PROGRAM SZKOLNY KLUB SPORTOWY RAPORT EWALUACYJNY

Transkrypt

1 PROGRAM SZKOLNY KLUB SPORTOWY RAPORT EWALUACYJNY ZA OKRES

2

3 Spis treści BADANIE POZIOMU ROZWOJU FIZYCZNEGO I SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ UCZESTNIKÓW PROGRAMU SZKOLNY KLUB SPORTOWY... 1 Wstęp... 1 Założenia badań... 2 Cel... 2 Metody pomiarów kondycji fizycznej... 2 Materiał badań... 3 Sposób prezentowania wyników... 5 Prezentacja surowych wyników pomiarów... 6 Prezentacja różnic rezultatów badań ogólnopolskich i SKS... 6 Zestawienie wyników chłopców i dziewcząt z SKS... 7 Prezentacja wyników punktowych... 8 Prezentacja różnic między populacją ogólnopolską a uczestnikami zajęć SKS... 9 Metody analizy i oceny kondycji fizycznej Wyniki badań Wyniki pomiarów rozwoju fizycznego Wysokość ciała badanych osób Masa ciała badanych osób BMI badanych osób Wyniki pomiarów sprawności fizycznej Wyniki próby zwisu na drążku Wyniki próby biegu na 50 m Wyniki próby biegu długiego Podsumowanie Aneks BADANIE ROZPOWSZECHNIENIA NIEPRAWIDŁOWOŚCI POSTAWY I MASY CIAŁA WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY SZKOLNEJ Główny cel badań Uczestnicy badań Projekt badania Metody Analiza statystyczna danych Częstość występowania nieprawidłowości wybranych cech postawy ciała analiza przekrojowa Wnioski WIELOWYMIAROWA OCENA SYTUACJI W ZAKRESIE SPORTU DZIECI I MŁODZIEŻY Cel i założenia metodologiczne badań Wyniki badania dzieci i młodzież... 66

4 Charakterystyka próby Stosunek do sportu i aktywności fizycznej Zdrowy tryb życia Ocena programu Wyniki badania nauczyciele Charakterystyka próby Ocena poziomu sprawności dzieci oraz ich zaangażowania w zajęcia Ocena programu Motywacja do udziału w programie i oczekiwane wsparcie Wyniki przekrojowe wsparcie programu w zależności od płci Wyniki badania wywiady pogłębione Podsumowanie najważniejsze wnioski Podsumowanie cele programowe Podsumowanie ocena pracy operatora krajowego programu SKS SPIS RYCIN SPIS RYSUNKÓW SPIS TABEL

5 SEKCJA I BADANIE POZIOMU ROZWOJU FIZYCZNEGO I SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ UCZESTNIKÓW PROGRAMU SZKOLNY KLUB SPORTOWY

