus communis L. 4,40 Potentilla anserina L. 41 P.arenaria Borkh. 14; P.sp.29,36 P,.,m/S domestica L. 4m R/b/S idaeus L. 45; R.sp.12 Sorbus aucuparia L. 40 PAPLONACEAE Anthyllis vulneraria L. 45 Genisto (l/glica L. 41 Gitinctoria L. 40 Lotus corniculatus L. 17,40,41 Medioago /pl/lina L. 41 M.media Pers + Misativa L. 5m,7,8,12,34,35,35a Ononis arvensis L. 12 Trifolium minus Relh. 15; T.sp.45 Tipraiense L. 5m,7,8,23,27,32,33 205

4 l 2 ~ LABATAE Ballota nigra L. 19 Lamium purpureum L. 2,17,44m Leonurus cardiaca L. 12 Nepeta cataria L. 13 Thymus pulegioides L. 12; Th.sp.9m,18,24,31 Th.serpyllum L. 12,41 CRUC1FERAE Brassica napus L. l,6,21m2,26 B.oleracea L. 41 B.rapa L. 25,41 Capsella bursa-pastoris Moench 15 Erophila verna (L.) C.A.M. 41 Sinapis arvensis L. 15,29 SAL1CACEAE Salix amygdalina L. 41 S.caprea L. 12,14,17 Sspurpurea L. 12; S.sp.2,14m,20 Sirepens 41; S.sp.29m,30,36,41,44-45m ER1CACEAE Calluna vulgaris (L.) Salisb. 3,13,41 Vacciniwn myrtillus L. 17,41 Y.uliginosum L. 40 V.vitis-idaea L. 15 RANUNCULACEAE Adonis vernalis L. 16m Cal/ha palustris L. 41 Ranunculus ac er L. 12 Rirepens L. 41; R.sp.l,2,40 D1PSACACEAE Knautia arvensis (L.) Coult. 12 Scabiosa 31m Succisa pratensis Moench 20,40m,41 UMBELL1FERAE Anthriscus silvestris (L.) Hoffm. 41 Daucus caro/a L. Peucedanum 42 CARYOPHYLLACEAE Cerastium arvense L. 41 Stellaria holostea L. 41 S.media Vii

5 l 2 CAMPANULACEAE Campanula tracheliurn L. 14 Jasione monlana L. 41 CRASSULACEAE Sedum bolonience Lois. 14 Svspurium M.B. 12 SAXFRAGACEAE Ribes nigrum L. 4m Rigrossularia L. 40 SCROPHULARlACEAE Veronica chamaedrys L. 15 Y.sibirica L. 13 NNE - OTHER Aesculus hippocastanum L. 40 Anclmsa officinalis L. 20 Anneria vulgaris Willd. 41 Berberis vulgaris L. 40,45 Frangula alnus Mil. 45 Gagea 17 Orchis maculata L. 15 Phellandrium aquaticum L. 41 Tilia 10m en/osa Moench l ODNOŚNK - NOTES: m - Liczny oblot - A frequent visiting Liczby oznaczają tu miejscowości, lata i autorów (w nawiasach województwa): The numbers indicated the localities, years and authors (in parenthesis the provinces): LUBELSZCZYZNA - POLAND (provinces: Lublin, Chełm, Zamość): 1. Puławy (Lublin) leg. A.Ruszkowski, J.Gosek, K.Kuna, M.Biliński; 2. Gołąb (Lublin) leg. K.Kaczmarska, A.Ruszkowski, J.Gosek; 3. Wojszyn (Lublin) 1990 leg. J.Wojdaszka; 4. Lublin (Lublin) (A n a s i e w i c z 1972); 5. Elizówka (Lublin) (A n a s i c w i c z 1973); 6. (Lublin) (M i c z u s k i 1967 cit. B a n a s z a k 1982); 7. Chełm (Chełm) (A n a s i e w i c z 1973); 8. Labunie (Zamość) (A n a s i e w i c z 1973); 9. Gliniska (Zamość) leg. A.Kosior, T.Pawlikowski; 10. Romanów (Zamość) 1986 leg. A.Kosior; 11. Wożuczyn (Zamość) 1974 leg. Z.Mirek; 12. (Zamość) (K o s i o r, F i j a. ł 1992). WELKOPOLSKA - POLAND (provinces: Poznań, Bydgoszcz, Piła): 13. Poznań (Poznań) (B a n a s z a k 1973a, 1976a); 14. (Bydgoszcz + Piła) (T o r k a 1912, 1932); 207

