Prof. zw. dr hab. Krzysztof Pilarczyk

Transkrypt

1 Prof. zw. dr hab. Krzysztof Pilarczyk Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Instytut Religioznawstwa, Kraków, ul. Grodzka 52 tel ; fax ; krzysztof.pilarczyk@uj.edu.pl RECENZJA pracy doktorskiej mgr lic. Pauliny Nicko-Stępień pt. Nowy Testament w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka z 1593 roku. Studium wykorzystania źródeł na przykładzie tekstów Piotrowych (Wrocław: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu, 2018, ss. 377) napisanej pod kierunkiem ks. prof. PWT dra hab. Rajmunda Pietkiewicza Dzieło translatorskie szesnastowiecznego biblisty ks. Jakuba Wujka, opatrzone komentarzami teologicznymi i tekstologicznymi, bez wątpienia należy do skarbca polskiej kultury doby renesansu. Zachwyca ono pod względem językowym prostotą i przejrzystością oraz jasnością wyrazu myśli hagiografów. Przez trzy wieki formowało język religijny i myśl teologiczną katolików żyjących w pierwszej Rzeczypospolitej i na ziemiach polskich w historycznych granicach oraz na uchodźstwie do XX wieku, będąc podstawowym tłumaczeniem Biblii czytanym w czasie liturgii w kościołach katolickich i prywatnie po domach. Natomiast sporadycznie stawało się ono przedmiotem badań źródłoznawczych. Takim właśnie uczyniła je autorka recenzowanej pracy doktorskiej. Postawione w pracy pytania badawcze (s ) wyznaczają jej obszar. Składają się na niego: (1) rozpoznanie źródeł i opracowań wykorzystanych przez ks. Wujka w komentarzu do tłumaczonego przez niego Nowego Testamentu (wyd. 1593), (2) określenia sposobu ich wykorzystania, a tym samym zakresu samodzielności jego pracy, (3) rozpoznanie pozyskiwania literatury składającej się na jego warsztat literacki oraz (4) wpływu tych badań na współczesną wiedzę o życiu i wykształceniu jezuity z Wągrowca. Kierunek tak zakreślonych badań wyznaczony już został w obszernym projekcie naukowym, którego pomysłodawcą i współrealizatorem jest ks. Rajmund Pietkiewicz. Dotyczy on tłumaczeń i edycji Biblii na język polski. W 1

2 tomie 1 (Poznań 2016) Historia Biblii w języku polskim. Od początku do 1638 roku sformułował on postulat badawczy, w którym wskazał potrzebę podjęcia gruntownego studium poświęconego wykorzystaniu przez Wujka źródeł, na których się opierał, układając swój komentarz do Pisma Świętego (s. 465). Autorka recenzowanej pracy poszła tym tropem, ograniczając zakres badań do edycji Wujkowego Nowego Testamentu z 1593 roku. Sytuuje to jej pracę jako interdyscyplinarną z obszaru nauk humanistycznych, głównie z takich dyscyplin jak teologia (nurt wiodący), bibliologia oraz historia (zwłaszcza biografistyka). Przyjęty zamysł badawczy został poddany operacjonalizacji, która jest ważną częścią procesu badawczego, rzutującym na jego wyniki. Otóż autorka pracy najpierw wybrała z olbrzymiego dorobku translatorsko-komentatorskiego ks. Wujka jako przedmiot badań Nowy Testament z 1593 roku, uzasadniając to tym, że w nim wyraził się jego najbardziej oryginalny wkład (wydanie NT z 1594 nie zawiera już komentarzy, a pełne wyd. Biblii z 1599 nosi znamiona ingerencji jezuickiej komisji, na które Wujek nie miał już po swojej śmierci wpływu). Ten wybór należy ocenić jako słuszny i prawidłowo uzasadniony. Drugi wybór autorki pracy niesie ze sobą konsekwencje rzutujące na zakres wyciąganych przez nią wniosków. Otóż w badaniach posłużono się tylko próbą tekstów, słusznie uzasadniając to tym, że badanie całości Nowego Testamentu lub całości Biblii wymagałoby wielu lat żmudnej pracy (s. 15). Dobór 21 tekstów nie był całkiem przypadkowy. Tematycznie dotyczą one osoby apostoła Piotra. Wątek ten w dobie reformacji, kiedy szeroko dyskutowano zagadnienie prymatu Piotra, był przez komentatorów szczególnie podejmowany, ponieważ traktowany był apologetycznie w obszarze poszczególnych konfesyjnych doktryn religijnych. Poza tym motyw Piotrowy pojawia się w pismach różnych hagiografów nowotestamentowych i w różnych gatunkach literackich NT. To ma według autorki rzutować na wyniki badań, zapewniać im przekrojowość i reprezentatywność oraz wyraziściej ujawniać metodykę pracy ks. Wujka. Zakładając, że wyniki tak prowadzonych badań będą hipotetyczne (bo badania mają charakter sondażowy), można przyjętą metodę pracy zaaprobować. Sama technika pracy związana z przyjętą koncepcją jest poprawna. Składa się na nią zebranie perykop i ich edycja wraz z Wujkowymi notami i komentarzami, 2

