3(33) PrzeglAd. Europejski. Warszawa

Transkrypt

1 3(33) 2014 PrzeglAd Europejski Warszawa 2014

2 3(33) 2014 European Review Th e crisis o f d e m o c r a c y in the European Union Co n t e m p o r a r y Ar a b i c culture in Europe

3 3(33) 2014 PrzeglAd europejski Kr y Z y s d e m o K r a c J i W unii europejskiej WSPÓŁCZESNA K U L T U R A arabska W europie Warszawa 2014

4 MIĘDZYNARODOWA RADA NAUKOWA: p r o f. d r h a b. Zb i g n i e w Cz a c h ó r (Un i w e r s y t e t Ad a m a Mickiewicza w Po z n a n i u), p r o f. Ós c a r Ga r c í a Lu e n g o (Un i w e r s y t e t w Gr a n a d z i e) p r o f. d r h a b. To m a s z Grosse (Un i w e r s y t e t Wa r s z aw s k i), p r o f. d r h a b. Te r e s a Ło ś-no wa k (Un i w e r s y t e t Wr o c ł aw s k i), p r o f. Jo s e f Me l c h i o r (Un i w e r s y t e t w Wi e d n i u), p r o f. Mi c h a e l Mi n k e n b e r g (Un i w e r s y t e t Vi a d r i n a w e Fr a n k f u r c i e n a d Od r ą), p r o f. Da r k o Na d i ć (Un i w e r s y t e t w Be l g r a d z i e), p r o f. Jo s e p Mª Re n i u Vi l a m a l a (Un i w e r s y t e t w Ba r c e l o n i e), p r o f. d r h a b. Ja n u s z Ru s z k o w s k i (Un i w e r s y t e t Sz c z e c i ń s k i), p r o f. Di e t e r Se g e rt (Un i w e r s y t e t w Wi e d n i u), p r o f. Vi c t o r Sh a d u r s k i (Un i w e r s y t e t w Mi ń s k u), p r o f. d r h a b. Ew a Sta s i a k-ja z u k i e w i c z (Un i w e r s y t e t Wa r s z aw s k i), p r o f. d r h a b. Sta n i s ł aw Su l o w s k i (Un i w e r s y t e t Wa r s z aw s k i), p r o f. d r h a b. Ta d e u s z Wallas (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), prof. Peter Zervakis (Uniwersytet w Bonn) REDAKTOR NACZELNY prof. dr hab. Konstanty Adam Wojtaszczyk ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO dr Justyna Miecznikowska SEKRETARZ NAUKOWY dr Marta Jas-Koziarkiewicz ZASTĘPCA SEKRETARZA NAUKOWEGO dr Kamil Ławniczak CZŁONKOWIE REDAKCJI: dr Małgorzata Mizerska-Wrotkowska dr hab. Piotr Wawrzyk dr Łukasz Zamęcki mgr Kamil Mazurek mgr Michał Szczegielniak REDAKCJA TEMATYCZNA TEORIE I METODOLOGIA W STUDIACH EUROPEJSKICH: p r o f. UW, d r h a b. Ja c e k Cz a p u t o w i c z, dr Paweł Borkowski PRAWO, INSTYTUCJE I POLITYKI UNII EUROPEJSKIEJ: p r o f. d r h a b. Art u r No wa k-fa r, dr Jadwiga Nadolska, dr Monika Poboży HISTORIA, KULTURA I SPOŁECZEŃSTWO W EUROPIE: prof. dr hab. Andrzej Skrzypek, dr Marta Jas- Ko z i a r k i e w i c z, d r Ju s t y n a Mi e c z n i k o w s k a, dr Łukasz Zamęcki IMPRESJE EUROPEJSKIE: dr Marta Jas-Koziarkiewicz, dr Kamil Ławniczak REDAKCJA JĘZYKOWA mgr Karina Kukuła (język polski), Robert Tepiak (język angielski) TŁUMACZENIE TEKSTÓW mgr Ewa Ciesielska (język angielski), dr Kamil Ławniczak (język angielski) PROJEKT OKŁADKI: Andrzej Kalinowski COPYRIGHT BY: Instytut Europeistyki, Warszawa 2014 ISSN , Na k ł a d: 600 e g z. ADRES WYDAWCY: Instytut Europeistyki Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski u l. No w y Św i at 69, p. 32 e-m a i l : p r z e g l a d.e u r o p e j s k i@u w.e d u.pl h t t p://p r z e g l a d e u r o p e j s k i.w d i n p.u w.e d u.pl/ WSPÓŁPRACA WYDAWNICZA: Wydawnictwo Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych u l. No w y Św i at 69, p Wa r s z a w a, e-m a i l : w y d aw n i c t w o.w d i n p@u w.e d u.pl Skład: Tomasz Kasperczyk Dr u k i o p r a w a : Za k ł a d Gr a f i c z n y UW. Za m. WERSJĘ PIERWOTNĄ PRZEGLĄDU EUROPEJSKIEGO STANOWI WERSJA DRUKOWANA

5 Spis treści KRYZYSY W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Wojtaszczyk Konstanty Adam, Nadolska Jadwiga, Czub Jarosław, Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania wprowadzenie do problematyki badań... Grosse Tomasz Grzegorz, Kryzys demokracji w Europie... Skolimowska Anna, Uwarunkowania kryzysu tożsamości Unii Europejskiej w zakresie polityki zewnętrznej HISTORIA, KULTURA I SPOŁECZEŃSTWO W EUROPIE Koubek Jiří, ODS od Klausa do Nečasa: brytyjskie inspiracje tożsamości, ideologii i wizerunku... Widy-Behiesse Marta, Współczesna kultura arabsko-muzułmańska w Europie wybrane aspekty... Smutek Małgorzata, Madame Europe czy dziewczynka do bicia prasa europejska o wysokiej przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Catherine Ashton IMPRESJE EUROPEJSKIE Mizerska-Wrotkowska Małgorzata, Recenzja książki: Dariusz Milczarek, Artur Adamczyk, Kamil Zajączkowski (2014, red.), Introduction to European Studies: A New Approach to Uniting Europe, 767 stron... Ogrodnik Magdalena, Sprawozdanie z czwartego seminarium z serii Debaty Europeistyki Noty o autorach... Wykaz skrótów

6 Contents CRISES IN THE PROCESS OF EUROPEAN INTEGRATION Wojtaszczyk Konstanty Adam, Nadolska Jadwiga, Czub Jarosław, Crises of the European integration process and the methods of overcoming them an introduction to the scope and substance of the research project. Grosse Tomasz Grzegorz, The crisis of democracy in Europe... Skolimowska Anna, Identity crisis of the European Union in external relations HISTORY, CULTURE AND SOCIETY IN EUROPE Koubek Jiří, The ODS from Klaus to Nečas: British inspirations as a matter of identity, ideology and image... Widy-Behiesse Marta, Contemporary Arabic-Islamic culture in Europe... Smutek Małgorzata, Madame Europe or a whipping girl the European press about Catherine Ashton, the High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy EUROPEAN IMPRESSIONS Mizerska-Wrotkowska Małgorzata, Book review: Dariusz Milczarek, Artur Adamczyk, Kamil Zajączkowski (2014, eds.), Introduction to European Studies: A New Approach to Uniting Europe, 767 pages... Ogrodnik Magdalena, Proceedings of the fourth European Debates seminar About the authors... List of abbreviations