6 19

7 BADANIE POZIOMU ROZWOJU FIZYCZNEGO I SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ UCZESTNIKÓW PROGRAMU SZKOLNY KLUB SPORTOWY Wstęp Tradycje ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży w Polsce sięgają trzeciej dekady XX wieku. Rozpoczęły się one dzięki osobistemu staraniu Marszałka Józefa Piłsudskiego. Uznał On, że zagadnienia troski o biologiczną jakość Narodu są pierwszoplanową powinnością w hierarchii obowiązków państwa wobec jego obywateli. Odradzająca się Rzeczpospolita, jako środek kształtowania tężyzny fizycznej obywateli wybrała wychowanie fizyczne. W oczach Piłsudskiego sprawa była tak poważna, że powołał państwową Radę Naukową Wychowania Fizycznego i z wielkim zaangażowaniem osobiście nią pokierował. Uważał, że każdy przedmiot szkolny zmierza do czegoś, trzeba więc mierzyć jego efekty. I tak z woli Marszałka i z wiedzy uczonych, powstał pionierski w światowej skali Miernik Mydlarskiego, który odnosił osiągi sprawnościowe do wieku, płci oraz morfologicznych parametrów każdego osobnika 1. Ośrodkiem naukowym, który od początku związany był z populacyjnymi badaniami rozwoju i sprawności fizycznej, i który do dnia dzisiejszego podejmuje badania w tej dziedzinie był Centralny Instytut Wychowania Fizycznego, przekształcony z czasem w Akademię Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Prowadzone w nim badania nabrały cyklicznego wymiaru w 1969 roku. Od tamtej pory są systematycznie realizowane co dziesięć lat, jako ogólnopolskie zdjęcie poziomu kondycji fizycznej polskich uczniów i uczennic. Rozwój technologii i starania pracowników AWF pozwoliły stworzyć cyfrową bazę danych o wynikach pomiarów rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej ponad 600 tys. chłopców i dziewcząt z lat Dane te informują o negatywnych zmianach obserwowanych w rozwoju fizycznym i sprawności fizycznej dzieci i młodzieży. W odniesieniu do rozwoju fizycznego obserwujemy wśród współczesnej młodzieży niejednorodny obraz. Pozytywna jest poprawa wysokości ciała w młodych pokoleniach. Coraz lepiej wykorzystywany jest potencjał genetyczny, z jakim przychodzimy na świat. Negatywne są nadmierne przyrosty masy ciała wywołane nieprawidłowym trybem życia, błędami w żywieniu i ograniczaniem codziennej aktywności fizycznej. W przypadku sprawności fizycznej mamy do czynienia z jednoznacznie złym obrazem zmian zachodzących w Polsce w XXI wieku. O ile jeszcze w dekadzie zanotowano poprawę większości wskaźników motorycznych, to w pierwszej dekadzie obecnego wieku obserwuje się totalny spadek przeciętnego poziomu sprawności fizycznej dzieci i młodzieży. W XXI wieku zarówno wśród chłopców jak i wśród dziewcząt, w ośmiu na dziewięć badanych przejawów motoryczności (7 próbach Testu Międzynarodowego i w biegu Coopera) notuje się pogorszenie obecnych wyników względem lat wcześniejszych. Skalę spadku obrazuje to, że w XXI wieku w sześciu 1 Demel M. [2008]: W cieniu Euro, Lider nr 1, s. 4. 1

8 próbach wśród chłopców i pięciu wśród dziewcząt rezultaty osiągane przez dzieci i młodzież są gorsze, a często wręcz dramatycznie gorsze od tych, jakie uzyskiwali ich rówieśnicy w 1979 roku, a więc w szczycie kryzysu społecznego-ekonomicznego w Polsce. Kulturowe i cywilizacyjne zmiany, jakie były i są udziałem polskiego społeczeństwa od załamania społeczno-ekonomicznego u progu lat osiemdziesiątych, odcisnęły i odciskają swój wpływ na wszystkie dziedziny jego funkcjonowania, w tym także na procesy rozwoju fizycznego i motorycznego kolejnych pokoleń Polaków. Znaczenie tych biologicznych przemian dla jakości życia tak jednostek jak i społeczeństwa jest nie do przecenienia. Prawidłowy przebieg rozwoju osobniczego, optymalne realizowanie biologicznego potencjału, z jakim człowiek przychodzi na świat, stanowi fundament jego egzystencji. Decyduje nie tylko, zgodnie ze współczesnym rozumiem pojęcia zdrowia, o zwiększaniu szans każdego człowieka na długie, niezależne od innych, pozbawione ograniczeń i satysfakcjonujące życie. Jest nie tylko znaczącym czynnikiem ułatwiającym mu osobisty rozwój we wszystkich obszarach osobowości, realizację kariery życiowej, pasji i marzeń. Jest także podstawowym warunkiem efektywnego rozwoju społeczeństwa. Jest czynnikiem pozytywnie wpływającym m. in. na aktywność ludności, wielkość produktu krajowego, poziom zadowolenia społecznego postęp cywilizacyjny i społeczny. Wydaje się więc, że wzbudzona przez Józefa Piłsudskiego państwowa troska o biologiczną jakość społeczeństwa nic nie straciła na aktualności i jest jednym z pierwszoplanowych zadań administracji rządowej. Podejmując te wyzwanie Ministerstwo Sportu i Turystyki uruchomiło szereg projektów aktywizacji ruchowej dzieci i młodzieży. Wśród nich posiadającym największy budżet, skupiającym największą liczbę uczestników, tak nauczycieli jak i uczniów, jest program Szkolny Klub Sportowy. Założenia badań Dane zebrane w internetowym Dzienniku SKS są obrazem wybranych przejawów rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej młodego pokolenia Polaków. Na ich podstawie zostało przygotowane niniejsze opracowanie. Cel Celem przeprowadzanej analizy jest diagnoza poziomu wybranych przejawów kondycji fizycznej (rozwoju somatycznego i sprawności fizycznej) młodej polskiej populacji mierzonej wynikami badań dzieci uczestniczących w 2017 roku w zajęciach sportowych organizowanych w programie Szkolny Klub Sportowy Ministerstwa Sportu i Turystyki. Metody pomiarów kondycji fizycznej Ocena kondycji fizycznej prowadzonej w ramach Szkolnego Klubu Sportowego objęła w 2017 roku: 1) rozwój fizyczny, 2) sprawność fizyczną. 2

