OSOBOWOŚCIOWE, ŚRODOWISKOWE I BEHAWIORALNE UWARUNKOWANIA AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ OSÓB ZRZESZONYCH W KLUBACH SENIORA

Transkrypt

1 OSOBOWOŚCIOWE, ŚRODOWISKOWE I BEHAWIORALNE UWARUNKOWANIA AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ OSÓB ZRZESZONYCH W KLUBACH SENIORA STRESZCZENIE Wstęp Rozwój w obszarach technologii medycznych, opieki zdrowotnej, odżywiania oraz warunków sanitarnych i higienicznych spowodował obniżenie wskaźników przedwczesnej umieralności. Przewidywana długość życia w krajach rozwiniętych osiąga aktualnie 80 lat i wzrosła od 1900 roku w przybliżeniu o 25 do 30 lat (Osiński, Szeklicki 2012). Szacuje się, że globalne starzenie się w XXI wieku spowoduje na całym świecie znaczny wzrost popytu na społeczne, ekonomiczne i medyczne działania na rzecz poprawy funkcjonowania seniorów. Wzrastająca liczba osób starszych przyczynia się do zwiększenia wydatków na pomoc społeczną czy opiekę zdrowotną, a tym samym kształtuje nowe, nieznane uprzednio na tę skalę, potrzeby. Najważniejszym wyzwaniem jest podnoszenie osobom starszym jakości życia, na którą według WHO składają się zdrowie fizyczne, stan psychiczny, poziom niezależności, relacje społeczne, przekonania życiowe osoby i jej otoczenie (Osiecka- Chojnacka 2012). Podstawą budowania tej wartości jest możliwie wszechstronna fizyczna, społeczna i umysłowa aktywność osoby, dla której WHO zaproponowało określenie aktywne starzenie się (active aging). Jednym choć nie jedynym z jego wymiarów jest aktywność fizyczna. Mając na uwadze rolę, jaką pełni aktywność fizyczna w etiologii, profilaktyce i leczeniu wielu schorzeń (choroby układu krążenia, cukrzyca, otyłość, depresja, niektóre postacie nowotworów itp.), a co za tym idzie także w poprawianiu jakości życia, jej propagowanie we współczesnym społeczeństwie jest ważnym zadaniem. Aby można ją było regularnie realizować należy zdobyć wiedzę o mechanizmach, które mają kluczową rolę w jej podejmowaniu bądź też unikaniu (Bauman, Biddle, Sallis 2002). Odzwierciedla to funkcjonowanie/działalność wszystkich organów społecznych, które mają lub powinny mieć warunki do wzięcia udziału w propagowaniu aktywności fizycznej wśród ludzi, zwłaszcza starszych. Często słyszy się, że jest niewystarczająca, lecz to nie z powodu niedopełniania swoich obowiązków, tylko z braku dysponowania odpowiednimi narzędziami interwencji. Aby takie narzędzia tworzyć, niezbędna jest wiedza na temat determinantów aktywności ruchowej.