7 KRYZYSY W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

8 Crises of the European integration process and the methods of overcoming them an introduction to the scope and substance of the research project Abstract The article presents the assumptions of the interdisciplinary research project, whose object of analysis are crises in the European integration process. The project distinguishes 12 planes of analysis of the crises, revealing their different aspects (crises in the integration process from a theoretical perspective, crises in the process of European integration from a historical perspective, axiological crisis, crisis of legitimacy, crisis of the model of democracy in Europe, crisis of the modernisation of the EU, financial and economic crisis, social crisis, structural crisis, crisis of communication, Poland and the crises in the EU, EU in the international arena during crisis). The article discusses the objectives and research hypothesis, significance of the project and the expected results of the project. For each module of the project, theories explaining the origin, nature, consequences and ways of overcoming the crisis phenomena were distinguished and the research methods by which research goals are planned to be achieved were specified. Key words: crisis, axiology, legitimacy, model of democracy, economy, modernisation, communication, Poland, European Union Streszczenie Artykuł przedstawia założenia interdyscyplinarnego projektu badawczego, którego przedmiot analizy stanowią kryzysy w procesie integracji europejskiej. W projekcie wyodrębniono 12 płaszczyzn analizy zjawisk kryzysowych ujawniających się w procesie integracji (kryzysy w procesie integracji z perspektywy teorii, kryzysy w procesie integracji europejskiej z perspektywy historycznej, kryzys aksjologiczny, kryzys legitymizacji, kryzys modelu demokracji w UE, kryzys modernizacyjny, kryzys finansowo-ekonomiczny, kryzys społeczny, kryzys strukturalny, kryzys komunikacji, Polska wobec kryzysów w UE, UE w poszukiwaniu miejsca na arenie międzynarodowej). Omówione zostały cele i hipoteza badań, znaczenie projektu oraz spodziewane efekty realizacji projektu. Przy każdym module projektu wskazano na teorie wyjaśniające genezę, naturę, następstwa i sposoby przezwyciężania zjawisk kryzysowych oraz metody badawcze, wykorzystywane do osiągnięcia zamierzonych celów. Słowa kluczowe: kryzys, aksjologia, legitymizacja, model demokracji, gospodarka, modernizacja, komunikacja, Polska, Unia Europejska

9 Przegląd Europejski Nr 3 (33), 2014 Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub Instytut Europeistyki, WDiNP, Uniwersytet Warszawski Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania wprowadzenie do problematyki badań 1 Trwający od 2008 roku kryzys ekonomiczny uwypuklił wielopłaszczyznowe dysfunkcje Unii Europejskiej. Maskowane w warunkach stabilnej sytuacji gospodarczopolitycznej słabości UE w tym w szczególności: coraz wyraźniejsze uprzedmiotowienie UE w stosunkach międzynarodowych, problemy z legitymizacją projektu integracyjnego, kryzys strukturalny, kryzys modernizacji, kryzys wartości, deficyt demokracji itd., w czasie kryzysu strefy euro ujawniły się w zmultiplikowany sposób. W tym kontekście w 2012 r. w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego zrodziła się idea dokonania kompleksowej analizy zjawisk kryzysowych w Unii Europejskiej. W tym celu został powołany interdyscyplinarny zespół badawczy składający się z 28 pracowników naukowych posiadających bogaty dorobek w badaniach nad integracją europejską. Są to pracownicy Uniwersytetu Warszawskiego (Instytutu Europeistyki i Instytutu Nauk Politycznych), Szkoły Głównej Handlowej, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz Uniwersytetu Jana Kochanowskiego specjaliści w dziedzinie ekonomii, prawa, filozofii, historii, politologii, polityki społecznej oraz medioznawstwa. W ciągu 30 miesięcy trwania projektu (marzec 2013 r. wrzesień 2015 r.) członkowie zespołu badawczego określą naturę, rolę oraz następstwa kryzysów w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Projekt jest sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC- 2012/05/B/HS5/ Artykuł powstał w ramach projektu badawczego Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Projekt został sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS5/01077.

10 10 Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub Niniejszy artykuł otwiera cykl publikacji opisujących efekty zrealizowanych przez powołany zespół naukowy badań. Przedstawione zostaną opracowania ujmujące w sposób szczegółowy zdiagnozowane w ramach wyszczególnionych w projekcie płaszczyzn analizy zjawiska kryzysowe w UE. W efekcie powstanie kompleksowy obraz heterogenicznych przejawów dysfunkcji UE, stanowiący podstawę do sformułowania wniosków ocennych w odniesieniu do kondycji UE, możliwych metod niwelowania występujących deficytów w strukturze i sposobie jej działania oraz prognoz rozwoju. Cel i hipoteza badań Celem prowadzonych badań jest analiza zjawisk kryzysowych w procesach integracji europejskiej, w szczególności w następujących kontekstach przedmiotowych: uwarunkowania genetyczne; istota i dynamika oraz płaszczyzny występowania i sposoby przejawiania się; następstwa krótko i długoterminowe dla realizacji celów i strategii integracyjnych; sposoby przezwyciężania kryzysów zarówno w wymiarze historycznym, jak i możliwych scenariuszy pokonywania barier rozwojowych integracji europejskiej obecnej dekady. Cele prowadzonych badań wiążą się bezpośrednio z ich przedmiotem. Są nimi kryzysy w procesach integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Zespół badawczy wychodzi z założenia, że perspektywy historyczna i współczesna przekonują, iż integracji towarzyszą zjawiska kryzysowe. Należą do nich w szczególności kryzysy: finansowo-ekonomiczny, społeczny, komunikacyjny, demokracji, modernizacyjny, legitymizacyjny, aksjologiczny, strukturalny. Różnorodność kryzysów warunkuje specyficzne sposoby ich przezwyciężania i zapobiegania. Nawarstwieniu się zjawisk kryzysowych towarzyszy zapotrzebowanie na przedsięwzięcia prawno-ustrojowe i strategiczno-organizacyjne wychodzące im naprzeciw. Przyjęta hipoteza badań sprowadza się do następującego stwierdzenia: zjawiska kryzysowe są immanentną częścią procesów integracji europejskiej. Ich różnorodność, intensywność i wzrastająca częstotliwość, a także wzajemne nakładanie się, są następstwem: dynamiki procesów integracji, hybrydowego charakteru UE i deficytu wizji docelowego jej kształtu; braku równowagi w stawianych i osiąganych celach i strategiach integracyjnych, zwłaszcza w kontekście rozwoju przedmiotowego integracji oraz powiększającego się jej zasięgu terytorialnego. Przyjęte na początku europejskich procesów integracyjnych wizje i strategie rozwoju w znaczącym stopniu wyczerpały się. Trwający od kilku lat syndrom różnych kryzysów, a także ich wielopłaszczyznowość,