9 Rozwój fizyczny (somatyczny) to szereg procesów biologicznych, chemicznych, psychicznych i społecznych zachodzących w organizmie i prowadzących do osiągnięcia przez niego dojrzałości 2. Sprawność fizyczna to ruchowa zaradność człowieka w środowisku jego egzystowania. To to, jak człowiek efektywnie potrafi posługiwać się swym ciałem w sytuacjach życia codziennego: lokomocji, samoobsłudze, zabawie, pracy i innych 3. Do badania rozwoju fizycznego w niniejszym projekcie wykorzystano są pomiary antropometryczne wysokości i masy ciała. Do oceny przejawów poziomu sprawności fizycznej Ministerstwo Sportu i Turystyki (MSiT) wybrało trzy próby testowe (zadania ruchowe, ćwiczenia): zwis na drążku na ugiętych ramionach, bieg sprinterski na 50 m oraz bieg długi (na dystansie 600 metrów dla chłopców i dziewcząt w wieku poniżej 12 lat, 800 m dla starszych dziewcząt oraz 1000 m dla starszych chłopców). Pomiary i próby wykonywane były przez nauczycieli podczas zajęć organizowanych w ramach SKS-u. Diagnozy wydolności fizycznej nie przeprowadzono. Pomiar i rejestracja rezultatów pomiaru wysokości i masy ciała powinny być dokonywane z dokładnością do dekagramów oraz milimetrów jednej dziesiątej części jednostki pomiarowej (kilograma i centymetra). Wyniki prób sprawnościowych powinny być rejestrowane z dokładnością urządzenia pomiarowego (stopera) a więc w przypadku urządzeń elektronicznych do setnych części sekundy. Materiał badań Dalsze analizy zostały opracowane na podstawie pomiarów rozwoju fizycznego i przejawów sprawności fizycznej zgromadzonych poprzez dziennik SKS do dnia 15 grudnia 2017 roku. Spośród zarejestrowanych do tego dnia w bazie danych SKS danych osób, , 48,6% to dziewczęta zaś , 51,4% to chłopcy. Dokładne zestawienie liczebności dzieci w przedziałach wieku zestawia tab.16. Kategorie wieku odnoszą się do pełnych ukończonych lat życia. Kategoria wieku 10,5 lat oznacza dzieci, które rozpoczęły i jeszcze nie ukończyły dziesiątego roku życia; skończyły 9 rok życia, czyli mają nie mniej 10 lat i jeden dzień życia oraz równocześnie nie rozpoczęły 11 roku życia, mają mniej niż 11 lat i jeden dzień. Tabela 1 Liczebności badanych chłopców i dziewcząt kat. CH DZ wieku n % rocznika n % rocznika Razem 7, ,0% ,0% , ,0% ,0% , ,9% ,1% , ,5% ,5% , ,0% ,0% , ,5% ,5% Wolański N. [2012]: Rozwój biologiczny człowieka. Wyd. VIII. Wydawnictwo Naukowe PWN SA 3 Franks B. D. (1994): Test sprawności fizycznej dzieci i młodzieży YMCA. Przekład z jęz. ang. W. Osiński i E. Wachowski. Wyd. AWF Poznań. s. 13 3