2 Cel Głównym celem podjętych badań było zidentyfikowanie czynników, a konkretnie określenie, czy i w jakim stopniu wybrane zmienne osobowościowe (postrzegane kompetencje fizyczne, poczucie własnej skuteczności, postawy wobec aktywności, postrzegane bariery aktywności fizycznej oraz samoocena stanu zdrowia), środowiskowe (otoczenie społeczne i fizyczne) i behawioralne (oglądanie telewizji) są powiązane z poziomem wolnoczasowej aktywności fizycznej seniorów. Materiał i Metody W badaniu uczestniczyło 577 osób, w tym 369 kobiet oraz 208 mężczyzn. Wiek badanych wynosił od 51 do 91 lat (M=70.72, 95% CI: , SD=8.04).Wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, techniką ankietowa. Opracowany kwestionariusz obejmował: Physical Activity Scale for the Elderly (PASE) z dodatkowym pytaniem, którego treścią była samoocena częstości z jaką osobie zdarza się rezygnować ze spacerów lub innych form aktywności fizycznej na rzecz oglądania telewizji, The Physical Exercise Self-efficacy Scale (Lucidi i wsp. 2006), Barriers and Motivators to Physical Activity Questionnaire (Kirkby, Kolt, Babel 1998), Intrinsic Motivation Inventory IMI (McAuley, Duncan, Tamen 1987), The Support for Exercise Habits Scale (Sallis i wsp. 1987), Postawa wobec regularnego podejmowania aktywności fizycznej została zmierzona zgodnie z propozycją I. Ajzena (1985) przy pomocy siedmiostopniowej skali dyferencjału semantycznego. Do oceny postrzeganego środowiska fizycznego oraz postrzeganej samooceny stanu zdrowia wykorzystano pytania własnego autorstwa. Z uwagi na trudność zastosowania w pełni losowego doboru badanych, badania zostały przeprowadzone z zastosowaniem doboru nieprobabilistycznego techniką seryjną (wybór wszystkich jednostek, do jakich badacz miał dostęp). Wyniki Poziom wolnoczasowej aktywności fizycznej badanej populacji seniorów był niezadowalający. Najczęściej podejmowaną formą aktywności jest spacer (ponad 200 minut tygodniowo, co daje średnio ok. 30 minut dziennie). Na kolejnym miejscu uplasowała się aktywność fizyczna lekka; minut/tydzień, dając średnio około 15 minut dziennie. Natomiast formy aktywności o intensywności umiarkowanej i dużej zajmują średnio ok. 10 minut dziennie. Kobiety były bardziej aktywne fizycznie i to we wszystkich kategoriach aktywności fizycznej (od lekkiej po intensywną).

3 Aktywność fizyczna obniżała się wraz ze wzrostem wieku. Dotyczy to zwłaszcza form intensywnych (R 2 =0.09, p<0,001). Wykształcenie również okazało się być czynnikiem różnicującym aktywność fizyczną badanej grupy - spacerowanie F (3,572) =3.79, p<0.01, lekka aktywność fizyczna F (3,572) =4.79 p=0.003 oraz intensywna aktywność fizyczna (F (3,572) =5.55, p<0.001). Wykształcenie nie różnicowało jedynie aktywności fizycznej umiarkowanej (F (3,572) =1.60, p=0.19). Seniorzy o wyższym statusie materialnym (powyżej 2000 zł miesięcznych dochodów) przeznaczali na aktywność fizyczną większą ilość czasu niż pozostałe grupy. Średnio spacerowali 35 minut dziennie (M=251.20, SD=155.74), podejmowali lekką aktywność fizyczną przez około 18 minut na dzień (M=129.15, SD=142.60), umiarkowaną - 15 minut (M=104.74, SD=117.70) oraz intensywną 13 minut (M=94.57, SD=127.13). Modele regresji dla postrzeganych kompetencji oraz poczucia własnej skuteczności, jako predyktorów poszczególnych kategorii aktywności fizycznej we wszystkich przypadkach okazały się istotne statystycznie; spacerowanie (F (2.571) =-2.30, p<0.001, R 2 =0.04 aktywność