11 Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania wymaga poszukiwania nowych sposobów ich rozwiązywania, elastycznych, bardziej skutecznych, przywracających wewnętrzną równowagę, na nowo określających ustrój Unii Europejskiej będącej efektem dotychczasowych procesów integracji. Zespół badawczy zamierza dostarczyć ustaleń dotyczących uwarunkowań, istoty i następstw kryzysów w procesie integracji europejskiej oraz sposobów ich przezwyciężania. W szczególności z tej perspektywy ukazane zostaną potencjalne scenariusze rozwoju integracji europejskiej. Znaczenie oraz przewidywany wymierny efekt realizacji projektu Zainteresowanie tematyką niniejszego projektu wynika z panującej sytuacji kryzysowej na różnych płaszczyznach funkcjonowania Unii Europejskiej. Poznanie przyczyn tych kryzysów to bardzo istotny krok w stronę zrozumienia mechanizmów rządzących procesami integracji, także tymi, które ujawniają się w czasie trudnych relacji między uczestnikami procesu integracji. Wiedza ta może wpływać na kierunki podejmowanych w przyszłości decyzji odnośnie wertykalnego i horyzontalnego wymiaru integracji europejskiej. Należy podkreślić, że kryzys finansowo-ekonomiczny uwydatnił trywializowane problemy w wymiarze strukturalnym, legitymizacyjnym i aksjologicznym funkcjonowania UE, tj. odnoszące się do procesu podejmowania decyzji na poziomie europejskim (deficyt demokracji w ustroju instytucjonalnym UE, kształtowanie się nieformalnych przywódców mających wpływ na proces integracji), wynikające ze zwiększającej się różnorodności interesów krajowych, podważania w praktyce integracyjnej fundamentalnych wartości wspólnotowych takich jak solidarność oraz ułomności podejmowanych dotychczas działań modernizacyjnych. Wszystko to prowadzi do spadku entuzjazmu wśród społeczeństw europejskich wobec projektu zjednoczeniowego. Powyższe obserwacje legły u podstaw podjęcia decyzji o przeprowadzeniu wnikliwych analiz nad istotą pojawiających się i ewoluujących zjawisk kryzysowych w procesie integracji europejskiej, w tym zbadania, w jakim stopniu stały się one impulsem przesileń natury politycznej i strukturalnych zmian w sferze gospodarczej, społecznej i instytucjonalnej w ramach Unii Europejskiej. Realizacja projektu ma na celu umocnienie tożsamości studiów europejskich. Poszerzony zostanie przedmiot badań oraz zweryfikowane różne teorie, metody i techniki badawcze. Upowszechnienie wyników badań w wymiarze lokalnym, krajowym, eu-

12 12 Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub ropejskim i międzynarodowym może zainicjować kolejne przedsięwzięcia badawcze, rozszerzające naukowy ogląd uwarunkowań, istoty i następstw zjawisk kryzysowych w kontekście integracji europejskiej. Uzasadnienie nowatorskiego charakteru projektu Innowacyjność formuły projektu i zagadnień tematycznych w nim poruszanych wynika przede wszystkim z: wielopłaszczyznowego przedmiotu badań. Dominujące dotychczas przedsięwzięcia badawcze krajowe i w dużym stopniu też międzynarodowe skupiały się na poszczególnych zjawiskach kryzysowych nie ujmując ich w sposób kompleksowy; planowanego zweryfikowania paradygmatów teoretycznych w badaniach nad zjawiskami kryzysowymi w procesach integracji europejskiej; wytworzenia instrumentów badawczych użytecznych w dalszych badaniach nad procesami integracji europejskiej. Plan badań Przedmiotem prowadzonych badań są kryzysy w procesach integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. W ramach projektu przewidywane są następujące płaszczyzny analizy: kryzysy w procesie integracji z perspektywy teorii; kryzysy w procesie integracji europejskiej z perspektywy historycznej; kryzys aksjologiczny; kryzys legitymizacji; kryzys modelu demokracji w UE; kryzys modernizacyjny; kryzys finansowo-ekonomiczny; kryzys społeczny; kryzys strukturalny; kryzys komunikacji; Polska wobec kryzysów w UE; UE w poszukiwaniu miejsca na arenie międzynarodowej.

13 Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania Płaszczyzna analizy Członkowie zespołu badawczego Szczegółowa charakterystyka przedmiotu badań Przedmiot analizy Cele Hipoteza badawcza Metodologia badań (teorie wyjaśniające, metody badawcze) Kryzys jako zachwianie stanu równowagi na skutek oddziaływania napięć bądź impulsów wewnętrznych; kryzys jako trwała niemożność zaspokojenia potrzeb, kluczowych dla przetrwania, trwałości i tożsamości wspólnoty; kryzys jako niezdolność do konceptualizacji i opisania stanu rzeczywistości przez nieadekwatność narzędzi poznawczych. Ocena przydatności istniejących narzędzi teoretycznych do analizowania zjawiska kryzysu integracji. Tworzone w II połowie XX w. teorie integracji opisują dynamikę rozwoju procesu i nie odnoszą się bezpośrednio do zjawisk kryzysowych; ograniczenia narzędzi badawczych sprzyjają rozszerzaniu się i utrwalaniu zjawisk kryzysowych, które nie zostają właściwie rozpoznane. analiza mocnych i słabych stron metodologii racjonalistycznej. Dwudziestowieczne uwarunkowania zahamowań i stagnacji w procesie integracji europejskiej. Rozpoznanie procesu integracji w perspektywie historycznej ze szczególnym zwróceniem uwagi na skutki ujawnionych w przebiegu integracji barier i kryzysów. Stagnacja i zahamowania pozytywnie wpływają na proces integracji, pozornie go osłabiając, a w istocie przysługują się jego utrwalaniu. metoda deskryptywno-analityczno-porównawcza, charakterystyczna dla nauk społecznych. Kryzysy w procesie integracji europejskiej z perspektywy historycznej Kryzysy w procesie integracji z perspektywy teorii dr Marek Nadolski dr Paweł Borkowski