10 13, ,1% ,9% , ,8% ,2% , ,1% ,9% , ,5% ,5% , ,3% ,7% , ,6% ,4% , ,4% ,6% 3305 Razem ,4% ,6% Wśród zarejestrowanych w SKS chłopców blisko ; 43,0% liczy sobie od 10 do 12 lat (trzy z trzynastu kategorii wiekowych). Wśród dziewcząt ich rówieśniczki (kat. wieku 10,5-12,5 lat) w liczbie podobnie stanowią 43,8% zarejestrowanych dziewcząt. Dość liczną reprezentację posiadają również chłopcy i dziewczęta w wieku lat (jest to odpowiednio ; 33,4% oraz ; 35,5%). W pozostałych siedmiu kategoriach wiekowych zebrano dane 23,6% chłopców oraz 20,7% dziewcząt. Opisane powyżej dane w podziale na grupy kategorii wieku odpowiadające etapom nauczania szkolnego zostały zestawione na Ryc.1 W poszczególnych pomiarach somatycznych lub wynikach prób sprawnościowych zgromadzone liczebności danych różnią się od liczb zaprezentowanych w Ryc.1. Dokładne ich zestawienia wraz z procentem zarejestrowanych w SKS chłopców i dziewcząt znajdują się w tabelach w aneksie. Przeciętnie, w bazie z wynikami badań, zgromadzono pomiary somatyczne 96,8% chłopców i takiego samego odsetka dziewcząt zarejestrowanych w SKS. W próbach sprawnościowych liczebności były niższe i wahały się od91,8% do 94,2% wśród chłopców, i od 91,0% do 94,1% wśród dziewcząt. Tym samym nie obserwuje się znaczącego zróżnicowania uczestnictwa w badaniach chłopców i dziewcząt zaangażowanych w program SKS. Rycina 1 Zarejestrowani w bazie danych chłopcy i dziewczęta w grupach kategorii wieku 4

11 Sposób prezentowania wyników Zebrane dane prezentowane są kolejno badanymi właściwościami rozwoju fizycznego (wysokość ciała, masa ciała oraz wielkość wskaźnika masy ciała BMI) i następnie sprawności fizycznej (czasy zwisu na drążku, biegu na 50 m oraz biegu długiego). Ich prezentacja w kolejności obejmuje: 1) wykresy liniowe osobno dla chłopców i dziewcząt przedstawiające przeciętne w kategoriach wieku surowe wyniki zebranych w SKS pomiarów na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku; 2) wspólny dla chłopców i dziewcząt histogram (wykres słupkowy) obrazujący w kategoriach wieku różnice między poziomami rozwoju i sprawności obserwowanymi w kolejnych latach a rezultatami zanotowanymi w 2017 roku; 3) wykres liniowy zestawiający przeciętne dla kategorii wieku surowe wyniki pomiarów przeprowadzonych w 2017 dla chłopców i dziewcząt uczestniczących w programie SKS; 4) wspólny dla chłopców i dziewcząt wykres liniowy prezentujący w kategoriach wieku wyniki pomiarów w punktach, w skali od 0 (najsłabszy) do 100 (najlepszy) wyznaczone w odniesieniu do przeciętnego poziomu sprawności fizycznej dzieci i młodzieży obserwowanego w Polsce w 2009 roku; 5) wspólny dla chłopców i dziewcząt histogram przedstawiający w kategoriach wieku wielkości różnic między średnim poziomem sprawności fizycznej populacji ogólnopolskiej zanotowanym w 2009 roku (będącej obrazem populacji dzieci i młodzieży w 2017 roku), a wynikami dzieci włączonych w program SKS. Prezentowane na wykresach dane są kolejno omawiane w tekście. 5