3 wskazanie równoległe źródeł, z których komentator korzystał oraz sumaryczne zestawienie wyników porównań dotyczących poszczególnych jednostek tekstowych. Niezbędnym było również poprzedzenie prac analitycznych zarysem tła historycznego powstania przekładów Wujka oraz kontekstu historyczno-religijnego powstania źródeł przez niego wykorzystanych, co autorka uwzględniła w koncepcji pracy. Praca składa się w swej głównej osnowie z pięciu rozdziałów: trzy pierwsze mają charakter wprowadzający - (1) Biografii Jakuba Wujka, (2) Koncepcji przekładu i komentarza, (3) Źródeł wykorzystanych przez Jakuba Wujka; dwa następne rozdziały stanowią istotę projektu badawczego - (4) Metody pracy Jakuba Wujka ze źródłami przekładu i komentarza marginalnego, (5) Metody pracy Jakuba Wujka ze źródłami komentarza ciągłego. Ta część poprzedzona została wykazem skrótów oraz wstępem, zwieńczona zaś zakończeniem, bibliografią wykorzystanej literatury (źródłowej i przedmiotowej) oraz aneksem, na który składają się tłumaczenia niektórych wykorzystanych w pracy źródeł oraz ośmioma fotokopiami stron źródłowych materiałów. Trzy pierwsze rozdziały (s ) nie są z założenia stricte wynikiem pracy badawczej autorki, lecz syntezami zagadnień uznanych za niezbędne do przedstawienia zasadniczej części analityczno-syntetycznej zawartej w rozdziałach czwartym i piątym. Ich objętość jest też adekwatna do funkcji, jaką pełnią w pracy. Natomiast tytuł rozdziału I sformułowany został zbyt ambitnie (Biografia Jakuba Wujka), ponieważ w gruncie rzeczy mamy jej zarys, w którym wykorzystano w ograniczonym zakresie literaturę przedmiotową, pomijając z biografistyki takie publikacje jak: H.E. Wyczawski, Wujek, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 4, s ; D. Kuźmina, Stan badań nad Jakubem Wujkiem, Przegląd Humanistyczny 47: 2003, z. 3, s ; W. Chrostowski, Życie i twórczość o. Jakuba Wujka ( ), Collectanea Theologica 67: 1997, z. 4, s ; S. Szymik, Wujek Jakub, w: Encyklopedia katolicka t. 20 (2014), kol Zasadniczo nie wpłynęło to na uchwycenie głównych rysów historycznych postaci Jakuba Wujka i jego formacji intelektualnej. Niemniej wykorzystana historiografia dotycząca Wujka nie pomogła odpowiedzieć na postawione przez autorkę pytanie badawcze, skąd pozyskiwał on literaturę, z której korzystał w swej pracy translatorsko- 3