14 14 Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub Toczący się w UE spór aksjologiczny o porządek wartości, ich hierarchię i wzajemne relacje: wolność a bezpieczeństwo, równość a sprawiedliwość, ochrona zdrowia i życia a wolność i prywatność jednostki, poszanowanie zasad religii chrześcijańskiej a pluralizm światopoglądowy, solidarność a partykularyzm narodowy. Problemy legitymizacji wywołane napięciami procesów integracji w wymiarach: legitymizacji demokratycznej; legitymizacji pośredniej; legitymizacji elitarnej; legitymizacji utylitarnej; legitymizacji cywilizacyjnej; legitymizacji funkcjonalnej. Analiza uwarunkowań, istoty, przejawów, następstw oraz sposobów przezwyciężania kryzysu w sferze wartości. Identyfikacja i próba wskazania możliwych sposobów przezwyciężania kryzysów legitymizacji w UE na początku XXI w. w obszarach jej funkcjonowania; wykazanie, że kryzysy występujące w UE wpływają na poszukiwanie i znajdowanie nowych formuł ją legitymizujących, jak również zmuszają UE do wysiłków na rzecz poszukiwań coraz UE jest tworem heterogenicznym pod względem kulturowym i narodowym; jednocześnie tworem jednolitym pod względem wartości, postaw, przekonań oraz zasad postępowania wywodzących się z prawa rzymskiego, filozofii greckiej, dziedzictwa kultury judeochrześcijańskiej i wspólnej historii; w XXI w. coraz większym wyzwaniem staje się utrzymanie niezbędnego minimum aksjologicznego zjednoczonej Europy przy równocześnie głoszonym i chronionym pluralizmie światopoglądowym, religijnym, politycznym i ideologicznym. Sposoby i formy legitymizowania ulegają zmianom, zależą od etapu rozwoju legitymizowanego podmiotu (UE) i koegzystują w tym systemie; legitymizacja UE ma charakter rozproszony, realizowany za pomocą wielu formuł, jednak procesy integracji europejskiej powodują konieczność zwiększania znaczenia legitymizacji demokratycznej o charakterze bezpośrednim kosztem legitymizacji pośredniej pochodzącej od państw członkowskich, co wynika z faktu, że mamy analiza wyników badań społecznych dotyczących tematyki aksjologicznej związanej z procesami integracyjnymi w Europie; analiza dyskursu dotyczącego wartości kształtujących jednoczącą się Europę; analiza zjawisk kulturowych (tekstów kultury popularnej) oraz elementów zmieniającej się wrażliwości społecznej odzwierciedlonej w aktywności obywatelskiej. teoria wielopoziomowego zarządzania pozwalająca na diagnozę uczestników polityk europejskich jako aktorów legitymizujących UE, płaszczyzn realizacji interesu politycznego, kanałów komunikacji między nimi; teoria konstruktywistyczna pozwalająca pokazać instytucje UE jako efekt działań podmiotu pierwotnego tzn. legitymizującego oraz wpływ instytucji na tenże podmiot, jak również zdefiniować wielopoziomową tożsamość podmiotu legitymizującego; Kryzys legitymizacji Kryzys aksjologiczny dr Tomasz Kownacki dr Łukasz Zamęcki dr Wojciech Lewandowski

15 Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania Wybrane mechanizmy systemu Unii Europejskiej mające decydujące znaczenie dla funkcjonowania demokracji w UE. większego uznania i reprezentacji społecznej dla działań zmierzających do pełnej realizacji jej celów. Weryfikacja, czy ulepszenie określonych mechanizmów demokracji w UE wpłynie na wyeliminowanie w przyszłości sytuacji kryzysowych w procesie integracji. Zbadanie korelacji pomiędzy deficytem demokracji, a efektywnościową płaszczyzną legitymizacji w UE. do czynienia z jej kryzysami w obszarach kulturowym, społecznym i ekonomicznym. Modyfikacja mechanizmów funkcjonowania demokracji w UE w perspektywie długookresowej może zażegnać kryzys ze względu na zniwelowanie deficytu demokracji, podczas gdy w krótkim okresie może na niego nie wywierać wpływu. metoda porównawcza celem dokonania komparatystyki formuł legitymizujących UE z państwami narodowymi i organizacjami międzynarodowymi; metoda systemowa pozwalająca na analizę legitymizowania UE jako wielopoziomowego systemu politycznego; metoda decyzyjna umożliwiająca rozpatrzenie procesu legitymizacji przez pryzmat ośrodka decyzji jako przedmiotu legitymizacji, legitymizowania procesu decyzyjnego, legitymizowania decyzji politycznych (efektów) i legitymizacji implementacji politycznej czyli urzeczywistniania decyzji w państwach członkowskich. teoria wielopoziomowego rządzenia; metody: deskryptywna, analiza normatywna, systemowa i komparatywna; techniki badawcze: obserwacja, wywiad, analiza dokumentów normatywnych i pozanormatywnych oraz dostępnych opracowań i danych. Kryzys modelu demokracji dr hab. Marta Witkowska, dr Anna Sroka dr Rafał Bieniada, dr Jarosław Czub

16 16 Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub Cykle gospodarcze w Unii Europejskiej w okresie w celu weryfikacji twierdzenia o europejskim cyklu koniunkturalnym ; przedmiotem uwagi badawczej będą spowolnienia gospodarcze lat , oraz /13. Nierównowaga między gospodarczym a społecznym wymiarem integracji europejskiej oraz procesy adaptacyjne zachodzące w europejskim modelu społecznym. Sformułowanie kanonu kryteriów oceny instytucjonalnych mechanizmów zapobiegania kryzysom oraz reakcji na kryzys, w tym weryfikacja, czy istnieje jakiś zakres działań, który nie ma charakteru specyficznie sytuacyjnego (kontyngentnego). Identyfikacja zjawiska kryzysu społecznego w UE (przyczyny, przebieg, następstwa); analiza i ocena działań podejmowanych na poziomie unijnym na rzecz jego przezwyciężania oraz określenie znaczenia kryzysu społecznego dla procesu integracji europejskiej. Dla UE charakterystyczny jest specyficzny europejski cykl koniunkturalny. W ramach UE widoczna jest nierównowaga między gospodarczym a społecznym wymiarem integracji, co jest efektem m.in. ograniczeń natury strukturalno-instytucjonalnej (zapisy traktatowe, prymat funkcji regulacyjnych nad redystrybucyjnymi), politycznej (obrona suwerenności socjalnej przez państwa członkowskie), aksjologicznej (osłabienie solidarności wskutek rozszerzenia UE o 13 nowych państw) oraz tożsamościowej; w obliczu wyzwań związanych z globalną konkurencją oraz kryzysem analiza danych statystycznych dotyczących rozwoju gospodarki europejskiej w latach oraz ich omówień i interpretacji teoretycznych; analiza danych jakościowych dotyczących ukierunkowań dyskursu politycznego odnoszącego się do poszczególnych kryzysów i jego rezultatów w zakresie podjętych działań na różnych poziomach zarządzania gospodarczego w UE (lub odpowiednio EWG i WE) w odniesieniu do nich; analiza literatury naukowej dotyczącej modeli poszczególnych kryzysów oraz ich krytyki. teorie neofunkcjonalna, instytucjonalna oraz liberalizmu międzyrządowego, celem diagnozy stanu nierównowagi między gospodarczym a społecznym wymiarem integracji europejskiej i jego konsekwencji dla rozwoju UE; paradygmat europeizacji w celu analizy procesów adaptacyjnych zachodzących w europejskim modelu społecznym; metody: historyczna, analiza prawno-instytucjonalna, analiza wskaźników społecznych. Kryzys społeczny Kryzys finansowo-ekonomiczny dr hab. Kszysztof Szewior dr Jadwiga Nadolska prof. dr hab. Artur Nowak-Far prof. dr hab. Katarzyna Żukrowska prof. UW, dr hab. Tomasz Grzegorz Grosse