12 Prezentacja surowych wyników pomiarów Przykładowy wykres prezentujący surowe wyniki pomiarów przedstawiony jest obok (Ryc. 2). Linie obrazują poziom danej właściwości rozwoju fizycznego lub sprawności fizycznej zmierzony w kolejnych badaniach ogólnopolskich i w projekcie Szkolny Klub Sportowy w 2017 roku. Punkty występujące na liniach, odpowiadają średnim wynikom zmierzonym w kolejnych kategoriach wieku tych badań. Dla zachowania większej czytelności wykresów osobno prezentowane są dane chłopców oraz dziewcząt. W przypadku wysokości i masy ciała, wielkości wskaźnika BMI wyższe położenia tak linii jak i przynależnych do niej punktów oznacza większą wielkość właściwości somatycznej. Dla próby zwisu na drążku im wyższe położenie tym lepiej. Dla prób biegowych odwrotnie, im niżej znajdują się linia i punkt tym rezultat lepszy. Rycina 2 Wykres prezentujący wyniki pomiarów osiągane przez uczestników programu SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań kondycji fizycznej Prezentacja różnic rezultatów badań ogólnopolskich i SKS Z uwagi na stosunkowo małe na powyżej opisanych wykresach możliwości zaobserwowania wielkości różnic między wynikami kolejnych ogólnopolskich badań kondycji fizycznej a danymi zgormadzonymi w bazie danych SKS, przedstawiono je na wspólnych dla chłopców i dziewcząt wykresach z wynikami pomiarów badanych właściwości somatycznych i motorycznych. 6

13 Rycina 3 Wykres obrazujący różnice między rezultatami ogólnopolskich badań populacyjnych, a wynikami osiąganymi przez uczestników programu SKS Opracowane histogramy (przykładowy jest przedstawiony na Ryc.3) prezentują różnice zgodnie z opisem w legendach wykresu dla chłopców i dla dziewcząt. Wielkość zmierzonej w 2017 roku (SKS) właściwości somatycznej lub motorycznej obrazuje pozioma oś układu współrzędnych (linia zera). Wszystkie słupki histogramu kierujące się od linii zera w dół, oznaczają wyższą wielkość badanej właściwości w 2017 roku niż miało to miejsce we wcześniejszych badaniach kolejno z 1989, 1999 oraz 2009 roku. Wszystkie słupki kierujące się w górę od linii zera wskazują na niższy w 2017 roku poziom prezentowanej właściwości, niż notowany we wcześniejszych badaniach. Na przykładowym wykresie powyżej, chłopcy z 2017 roku są niżsi od swych rówieśników badanych 2009 roku tylko w kat wieku 12,5-13,5 oraz 15,5-18,5. We wszystkich innych przypadkach są wyżsi. W przypadku dziewcząt niewielka przewaga wysokości ciała wcześniej badanych (w 2009 roku) notowana jest tylko w kategorii wieku 11,5-13,5 lat. Zestawienie wyników chłopców i dziewcząt z SKS Przykładowy wykres liniowy, porównujący przeciętne rezultaty pomiarów zanotowanych w kolejnych kategoriach wieku dla chłopców i dziewcząt uczestniczących w programie Szkolny Klub Sportowy przedstawiony jest obok, na Ryc.4. Wyniki są wyrażone w jednostkach pomiarowych. Wysokość w centymetrach, masa ciała w kilogramach, BMI jako kg/m2, zaś wszystkie próby sprawnościowe w sekundach. Ponieważ w próbie biegu długiego, dystans pokonywany przez starsze dzieci (od 12 roku życia) jest różny w zależności od płci, wynosi dla dziewcząt 800 m, zaś dla chłopców 1000 m, porównanie tych danych ma wymiar wyłącznie ilustracyjny. Niemożliwe jest bezpośrednie odnoszenie do siebie tych rezultatów. Ewentualne porównanie osiągnięć motorycznych w próbie biegu długiego starszych dzieci pozwoli jedynie ocenić różnicę w poziomie dynamiki zmian notowanych czasów w kolejnych kategoriach wieku dla dziewcząt i chłopców. 7