4 komentatorskiej, pozostawiając tę kwestię w sferze domysłów i hipotez niepopartych konkretnymi argumentami, ponieważ takie źródła są do tej pory nieznane. Koncepcja przekładu i komentarza przyjęta w pracy przez Wujka, będąca przedmiotem drugiego rozdziału recenzowanej rozprawy, została wcześniej opisana przez badaczy jego dzieła. Autorka syntetycznie zbiera wyniki tych badań, odwołując się także do autoprezentacji tej kwestii przez samego Wujka. Konkluzja tej części pracy jest poprawna: Nowy Testament z 1593 roku wykazuje w warstwie tłumaczenia różnorodność źródeł z dominacją Wulgaty lowańskiej, a w części komentatorskiej jest eklektyczna i zarazem nosząca znamiona świadomych wyborów dokonanych przez komentatora, który wykazał się naukowymi kompetencjami (potwierdzone to zostało w sposób analityczny w rozdziałach IV i V). W trzecim rozdziale zestawione zostały źródła wykorzystane przez Wujka, tj. wydania Biblii w językach starożytnych i nowożytnych (zwłaszcza polskim, co obrazuje kontekst powstania dzieła Wujka). Teza autorki, iż mamy do czynienia z wyborem źródeł dobrze przemyślanym, uwarunkowanym sytuacją religijną XVIwiecznej Europy i apologetycznym jego podejściem do realizowanego dzieła, znajduje uzasadnienie w historiografii dotyczącej reformacji i kontrreformacji. Niewątpliwą nowością jest zwrócenie szczególnej uwagi na relacje pomiędzy dziełem Wujka a Nowym Testamentem z Rheims (tłum. z 1582 na angielski) i Disputationes Roberta Bellarmina (1587), co szczegółowo znalazło odzwierciedlenie w dwóch następnych rozdziałach rozprawy. Najistotniejszą częścią pracy jest próba odpowiedzi na pytanie, jaką metodą posługiwał się Wujek w pracy nad źródłami wykorzystanymi do przekładu NT i komentarza. Ze względu na rodzaj stosowanego komentarza, przyjęty został podział omówienia tej kwestii na część pierwszą, dotyczącą komentarza marginalnego (rozdział IV, s ) i drugą, odnoszącą się do komentarza ciągłego (rozdział V, s ). Na wstępie objaśnione zostały symbole graficzne, którymi posługiwał się Wujek, wzorując się na edycji Wulgaty lowańskiej (s ). Następnie w sześciu kolumnach, umożliwiających porównywanie, edytowano teksty: (1) z tłumaczenia Nowego Testamentu Wujka (1593), (2) Wulgaty lowańskiej, (3) Poligloty antwerpskiej (łaciński przekład syryjskiej Peszitty), (4) Poligloty antwerpskiej (tekst 4

5 łaciński Wulgaty), (5) Poligloty antwerpskiej (tekst grecki) i (6) Nowego Testamentu z Rheims z 1582 (po angielsku). Przyjęta akrybia przy edycji tekstów jest poprawna; do Wujkowego tłumaczenia zastosowana została transkrypcja typu B, a dla wersji łacińskich i greckiej zachowano oryginalną pisownię oraz interpunkcję, zgodnie z edycjami źródłowymi, pomijając w tekstach łacińskich akcenty. Po zestawieniu tekstów danej perykopy Nowego Testamentu przedstawiane są noty szczegółowo objaśniające odnoszenie się do źródeł, z jakich korzystał Wujek w pracy krytycznotekstowej. Każdą perykopę zwieńcza komentarz autorki oceniający pracę translatorską i marginalnokomentatorską Wujka oraz jej źródłowe powiązania lub odejścia od źródeł, w tym popełnione przez niego błędy. Po rozdziale IV brak wniosków sumarycznych, jakich można by oczekiwań, analogicznie do rozdziału V. Pewna lakoniczna konkluzja pojawia się w zakończeniu pracy, gdy autorka stwierdza, że w tłumaczeniu Nowego Testamentu był [Wujek] twórczy, ponieważ często rezygnował z dosłownego literalnego przekładu, a dbał o piękno stylu i nierzadko dostosowywał tekst do składni języka polskiego (s ). Tu też pojawia się odpowiedź na sformułowane na wstępie pytanie badawcze, dotyczące wykorzystania przez Wujka źródeł i sporządzania not do tekstu. Według autorki był on w dużej mierze odtwórczy (s. 317), w dużym stopniu zależny od Wulgaty lowańskiej i Poligloty antwerpskiej (zwłaszcza w sporządzaniu not krytycznotekstowych i konkordancyjnych), a zwłaszcza od edycji Nowego Testamentu z Rheims (po angielsku), z której czerpał noty liturgiczne oraz objaśnienia grecyzmów i hebraizmów. Tylko sporadycznie (tego nie wiemy na pewno, bo przebadana została tylko niewielka część Wujkowego Nowego Testamentu) uzupełniał noty krytycznotekstowe własnymi uwagami, ujawniającymi jego kompetencje biblistyczne i umiejętności prowadzenia analiz porównawczych tekstów łacińskich z wersją grecką NT. Jak na zakres przeprowadzonych prac porównawczych Wujkowego dzieła sumaryczne wnioski autorki, dotyczące przedmiotu badań zawartych w rozdziale IV (zawarte dopiero w zakończeniu) wydają się zbyt lakoniczne, jak na nowatorski w historiografii ich charakter. Rozdział V rozprawy dotyczy odrębnie źródeł wykorzystanych przez Wujka do komentarza ciągłego. Obejmuje on 21 perykop (jak w rozdziale IV), choć w zasadzie 5