6 POMORZE - POLAND, POMERANA: 15. Wschodnie Pomorze - East Pomerania (A f k e n 1909, 1912a); 16. Rejon dolnej Wisły - Lower Vistula Valley (B a n a s z a k 1980); 17. Zachodnie Pomorze - West Pomerania (B l li t h g e n 1919); 18. Wolin-isle (B a n a s z a k 1973b); 19. Bamislaw (Szczecin) 1974 leg. M.Biliński. ŚLASK - POLAND, SLESA: 20. Śląsk - Silcsia (D i t t r i c h 1903); 21. Dolny Śląsk - L, Ner Silesia (G a u s z k o w a 1965); 22. Babia Góra - mountains (D y e w s k a 1966). nne rejony POLSK - Othcr rcgions of POLAND: 23. Zalazy (Radom) 1974 leg. A.Kosior; 24. Trzebiatów (Siedlce) 1974 leg. Z.Mirek; 25. Mazury (Olsztyn + Suwałki) (A f k e n 1912b); 26. Mazury (Olsztyn) (Wen g r i s cit. B a n a s z a k 1982); 27. Templewo (Gorzów) 1974 leg. M.Biliński; 28. Lubinicko (Zielona Góra) 1972 leg. K.Kaczmarska; 29. Ojców (Kraków) (D y e w s k a 1988); 30. Pieniny - mountains (Nowy Sącz) (D Y c w s k a, Noskiewiez 1963); 31. Tatry - mountains (Nowy Sącz) (D y e w s k a 1991); 32. Stara Wieś (Krosno) 1972 cg. M.Biliński. SŁOWACJA - SLOVAKA: 33. (B e li k o v li 1970, 1971, 1977). WĘGRY - HUNGARY: 34. G ii d ii ii 1982 leg. M.Biliński; 35. (M o c z a r, B ii j t ii s 1957); 35a. (T a n li c s 1977). LTWA LlTHUANA: 36. Wileńszczyzna (A d o p h 1934, 1937). UKRANA: 37. Lwowskie (N o s k i e w i c z 1922); 38. (B r a m s o n 1879). NORWEGA - NORWAY: 39. Zachodnia Norwegia - West Norway (L e k e n 1956). Glównie NEMCY i AUSTRA - Mainly GERMAN Y and AUSTRA: 40. (M li e r 1873); 41. (A f k e n 1914); 42. (H e d i c k e 1922); 43. (F r i e s e 1926); 44. (S t o e c k h e r t 1932); 45.(Dylewska 1993) miejscowości - 12 localities. 208

7 LTERATURA A d o l p h W. (1934) - Materiały do znajomości fauny pszczół Wileńszczyzny. Pr. Tow. Przyj. Nauk, Wilno, 8: (1993). A d l o p h W. (1937) - Zespoły wiosenne pszczół w Ponarach pod Wilnem. Pr. Tow. Przyj. Nauk, Wydz.Nauk Mat. i Przyr., Wilno, 11. A l f k e n 1.D. (1909) - Beitrag zur Kcnntnis der Apidenfauna von Westpreussen (Sammelbericht). Ber. Westpr.Bot.-zoo/. Ver., Danzig, 31: A l f k e n J.D. (1912a) - Die Bicncnfauna von Westprcusscn. Ber. wesipr.bat=zool. Ver., Danrig ; 34:1-96. A l f k e n J.D. (1912b) - Die Bienenfauna von Ostpreussen. Schr.Physiol.sokon.Gesell., Konigsberg, 53: A l f k e n J.D. (1914) - Die Bienenfauna von Bremen. Abh.Naturwiss. Yer.Bremen, 22: A n a s i e w i c z A. (1973) - Błonkówki pszczołowate (Apoidea, Hymenopterai występujące na plantacjach lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) i skład florystyczny zebranego przez nie pyłku. Rozpr.Nauk., AR Lublin, 5: B a n a s z a k 1. (1973a) - Pszczołowate (Apoidea) okolic Poznania. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 26: B a n a s z a k J. (1973b) - Pszczołowate (Apoidea) Wolińskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B,26: B a n a s z a k J. (1976) - Pszczoły ihymenoptera: Apoidea) Ogrodu Botanicznego w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Po/.Zach., C,29: i! a n a s z a k J. (1980) - Pszczoły iapoidea, Hyllleno[!/era) siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragm.Faun., 25(19): B a n a s z a k 1. (1982) - Występowanie i liczebność pszczół thymenoptera, Apoidea) na rzepaku ozimym. Bad. Fizjogr. rot.zaa«, C,33: B e l a k o v a A. (1970) - Bees (Apoidea) of Querco-Carpincium at Bab. Res.Project Bab, Progr.Rep. l, Bratisłava, : B e l a k o v a A. (1971) - Vćcly (Apoidea) z niektórych vyznamnych oblasti Slovenska. Ent. Probl., Bratisłava, 10: B e l a k o v a A. (1977) - Vćely (Apoidea) okolia Zemplfnskej Śfravy. Acta Fac.Rer. Nat. Univ. Comen. -Zoologia, 22: B l ii t h g e n P. (1919) - Die Bienenfauna Pommerns. Sten.Ent.Zi, Stettin, 80: B r a m s o n K.Z. (1879) - Die Hymcnoptera Mclliferu der Umgcgcnd von Jckaterinoslaw. Bull. Soc. Nat. Mosc. D i t t r i c h R. (1903) - Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteren.. Apidae. Z.Ent., Breslau, 28: D y l ew s kam. (1966) - Apoidea Babiej Góry. Acta Zool.Crac., 11: D y e w s kam. (1988) - Apoidea of the Ojców National Park. Part.. Colletidae, Halictidae, Andrenidae, Melittidae, Megachilidae, Anthophoridae. Acta Zool. Crac., Zoo/., 30: D y l e w s kam. (1991) - Apoidea of the Tatra Muntains and the adjacent area. Part. Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Megachilidae and Anthophoridae, Acta Zool. Crac., 34(1): D y l e w s k a M. (1993) - Apoidea (except Apidae) on the northern slopes o f the Hohe Tauern Mts. Acla Zool.Crac.; 35(3): D y l e w s k a M., N o s k i e w i c z J. (1963) - Apoidea of the Pieniny National Park. Part. Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Meliuidae, Apidae (Nomada Scop.). Acta Zool.Crac.; 8(13): F r i e s e H. (1926) - Die Bicnen, Wcspcn, Grab-un Goldwespen. Dic lnsecten Miueleuropas, insbcsonderc Dcutschland. Stuttgart. 209