17 Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania Struktura organizacyjna UE instytucjonalna, proceduralna, kompetencyjna i prawna płaszczyzna funkcjonowania Unii. Ujawnienie barier instytucjonalnego, proceduralnego i prawnego funkcjonowania UE; zdiagnozowanie genezy kryzysogennych elementów struktury unijnej; wyjaśnienie przyczynowo-skutkowego powiązania między konkretnymi elementami struktury organizacyjnej UE a problemami natury instytucjonalnej, proceduralnej, kompetencyjnej i prawnej; zaproponowanie potencjalnych możliwości wyjścia z kryzysu. demograficznym zwraca się uwagę na wyczerpywanie się formuły europejskiego modelu społecznego i umacnianie się na kontynencie strategii o proweniencji neoliberalnej w rozwiązywaniu problemów społecznych. Kryzys strukturalny UE spowodowany został powołaniem niejednorodnej wewnętrznie struktury organizacyjnej łączącej różne reżimy zarządzania w trzech filarach, przy jednoczesnym powołaniu meta-organizacji w postaci UE i niewyposażeniu jej w osobowość prawną; kryzys ten pogłębiał się wraz z dynamicznym rozwojem UE, materialnym rozszerzaniem integracji i równoległym brakiem zasadniczych upraszczających reform strukturalnych. teorie międzyrządowa i neofunkcjonalna, umożliwiające właściwe ulokowanie rozważań na temat genezy struktury organizacyjnej UE oraz powolnych decyzji dotyczących poważniejszych reform; teoria reżimów międzynarodowych pozwalająca ocenić sposób funkcjonowania zróżnicowanych metod zarządzania różnymi dziedzinami UE; teoria neoinstytucjonalna pozwalająca ukazać wielopłaszczyznowe zależności między instytucjami prawnymi, procedurami, wewnętrznymi strukturami organizacyjnymi i aktorami instytucjonalnymi; metoda systemowa pozwalająca odpowiednio zanalizować relacje między poszczególnymi elementami systemu politycznego UE w aspekcie poziomym i pionowym; metoda decyzyjna umożliwiająca analizowanie procesów decyzyjnych zachodzących w ramach Kryzys strukturalny dr Monika Poboży, dr Jolanta Szymańska dr hab. Piotr Wawrzyk, mgr Aleksandra Saczuk

18 18 Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub Strategia komunikacyjna Unii Europejskiej obejmująca zarówno rozwiązania prawne, instytucjonalne, jak i narzędzia służące zapewnieniu realizacji prawa dostępu do informacji obywatelom państw członkowskich; analiza skutków strategii komunikacyjnej Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem działań ukierunkowanych na media i środowisko dziennikarzy w państwach członkowskich. Zdiagnozowanie obszarów w polityce komunikacyjnej i informacyjnej Unii Europejskiej mogących warunkować powstanie kryzysu komunikacji oraz wskazanie przyjętych w jej ramach rozwiązań mających temu przeciwdziałać; diagnoza stanu obecności tematyki unijnej w mediach, co w istotnym stopniu wpływa na poziom wiedzy obywateli na jej temat. Narzędzia i rozwiązania prawne i instytucjonalne przyjęte przez Unię Europejską w zakresie polityki informacyjnej i komunikacyjnej nie zapewniają pełnego poinformowania obywateli państw członkowskich o działaniu tej instytucji, nie prowadzą także do całkowitego zlikwidowania luki informacyjnej; uwarunkowane jest to, nie jak było w XX w. brakiem adekwatnych narzędzi i koncepcji przekazywania informacji, ale nadmiarem przekazywanych informacji i chaosem informacyjnym, który jest przez to powodowany. UE, od momentu zainicjowania określonego rozwiązania, poprzez jego opracowywanie i dyskutowanie, do ostatecznego uchwalenia; metoda porównawcza pozwalająca na ocenę rozwiązań organizacyjnych przyjętych na szczeblu unijnego systemu politycznego poprzez ich porównanie z państwowymi systemami politycznymi. analiza systemowa pozwalająca na wskazanie instytucji i podmiotów odpowiedzialnych za prowadzenie polityki informacyjnej i komunikacyjnej, określenie ich usytuowania w systemie instytucjonalnym UE, a także wzajemnych relacji; analiza prawno-instytucjonalna służąca do określenia strategii informacyjnej i komunikacyjnej UE, a także wskazania przesłanek powoływania i celów działania wyspecjalizowanych jednostek odpowiedzialnych za realizację wskazanej strategii; jakościowa analiza źródeł wykorzystana do analizy danych wtórnych (statystyki Eurobarometru, podejmujące kwestie wiedzy obywateli o UE i ich stosunku do procesu integracji); analiza zawartości ilościowa analiza zawartości i jakościowa Kryzys komunikacji prof. UW, dr hab. Ewa Stasiak-Jazukiewicz dr Marta Jas-Koziarkiewicz

19 Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania Analiza udziału Polski w kluczowych dla pojawienia się kryzysu działaniach, polska polityka europejska i te jej elementy, w ramach których Polska reaguje na sytuację w Unii i wpływa na unijną politykę wobec kryzysu; ponadto dokonana zostanie analiza konsekwencji kryzysu dla polskiej sytuacji wewnętrznej (pozycji PO). Udzielenie odpowiedzi na pytania: jak Polska odnalazła się w trudnym czasie kryzysu, jakie decyzje były podejmowane w jego kontekście, jak polska władza reagowała na kryzys w Unii jako kwestię zewnętrzną, a które elementy kryzysu stały się częścią polityki państwa wobec kryzysu z pominięciem UE? Od momentu wejścia do UE Polska nie tylko uczestniczy w kryzysach, z jakimi styka się UE, ale także wpływa na ich przebieg, starając się nimi współzarządzać, jeśli to możliwe; Polska wykorzystuje w tym celu w szczególności swoje podstawowe narzędzie: koordynację polityki europejskiej, ale korzysta także z dyplomacji oraz z narzędzi polityki krajowej; kryzys finansowy pokazał, iż wiele z powyższych narzędzi działa efektywnie, choć trudno jeszcze ocenić długoterminowe skutki korzystania z nich. analiza treści, przeprowadzona w celu oceny stopnia ważności tematyki i zakresu prezentacji zagadnień związanych z funkcjonowaniem UE; indywidualny wywiad pogłębiony wywiady z przedstawicielami dziennikarzy prasy ogólnokrajowej, dotyczące stopnia wiedzy i oceny sposobów przekazywania informacji przez struktury i instytucje UE. metoda międzyrządowa, analiza instytucjonalno-prawna oraz analiza decyzyjna wykorzystane celem określenia miejsca Polski w uwarunkowaniach kryzysów w UE; metoda komparatystyczna w celu zestawienia działań Polski z innymi państwami; metody systemowa i decyzyjna wykorzystane do diagnozy polskiego stanowiska i sytuacji państwa polskiego wobec genezy i istoty kryzysów w UE, co pozwoli na sprawdzenie, czy i ewentualnie w jaki sposób zmieniły się elementy i kształt systemu państwowego, instytucji, ich kompetencji, a także czy polityczne wybory na poziomie państwowym są podyktowane wpływem kryzysu w UE. Polska wobec kryzysów w UE dr Renata Mieńkowska-Norkiene