fizyczna lekka (F (2,571) =22.29, p<0.001 R 2 =0.07), umiarkowana (F (2,571) =11.57 p<0.01, R 2 =0.06), intensywna (F (2,571) =22.29 p<0.001, R 2 =0.11). Warto zwrócić uwagę na fakt, iż o ile we wszystkich ocenianych kategoriach aktywności fizycznej istotne znaczenie ma poczucie własnej skuteczności w radzeniu sobie z barierami aktywności, o tyle nie można tego samego powiedzieć o postrzeganych kompetencjach fizycznych, które okazały się nieistotne w przypadku spacerowania. Zapewne jest to konsekwencją bazowania tej formy aktywności ruchowej na jednym z najbardziej naturalnych ruchów człowieka chodzie a tym samym nie kojarzenia jej z jakimiś wyspecjalizowanymi zdolnościami i umiejętnościami ruchowymi. Postrzegane kompetencje fizyczne oraz poczucie własnej skuteczności są czynnikami determinującymi przede wszystkim intensywne formy uczestnictwa w aktywności fizycznej, niezależnie od płci. W mniejszym choć istotnym statystycznie - stopniu formy lekkie i umiarkowane (odpowiednio 7% i 6% wyjaśnianej wariancji zmiennych niezależnych). Stanowiące obiektywnie największe wyzwanie, intensywne formy aktywności fizycznej będą zatem silniej zależeć od subiektywnych przekonań starszych ludzi, że są w stanie takim wyzwaniom podołać na poziomie kondycyjnym niż od ich wiary w możliwości radzenia sobie z barierami aktywności. Największymi przeszkodami w podejmowaniu aktywności fizycznej są zdaniem badanych bariery osobiste (M=2.83, 95% CI: ) oraz bariery emocjonalnomotywacyjne (M=2.82, 95% CI: ). Na ostatnim miejscu uplasowały się ograniczenia czasowe (M=2.76, 95% CI: ). Różnica pomiędzy obiema płciami

4 była istotna statystycznie: w przypadku barier osobistych: t (570)= -2.51, p=0.012, d=-0.22, barier emocjonalno-motywacyjnych: t (541) =-2.06 p=0.039, d=-0.19 oraz barier ograniczeń czasowych: t (537) =-2.14 p=0.032, d= Patrząc na wyniki przez pryzmat nie ogólniejszych kategorii, lecz konkretnych czynników najsilniejszymi barierami aktywności fizycznej seniorów okazały się: zmęczenie (M=2.97, 95% CI: ), brak systematyczności (M=2.91, 95% CI: ) oraz obawa przed kontuzją (M=2.86, 95% CI; ). We wszystkich przypadkach mężczyźni okazywali się być tą grupą seniorów, dla której wymieniona czynniki były barierami silniej odczuwalnymi. Oceniane dla ogółu badanych, postawy nie były predyktorem aktywności fizycznej, za wyjątkiem spacerowania, w przypadku którego model regresji okazał się istotny statystycznie (R 2 =0.02, F (2,534) =4.73, p<0.01). Co ciekawe, o ile współczynniki kierunkowe dla postawy instrumentalnej przyjmowały wartości dodatnie, wskazując iż tygodniowa objętość tej formy aktywności jest tym większa, im wyżej seniorzy oceniają użyteczne walory aktywności fizycznej, o tyle kierunek współczynników kierunkowych postawy emocjonalnej był ujemny. Tym samym uzyskane dane sugerują, że paradoksalnie ilość czasu spędzanego na spacerowaniu jest tym większa, im mniej seniorzy lubią i kojarzą z innymi pozytywnymi emocjami aktywność fizyczną. Jednak przyczyną takiej zależności może być fakt kompensowania poprzez spacerowanie innych sposobów podejmowania aktywności fizycznej, które lubiane wprawdzie nie są, ale jednocześnie postrzegane są jako ważne dla zdrowia i sprawności. Dotyczy to zwłaszcza mężczyzn, bowiem powtórzenie omawianej analizy odrębnie dla obu płci, jedynie u nich ujawniło omawiane zależności. Samoocena stanu zdrowia, ocena powagi chorób, ryzyko zapadnięcia na choroby - okazały się istotne statystycznie. Spośród