6 20 lub 19, a komentarz do nich jest różnej objętości. Odkrywanie w nim Wujkowych zapożyczeń oraz jego własnego wkładu ułatwia ich oznaczenie różnymi kolorami czcionki; czerwona dla Nowego Testamentu z Rheims 1582, zielona dla Disputationes Roberta Bellarmina oraz czarnej dla Wujkowych uwag. Ponadto oddzielnie znaczona jest adaptacja komentarza do realiów polskich, źródła inne (niezidentyfikowane) oraz błędy. Porównawcza analiza zestawionych tekstów doprowadziła do ważnych konstatacji, które dotąd nie były w historiografii podnoszone. Wujek jawi się w swym dziele jako komentator niesamodzielny, odtwórczy, zależny od wykorzystywanych źródeł, które tłumaczył i wykorzystał w przekładzie Nowego Testamentu, który w warstwie komentarza ciągłego jest kompilacją. Nie jest to wprawdzie jak słusznie zauważa autorka rozprawy mechaniczne przepisywanie tekstów angielskich i łacińskich, ponieważ Wujek dokonywał tego w zależności od potrzeb ich akomodacji, redakcji i streszczenia. Nie korzystał też z autopsji z tekstów patrystycznych, lecz przytaczał je z drugiej ręki, z opracowań, którymi dysponował, zwłaszcza anglojęzycznych. Z tym związany jest problem znajomości przez Wujka języka angielskiego. Autorka stawia hipotezę, że jezuita z Wągrowca go znał, przynajmniej w stopniu podstawowym, choć mógł posługiwać się tłumaczeniami dokonywanymi przez inne osoby, ostatecznie je weryfikując i dostosowując do swych potrzeb. Ukazana metoda pracy stosowana przez Wujka po części rozwiązuje kwestię dostępności przez niego do zasobów bibliotecznych oraz jego prywatnego zbiory, jakim się posługiwał, będąc człowiekiem niezwykle mobilnym. Jako komentator Wujek jest z jednej strony uzależniony od rozpoznanych i nierozpoznanych źródeł, z drugiej zaś starannie je dobiera, gdy potrzeba weryfikuje, dokonuje umiejętnie ich kompilacji i aktualizacji, wykorzystując swą wiedzę biblistyczną i teologiczną. Tak sformułowana przez autorkę teza, mająca co podkreślam charakter hipotetyczny, jest w nauce nowa i wymaga dalszej weryfikacji. Zestawiona bibliografia sporządzona została poprawnie a jej podział odpowiada zasadom stosowanym w bibliologii. Dołączone w aneksie teksty źródłowe przetłumaczone po raz pierwszy na język polski są przydatne, a ich dobór właściwy. W swoim założeniu koncepcja pracy jest logiczna, odpowiada sformułowanemu celowi badawczemu, operacjonalizacja została przeprowadzona poprawnie, przy 6

7 założeniu nie dość wyraźnie sformułowanemu przez autorkę hipotetyczności wniosków, zastosowana akrybia, która jest jednym z ważniejszych mierników naukowości pracy oraz świadczy o warsztacie badacza, odpowiada w pełni obowiązującym standardom. Język pracy jest poprawny; występują w niej tylko nieliczne błędy literowe i interpunkcyjne. Podsumowując stwierdzam, że praca spełnia ustawowe wymagania stawiane rozprawom doktorskim: jest oryginalna w swej koncepcji i głównych tezach, cechuje ją logiczny wywód oraz poprawność analizy tekstów źródłowych i wnioskowania. Autorka wykazała się też wiedzą z uprawianej naukowo dyscypliny oraz umiejętnością prowadzenia pracy naukowej. Wnioskuję o dopuszczenie mgr lic. Pauliny Nicko-Stępień do dalszego etapu przewodu doktorskiego. Kraków, 28 sierpnia 2018 roku 7