20 20 Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub Wymiar normatywny zewnętrznych relacji UE, realizowany w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa: relacje Unii Europejskiej z Ameryką Łacińską, Afryką Północną i regionem Bliskiego Wschodu; dylematy unijnej polityki sąsiedztwa. Ujęte w perspektywie historycznej kluczowe dla procesu modernizacji płaszczyzny funkcjonowania UE: system instytucjonalny; system prawa; polityki ekonomiczne i społeczne; Analiza genezy, specyfiki oraz możliwych sposobów przezwyciężenia kryzysu/problemów w normatywnej polityce zewnętrznej UE na przykładzie analizy relacji z wybranymi uczestnikami stosunków międzynarodowych oraz próba nakreślenia możliwych kierunków dalszego rozwoju normatywnej tożsamości UE w stosunkach międzynarodowych. Stworzenie katalogu sukcesów, jak również błędnych decyzji w zakresie działań modernizacyjnych podejmowanych w UE; określenie źródeł i sposobów przezwyciężenia kryzysu, co wymaga Prowadzenie przez UE normatywnej polityki zewnętrznej napotyka problemy, które składają się na zjawisko kryzysu jej dotychczasowej tożsamości międzynarodowej oraz na potrzebę poszukiwania miejsca na arenie międzynarodowej; na zjawisko to składają się czynniki: instytucjonalno-prawne (hipoteza braku spójnych i skutecznych instrumentów oddziaływania międzynarodowego, także po Traktacie z Lizbony), polityczne (hipoteza kryzysu idei, strategii, trudności z wypracowaniem wspólnej, europejskiej strategii stosunków zewnętrznych); są to także uwarunkowania wynikające ze specyfiki porządku międzynarodowego (hipoteza zmian w systemie międzynarodowym, które czynią UE mniej atrakcyjnym parterem relacji). Kryzys modernizacji to efekt rozwoju UE, która z jednej strony osiągnęła etap swojej dojrzałości (Traktat z Lizbony, zmiany w kierunku rozwiązań ponadnarodowych, UE jako system polityczny), z drugiej jednak nie dostosowała się do nowych okoliczności polityczno-ekonomicznych instytucjonalizm socjologiczny (konstruktywizm) umożliwiający zidentyfikowanie wspólnych dla UE idei, tożsamości, norm i zasad, czyli normatywnych elementów zakodowanych w oficjalnych dokumentach: oświadczeniach, deklaracjach, wspólnych strategiach oraz dyskursie, odnoszącym się do danego zagadnienia, których nadawcami są przedstawiciele instytucji europejskich; metody badawcze: metoda porównawcza, metoda analizy zawartości treści, metoda jakościowej analizy dyskursu publicznego, wywiady pogłębione, metoda scenariuszowa. metody: historyczna, neoinstytucjonalna, systemowa umożliwiające prześledzenie ewolucji procesu modernizacji w integracji europejskiej; analiza porównawcza zastosowana celem uzasadnienia odwołania do pojęcia modernizacji w odniesieniu do środowiska ponadnarodowego; Kryzys modernizacyjny UE w poszukiwaniu miejsca na arenie międzynarodowej dr Anna Wierzchowska dr Justyna Miecznikowska dr Kamil Ławniczak dr Anna Skolimowska dr Małgorzata Mizerska-Wrotkowska

21 Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania sfera polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. udzielenia odpowiedzi na pytanie o kierunek procesu integracji. (nowe rozszerzenia, konflikty wartości demokratycznych, kryzys ekonomiczny, zmiany tożsamości społeczeństw europejskich), rozwinęła się struktura o bardzo ambitnych założeniach, lecz zarazem ograniczonych możliwościach ich realizacji, efektem jest kryzys modernizacyjny przejawiający się w braku adekwatnej reformy instytucjonalnej, niewypełnianiem założeń polityk unijnych, spadkiem poparcia dla idei integracji. Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów przekazanych przez członków zespołu badawczego. odwołanie do dyskursu konstruktywistycznego, definiującego UE jako społeczność polityczną, dla której charakterystyczna jest ciągła dynamika, polegająca na dyfuzji wspólnych norm oraz określania tożsamości.

22 22 Konstanty Adam Wojtaszczyk, Jadwiga Nadolska, Jarosław Filip Czub W pierwszym etapie pracy została przeprowadzona diagnoza obecności, specyfiki i intensywności kryzysów w Unii Europejskiej (gdzie są generowane zjawiska kryzysowe, jakie są konsekwencje zjawisk kryzysowych, prognozowanie interakcji). Pozwoliło to na sformułowanie pytań badawczych wspólnych i specyficznych dla każdego z obszarów badawczych. W ramach jednodniowego seminarium naukowego dokonano weryfikacji dotychczasowego stanu badań nad kryzysami w UE i sformułowano kluczowe założenia dla projektu badawczego. Kolejny etap stanowi analiza dotychczasowych strategii przezwyciężania kryzysów oraz ocena, na ile owe metody niwelowały, a na ile pogłębiały sytuację kryzysową w UE. Zwieńczenie tego etapu badań stanowić będą syntetyczne raporty podsumowujące uzyskane przez członków zespołu badawczego wyniki na poziomie poszczególnych płaszczyzn analizy (badanych kryzysów). Następnie w ramach realizowanych prac badawczych zostaną określone obecne płaszczyzny przenikania się i intensyfikacji kryzysów w UE. Przedmiotem dociekań będzie poszukiwanie przyczyn, dla których obecny kryzys jest innego typu i potrzebuje innych rozwiązań. Finalny etap badań będzie miał charakter prognostyczny, w którym zostaną zaproponowane sposoby efektywnego przezwyciężania kryzysów w procesie integracji europejskiej. Uzyskane wyniki badań zostaną zaprezentowane na zorganizowanej ogólnopolskiej konferencji oraz opublikowane w pracy zbiorowej. Przyjęte w ramach projektu założenie badawcze o kryzysach jako immanentnych składnikach procesu integracji europejskiej oraz wyczerpaniu się dotychczasowych formuł rozwoju potwierdza analiza historyczna procesu integracji europejskiej oraz trwający od kilku lat kryzys gospodarczy. Wywołał on efekt domina, obejmując różnorodne płaszczyzny funkcjonowania polityk oraz współpracy w ramach UE i uwypuklił ułomność podejmowanych dotychczas działań modernizacyjnych. Zasadność przypuszczeń ma kluczowe znaczenie dla utworzenia siatki konceptualizacyjnej i opracowania metod, umożliwiających przezwyciężanie w przyszłości kryzysów w UE. Zastosowane metody badawcze W planowanych badaniach preferowane jest podejście politologiczne, ale wielopłaszczyznowość przedmiotu badań i obligacje wynikające z weryfikacji hipotezy, a także kompetencje części członków zespołu badawczego warunkują i umożliwiają podejmowanie niezbędnych przedsięwzięć badawczych z perspektywy nauk historycz-