zmiennych predykcyjnych samoocena stanu zdrowia okazała się być istotna we wszystkich przypadkach (aktywność fizyczna lekka, umiarkowana oraz intensywna), każdorazowo wskazując na istnienie dodatniego związku ze zmienną zależną. Rzecz jasna w tym przypadku nie musimy mieć do czynienia z faktycznym (jednokierunkowym) determinizmem, lecz z sytuacją wzajemnej (dwukierunkowej) zależności; osoby lepiej oceniające swój stan zdrowia podejmują więcej aktywności fizycznej (zdrowie nie jest barierą dla jej podejmowania), lecz dzięki jej podejmowaniu czują się zdrowsi. Zależności między aktywnością fizyczną a pozostałymi zmiennymi były mniej konsekwentne, lecz można stwierdzić, iż postrzegane zagrożenie chorobami hipokinetycznymi stanowi raczej słaby predyktor aktywności fizycznej. Właściwie jedynie w przypadku umiarkowanej aktywności fizycznej, obie zmienne budujące ten konstrukt, tj. ocena powagi schorzeń oraz ocena ryzyka ich doświadczania przez osoby okazały się być

5 istotnie powiązane z tą kategorią zachowań. Pierwsza z wymienionych w sposób pozytywny, druga w sposób negatywny. Jak ujawniły analizy wykonane odrębnie dla przedstawicieli obu płci, zależności te były szczególnie silne u mężczyzn, dla których wykonany model wyjaśniał najwięcej, bo 10% wariancji. Ani rodzina (M=1.99, 95% CI: ) ani znajomi (M=2.03, 95% CI: ) nie stanowią raczej środowisk wspierających seniorów w ich aktywności fizycznej. Średnie wyniki, można zwerbalizować, jako rzadko do czasami. Różnice między obiema płciami w stosunku do ogólnych wskaźników wsparcia nie były istotne statystycznie (t (1.572) =1.13, p=0.257, d=0.10 rodzina, t (1.573) =0.69, p=0.489, d=0.06 znajomi). Czynnikiem, który w stopniu niewielkim patrząc na wielkość wyjaśniających wariancji choć istotnym statystycznie różnicował poziom otrzymywanego wsparcia społecznego, był natomiast wiek, zwłaszcza u kobiet. Kierunek zależności wskazuje, że wspieranie aktywności fizycznej tym rzadziej miało miejsce, im starsza jest osoba. Czynnikiem sprzyjającym otrzymywaniu wsparcia może być natomiast liczna rodzina. Gdy testowi poddano model regresji, w którym jako zmienne niezależne przyjęto oprócz wieku także liczbę dzieci/wnucząt okazał się on istotny statystycznie F (3,563)= 46.97, p<0.001, wyjaśniając 20% zmienności otrzymanego wsparcia. Predyktorami okazały się obie zmienne związane z wielkością rodziny (dzieci β=0.21, t (563)= 4.36, p<0.001, wnuki β=0.28, t (563)= 6.04, p<0.001). Rozpatrywane całościowo wsparcie społeczne okazało się istotnym predyktorem każdej z rozpatrywanych kategorii aktywności fizycznej, wyjaśniając od 1% do 7% wariancji. Najsłabiej determinowaną formą było spacerowanie (R 2 =0.01), na które wpływ miało jedynie wsparcie rodziny, ze statystycznie nieistotnym znaczeniem znajomych. W pozostałych przypadkach większą lub mniejszą rolę odgrywają oba środowiska, ze wskazaniem na znajomych, których wpływ zaznaczał się najsilniej w umiarkowanej aktywności fizycznej (β=0.21), szczególnie u kobiet. Nota bene, w przypadku tej płci wsparcie ze strony znajomych było jedynym istotnym predyktorem poszczególnych kategorii aktywności fizycznej (poza spacerowaniem), podczas gdy u mężczyzn silniej zaznaczony był wpływ środowiska rodzinnego. Ocena zależności między estetyka i dostępnością a aktywnością fizyczną seniorów dokonana przy pomocy serii analiz regresji z poszczególnymi kategoriami aktywności jako zmiennymi zależnymi wykazała, iż wszystkie modele były istotne statystycznie: spacerowanie (R 2 =0.01, F (2.569)= 3.35, p=0.04), lekka aktywność fizyczna (R 2 =0.05, F (2.569)= 14.13, p=0.001), umiarkowana aktywność fizyczna (R 2 =0.03, F (2.569)= 9.20, p=0.001) oraz intensywna aktywność fizyczna R 2 =0.03, F (2.569)= 8.85, p=0.001). Wynika z nich, że generalnie najważniejszym czynnikiem jest dostępność do miejsc, w których można