8 H e d i c k e H. (1922) - Die Hymenopterenfauna des Gr.-Machnowcr Weinbergs bei Mittenwalde (Mark). Dt.Ent.Zi, Berlin, 3. K o s i O r A., F i j a ł J. (1992) - Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Stud. Ośr. Dok Fizjogr., 20: L 0 k e n A. (1956) - Pollination Studies in Apple Orchards of Western Norway. Proceedings Tentli ntern. Congr. oj Entomol., 4. M 6 c z li r L., B o j t o s Z. (1957) - Die Luzerne bestaubende Bienenarten in Ungarn. Magy.tud.Acad.Agrarllld.osztdly Kozłem, M ii e r H. (1873) - Die Befruchtung der Blumcn durch nsecten und die gcgcnseitigen Anpassungen beider, Leipzieg. N o s k i e w i c z J. (1922) - Pszczołowate okołic Lwowa. Spraw. Komisji Fizj., Ruszkowski A.,Biliński M.,Kaczmarska K.,Gosek J.,Kosior A. (1994a) - Rośliny pokarmowe smuklika koniczynowca HalicS tumulorum (L.) (Apoidea, Halictidae) oraz jego znaczenie gospodarcze. Pszczetn.Zesz.Nauk., 38: R u s z k o w s k i A., K a c z m a r s k a K., G o s e k J., K u n o w a K., B i iń s k i M., K o s i o r A. (1994b) - Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze smuklika plamistego - Halictus maculatus Smith iapoidea, Halictidaei. Pszczeln. Zesz. Nauk. ; 38: S t o e c k h e r t F.K. (1933) - Dic Bienen Frankens (Hym., Apid.). Dt.Ent.Zt, Berlin, T a n li c s L. (1977) - Flowcr-visiting bees in lucerne fields near Szcged. ACla Agronom. Acad. Scient. Hung,, 26: T o r k a V. (1912) - Dic Bienen der. Provinz Posen. Z. Naturwiss.Abt. Posen, 20: T o r k a V. (1932) - Nachtragc zu meiner Veróffenlichung uber "Die Bienen der Provinz Posen". Dl. Wiss.ZjPolen. FOOD PLANTS AND AN ECONOMC MPORTANCE OF HALCTUS RUBJCUNDUS (CHRST) (APOJDEA, HALCTJDAE) A. R u s z k o w s k i, M. B i i 11 s k i, J. G o s e k, K. K a c z m a r s k a, A. K o s i o r Summary The list of food plants for Halictus rubicundus (Christ) was compiled on the basis of own investigations, carried out during (mainly at Puławy and in the neighbourhood but occasionally also in other rcgions) andof literaturc. The list containcd 107 species of 24 plant families. This Halictus species visited most willingly the flowers of Compositae. The main food plants for this bee speeies were: Taraxacum, Leoniodon and Salix. t scems, this bee may be a pollinator of rape, lucerne and red clovcr. ts nest sites and growing plants of Salix, Taraxacum and Leontodon should be protected near seed-cultures of lucerne and red c1over. Keywords: Halictus, food plants, pollination, lucerne, red clover, rapc, protection, solitary bees. 210