23 Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania nych, prawnych, ekonomicznych i medioznawstwa. Teoretyczne ramy badań tworzą w pierwszym rzędzie instytucjonalizm historyczny, racjonalizm i konstruktywizm. Zastosowane zostaną również następujące metody: historyczna, systemowa, porównawcza oraz jakościowa analiza treści. Efekty realizacji projektu Efekty realizacji projektu można mierzyć w kategoriach formalnych i materialnych. Z punktu widzenia formalnego podjęcie i zrealizowanie przedmiotowych badań doprowadzi do zbudowania interdyscyplinarnego zespołu badawczego, zogniskowania dyskusji ogólnokrajowej i konfrontacji polskiego środowiska naukowego z badaniami międzynarodowymi dotyczącymi zjawisk kryzysowych w procesach integracji europejskiej. Z punktu widzenia materialnego zespół badawczy zamierza dostarczyć ustaleń dotyczących artykulacji uwarunkowań, istoty i następstw kryzysów w procesie integracji europejskiej oraz sposobów ich przezwyciężania. W szczególności z tej perspektywy ukazane zostaną potencjalne scenariusze rozwoju integracji europejskiej. Finalne wyniki badań zostaną przedstawione w raporcie końcowym oraz w publikacjach naukowych (dwie prace zbiorowe zarówno w języku polskim, jak i angielskim). W trakcie realizacji projektu artykuły opracowane przez członków zespołu badawczego będą publikowane w periodyku naukowym Przegląd Europejski wydawanym przez Instytut Europeistyki Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Przygotowane publikacje pozwolą na upowszechnienie wyników badań w Polsce i za granicą oraz na ich kontynuowanie. Wyniki swoich badań członkowie zespołu będą także prezentować na organizowanych poza UW ogólnopolskich i międzynarodowych konferencjach naukowych.

24 The crisis of democracy in Europe Abstract The basic thesis of this paper is that integration processes in Europe have not only failed to introduce democracy at the EU level, but also hampered the functioning of democracy in the member states. This has led to the crisis of democracy in Europe. It is an example of maturing, long-term crisis, essentially stemming from elitist profile of the integration processes. The crisis of democracy in Europe has became even more apparent during the difficult economic situation after Key words: democracy, two-tier political system in Europe, democratic legitimacy, constitutional patriotism Streszczenie Podstawowa teza niniejszego opracowania głosi, że procesy integracyjne w Europie nie tylko nie zbudowały ustroju demokratycznego na szczeblu Unii Europejskiej, ale wręcz utrudniły funkcjonowanie demokracji w państwach członkowskich. W ten sposób doprowadziły do kryzysu demokracji w Europie. Jest to przykład dojrzewającego od dawna kryzysu, wynikającego w istocie z elitarnej specyfiki procesów integracyjnych, które niejako z założenia omijają procedury demokratyczne. W sytuacji trudności ekonomicznych po roku 2008 kryzys ten jedynie zyskał na wyrazistości. Słowa kluczowe: demokracja, dwupoziomowy system polityczny w Europie, legitymacja demokratyczna, patriotyzm konstytucyjny

25 Przegląd Europejski Nr 3 (33), 2014 Tomasz Grzegorz Grosse Instytut Europeistyki, WDiNP, Uniwersytet Warszawski Kryzys demokracji w Europie 1 W swoim opracowaniu odwołuję się do koncepcji dwupoziomowego ładu politycznego funkcjonującego w Europie jednocześnie na szczeblu unijnym i narodowym (Grosse 2012) 2. Dlatego deficyt demokracji na poziomie europejskim nieuchronnie wpływa na problemy demokracji narodowej. Na szczeblu europejskim podejmowane są wprawdzie próby zbudowania demokracji, a przynajmniej ograniczenia deficytu demokratycznego 3. Nie są one skuteczne. Niekiedy przypominają maskowanie problemów lub manipulowanie opinią publiczną w taki sposób, aby kwestie braku demokracji europejskiej przestały być dotkliwe politycznie. Kryzys gospodarczy uwypuklił z pełną wyrazistością problemy deficytu demokracji w Europie. Okazało się, że obywatele pragną mieć wpływ na decyzje polityczne podejmowane na Starym Kontynencie, zgodnie z regułami demokratycznymi. Nie chcą, aby ich uprawnienia były ograniczane lub aby wręcz narzucano im odgórnie, jak mają zachowywać się w kryzysie. Próby odbudowania demokracji w Europie przebiegają dwutorowo: na poziomach narodowym i europejskim. W pierwszym przypadku niejednokrotnie odbywa się to ze szkodą dla możliwości podejmowania skutecznych reform antykryzysowych w UE lub przyczynia się do blokowania postępów integracji europejskiej. W kryzysie pojawiło się również zjawisko asymetrycznego oddziaływania 1 Artykuł powstał w ramach projektu badawczego Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Projekt został sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS5/ Jest to rozwinięcie koncepcji dwupoziomowej gry w odniesieniu do integracji europejskiej, por.: Putnam Jedną z takich prób było wprowadzenie europejskiej inicjatywy obywatelskiej (w 2012 r.), która umożliwia milionowi obywateli UE pochodzących przynajmniej z siedmiu państw członkowskich zwrócenie się do Komisji Europejskiej z wnioskiem legislacyjnym. Komisja nie ma jednak obowiązku wystąpienia z formalnym wnioskiem ustawodawczym na podstawie takiej inicjatywy.

26 26 Tomasz Grzegorz Grosse kryzysu na demokrację narodową, tzn. w jednych państwach instytucje demokratyczne (tzw. większościowe) odzyskują wpływ na podejmowane decyzje, a w innych wyraźnie przegrywają i są zmuszane akceptować dyktat odgórnie nakładanych warunków politycznych. Z drugiej strony próby niwelowania deficytu demokratycznego są podejmowane na szczeblu europejskim. W niniejszym tekście analizuję kierunki tych zmian oraz zastanawiam się, czy mogą przyczynić się do rozwiązania tego problemu. Czy integracja europejska jest procesem demokratycznym? Analizując zagadnienie deficytu demokratycznego w Unii Europejskiej należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, czym jest demokracja. Według badaczy tego problemu demokracja jest systemem prawnym, w którym społeczeństwo kontroluje władzę publiczną, opierając się na zasadach równości (Beetham 1994: s ). Według innej definicji jest to system instytucjonalny bazujący na prawie polegający na konkurencyjnie sprawowanej kontroli nad władzami publicznymi. Demokracja opiera się na publicznej deliberacji i mechanizmach wyborczych, w ramach których każdy obywatel danej społeczności ma równe prawa wyborcze, a rząd i jego program działania są formułowane w oparciu o większość wyłonioną w wyborach (Follesdal 1998). Wspomniane definicje kładą nacisk na konkurencyjny wymiar sprawowania kontroli społecznej nad władzami publicznymi. Owa konkurencja odbywa się w dwóch głównych wymiarach: (a) w debacie publicznej, w której rywalizują alternatywne pomysły programowe dotyczące sprawowania władzy oraz (b) poprzez rywalizację wyborczą między ugrupowaniami politycznymi, do której członkowie danej społeczności mają powszechny, równy i bezpośredni dostęp. W Europie z uwagi na uwarunkowania kulturowe i historyczne uprawnienia do sprawowania władzy są wiązane z ustrojem demokratycznym. To reguły demokracji, takie jak (1) zasada powszechnych wyborów, (2) prawo do debaty publicznej (i wyboru opcji programowej), (3) rozliczalność polityków sprawujących władzę oraz (4) równość wyborców są probierzem prawomocności ładu politycznego panującego w Europie (Piattoni 2013). Dzieje się tak nie tyle ze względu na przepisy konstytucji większości krajów europejskich, ale z uwagi na ugruntowane przez historię wartości i przekonania demokratyczne europejskich społeczeństw (Beetham, Lord 1998; Grosse 2006). Postępy integracji europejskiej opierały się dotąd w największym stopniu na decyzjach podejmowanych przez elity rządów narodowych (Hooghe 2003). Takie kryteria