6 podejmować aktywność fizyczną im jest ona większa, tym bardziej seniorzy są aktywni i to zarówno w formach lekkich, umiarkowanych, jak i intensywnych. Jedynie w odniesieniu do spacerowania zaobserwowano zmianę ważności wśród obu czynników środowiskowych nieistotna statystycznie była dostępność a istotnym czynnikiem stała się estetyka miejsc, do których można udawać się na spacery. Co ciekawe, o ile jak to już wspomniano wcześniej czynnik ten był wyżej oceniany przez kobiety, lecz swój wpływ zaznaczał jedynie u mężczyzn. Oglądanie telewizji w budżecie czasu wolnego seniorów przeważa nad aktywnymi ruchowo formami spęczania czasu wolnego (seniorzy oglądali telewizję średnio przez godzinę dzienne M= min./tydz., 95% CI: , SD=231.67, przy czym różnica między obiema płciami nie była istotna M= min./tydz., 95% CI: u mężczyzn, wobec M= min./tydz., 95% CI: u kobiet. Wszystkie z testowanych modeli regresji okazały się być istotne statystycznie (spacerowanie: F (1,575) =11.63 p<0.001, R 2 =0.02, lekka aktywność fizyczna: F (1,575)= 13.38, p<0.001, R 2 =0.02, umiarkowana aktywność fizyczna: F (1,575)=26.13, p<0.001, R 2 =0.04, oraz intensywna aktywność fizyczna: F (1,575) =17.78, p<0.001, R 2 =0.03). Wyjaśniając od 2% do 4% zmienności aktywności fizycznej seniorów. Warto zwrócić uwagę, iż o ile w niemal wszystkich przypadkach, kierunek stwierdzonych zależności jest zgodny z oczekiwaniami a zatem wraz ze wzrostem czasu spędzanego na oglądaniu telewizji maleje czas poświęcony aktywności fizycznej o tyle w przypadku spacerowania na miejsce sytuacja odwrotna. Wnioski 1. Poziom wolnoczasowej aktywności fizycznej badanej populacji seniorów był niezadowalający. Najczęściej podejmowaną formą aktywności jest spacer. Stwierdzono, że płeć, wiek, wykształcenie oraz status materialny są czynnikami, które wpływają na sposób spędzania czasu wolnego badanych seniorów. 2. Poczucie własnej skuteczności, postrzegane kompetencje fizyczne, postrzeganie zagrożenia chorobami hipokinetycznymi, postawy (zwłaszcza instrumentalna) wobec aktywności fizycznej i samoocena stanu zdrowia były pozytywnie powiązane z aktywnością fizyczną seniorów. Najsilniej powiązane z aktywnością fizyczną były zmienne związane z postrzeganą kontrolą nad zachowaniami. 3. Stwierdzono, iż ani rodzina, ani znajomi nie stanowią środowisk wspierających seniorów w ich aktywności fizycznej, choć otrzymane wsparcie z ich strony stanowi istotny czynnik różnicujący poziom aktywności fizycznej w tej grupie wiekowej.

7 4. Postrzegane czynniki fizyczno-środowiskowe (występowanie w pobliżu miejsca zamieszkania parków, ścieżek rowerowych, szlaków, obiektów sportoworekreacyjnych (hali, basenu, siłowni itp.) są dodatkowym bodźcem motywującym do aktywności fizycznej w grupie seniorów, co znacznie różnicuje ich poziom aktywności fizycznej. 5. Oglądanie telewizji w budżecie czasu wolnego seniorów przeważa nad aktywnymi ruchowo formami spęczania czasu wolnego i jest negatywnie powiązane z ich poziomem aktywności fizycznej. Słowa kluczowe: determinanty, aktywność fizyczna, seniorzy, Kluby Seniora.