27 Kryzys demokracji w Europie 27 demokracji, jak debata społeczna lub odwołanie się do demokratycznego werdyktu społeczeństw były bardzo słabo obecne przy powstawaniu oraz na kolejnych etapach rozwoju integracji europejskiej (Rosato 2011). Co więcej, szereg działań podejmowanych na szczeblu unijnym cechuje zjawisko, które można określić mianem zinstytucjonalizowanej hipokryzji 4. Z jednej strony, w celu zwiększenia legitymizacji społecznej oraz upowszechnienia idei europejskich, deklaruje się otwarcie szerokiej debaty społecznej. Z drugiej zaś poszczególne rozwiązania polityczne są przyjmowane w gronie najbardziej wpływowych (ale stosunkowo wąskich) elit. Zasadniczym problemem integracji europejskiej jest to, że obecnie daleko wykracza ona poza ramy współpracy międzyrządowej praktykowanej w większości innych organizacji międzynarodowych, a jednocześnie nie spełnia warunków stawianych demokratycznym federacjom. W literaturze przedstawiane są różne przykłady deficytu demokratycznego. Przede wszystkim wskazuje się na dwa asymetryczne procesy zachodzące w Europie (Schmidt 2004, Schmidt 2006). Po pierwsze, systematycznie wzrasta znaczenie Unii, zarówno w sferze instytucjonalnej i kompetencyjnej, jak również poprzez rozwój prawa europejskiego. Pogłębianiu procesów integracji europejskiej nie towarzyszy jednak porównywalny rozwój demokratycznej kontroli nad władzami publicznymi w Unii. Po drugie, państwa członkowskie, które mają wysoki poziom legitymizacji demokratycznej, są coraz bardziej ograniczane przez prawo europejskie oraz decyzje władz unijnych. Tracą w ten sposób kontrolę nad niektórymi procesami gospodarczymi i społecznymi na własnym terytorium, a także nie mogą spełnić wielu oczekiwań wyborców. Uprawnienia suwerennych państw przekazane na poziom europejski przekraczają jak wcześniej wspomniałem praktykę stosowaną w innych organizacjach międzynarodowych. W szczególności zbyt wielki jest zakres delegacji władzy do instytucji technokratycznych i sędziowskich w Unii. Nie posiadają one żadnego mandatu demokratycznego, a w wielu sprawach mają autonomiczny status w stosunku do instytucji międzyrządowych. Wspomniane instytucje potrafią wpływać na rozwój integracji europejskiej poza wolą polityczną państw, co przybiera postać pełzającej ekspansji kompetencyjnej (competency creep) (Bailey 2006). Mogą także monitorować działania państw członkowskich, przede wszystkim w zakresie implementowania prawa europejskiego, a niekiedy nawet narzucać im rozstrzygnięcia prawne. W ten sposób struktury technokratyczne Unii przestają pełnić rolę instytucji delegacyjnych, którym państwa okresowo i warunkowo powierzyły określone zadania i które w założeniach powinny 4 Na temat zinstytucjonalizowanej hipokryzji w procesach integracji europejskiej: Iankova, Katzenstein 2003.

28 28 Tomasz Grzegorz Grosse być podporządkowane władzy rządów. Stają się natomiast coraz bardziej niezależnym graczem politycznym na scenie europejskiej, który w pewnych sytuacjach staje się kontrolerem państw, a więc faktycznie posiada nadrzędną pozycję polityczną. Dodatkowymi zarzutami są: niewystarczający zakres transparentności funkcjonowania instytucji europejskich, a także brak odpowiedniej kontroli i rozliczalności urzędników unijnych przez wyborców (Risse, Kleine 2007). Przykładem wspomnianych procesów jest wzrastająca dysproporcja między rosnącą władzą instytucji wykonawczych w Unii oraz słabnącym znaczeniem parlamentów narodowych, które w coraz mniejszym stopniu kontrolują władzę wykonawczą (Andersen, Burns 1996; Raunio 1999). Szacuje się, że od 60 nawet do 80 proc. wszystkich regulacji przyjmowanych przez parlamenty krajowe są wypracowane na poziomie europejskim. W ten sposób rola narodowych posłów jest zredukowana jedynie do wprowadzenia regulacji unijnych do krajowego porządku prawnego. Rodzi to niezadowolenie większości polityków w parlamentach krajowych. Prowadzi również do powstania dysonansu legitymizacyjnego między rosnącymi uprawnieniami instytucji wspólnotowych a malejącymi uprawnieniami legislatur krajowych (Andersen, Burns 1996). Zbliżonym argumentem jest przekonanie, że decyzje Unii w dużej części nie tylko nie uzyskują odpowiedniej akceptacji większości społeczeństw europejskich, ale nierzadko mogą nawet nie służyć ich interesom. System instytucjonalny w Unii oraz skomplikowane procedury decyzyjne sprzyjają natomiast wywieraniu wpływów przez grupy interesów, które reprezentują mniejszość społeczną. W narodowych systemach politycznych są one w dużo większym stopniu równoważone przez wpływy partii politycznych wyłanianych w demokratycznych wyborach oraz przez kontrolę parlamentów nad władzą wykonawczą. Natomiast w Unii mogą skutecznie lobować za korzystnymi dla siebie rozwiązaniami lub blokować decyzje mające większościowe poparcie społeczne (Scharpf 1999; Tsebelis 2002). Jest to związane ze słabością demokratycznej reprezentacji w Unii, a więc niewystarczającą legitymizacją na wejściu procesu decyzyjnego (tzw. input legitimacy) (Weiler 2013). W Unii nie ma ani wspólnoty politycznej (demos), ani odpowiednich instytucji wyborów bezpośrednich (wyjątek wyborów do Parlamentu Europejskiego który ma jednak poważne niedoskonałości standardów demokratycznych omówię w dalszej części opracowania). Łączy się to z brakiem mechanizmu tzw. rozliczalności władz (accountability), a więc możliwości weryfikowania obietnic polityków poprzez cykliczny mechanizm wyborczy. Według niektórych opinii, jednym z podstawowych problemów instytucji europejskich jest właśnie niewystarczający poziom odpowie-