14 Rycina 4 Porównanie danych chłopców i dziewcząt z programu SKS Prezentacja wyników punktowych Wspólny dla chłopców i dziewcząt wykres przedstawiający w kategoriach wieku wyniki pomiarów somatycznych lub prób sprawnościowych po przeliczeniu ich na skalę punktową przedstawiony jest na rycinie obok. Linie łamane odnoszą się do danych chłopców i dziewcząt ze Szkolnego Klubu Sportowego. Natomiast pozioma zielona linia odpowiadająca 50 punktom jest reprezentacją średniego poziomu sprawności fizycznej polskiej populacji dzieci i młodzieży w 2017 roku. Została ona wyznaczona na podstawie odpowiednich analiz statystycznych wyników badań z 2009 roku zrealizowanych przez AWF Warszawa 4. Ponieważ była to losowa, ogólnopolska próba, uzyskany w jej wyniku obraz sprawności dzieci w Polsce jest zgodnie z zasadami obowiązującymi w badaniach antropometrycznych obrazem przeciętnego poziomu badanych właściwości przez następną dekadę, a więc do 2019 roku. 4 Wspomniana metoda przetwarzania statystycznego danych z badań kondycji fizycznej jest opisana w: Stupnicki R., Dobosz J., Tomaszewski P., Milde K. [2005]: Standardisation of Somatic and Physical Fitness Variables. Normowanie zmiennych somatycznych i sprawnościowych. Wychowanie Fizyczne i Sport. Tom 49, zeszyt 3, ss Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; Dobosz J. [2012]: Kondycja fizyczna dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Siatki Centylowe, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Warszawa; 8

15 Rycina 5 Wykres przeliczonych na punkty wyników Punkty naniesione na łamanych liniach to średnie rezultaty wyliczone dla danej kategorii wiekowej chłopców lub dziewcząt związanych z programem SKS. Przebiegi tych linii nad lub pod linią 50 punktów wskazują na odpowiednio lepsze lub słabsze wyniki dzieci z 2017 roku uczestniczących w programach organizowanych przez MSiT w stosunku do średniego poziomu danej właściwości somatycznej lub motorycznej wśród wszystkich rówieśników w Polsce. Wyprowadzone z punków na liniach pionowe słupki opisują wielkość 95% przedziału ufności. Jest to przedział, w którego granicach, w 95-ciu na 100 tak samo jak w SKS przeprowadzonych badań, należy oczekiwać pojawienia się średniej dla danej kategorii wiekowej. Jeśli słupki wykreślane dla wybranych średnich nachodzą na siebie oznacza to statystyczny brak różnic pomiędzy tymi średnimi. Nie można w takim przypadku formułować tezy o istnieniu różnicy między porównywanymi grupami. Jeśli natomiast są rozłączne wyznaczone przez nie przedziały ufności nie zachodzą na siebie wtedy dokonując oceny takich danych mamy pełne podstawy do twierdzenia o lepszym poziomie badanej właściwości w jednej z porównywanych grup. Prezentacja różnic między populacją ogólnopolską a uczestnikami zajęć SKS Ostatni z serii wykresów prezentujących wyniki uzyskane przez dzieci w badaniach z 2017 roku obrazuje różnice między przeciętnymi wynikami dzieci z SKS a średnim poziomem badanych właściwości somatycznych i motorycznych w populacji ogólnopolskiej 2017 roku. Rezultaty SKS z 2017 roku są przedstawione, jako zerowa oś pozioma. Wszystkie słupki wyrastające ponad tę oś wskazują na przewagę populacji ogólnopolskiej nad dziećmi badanymi w ramach programu SKS. Wszystkie słupki skierowane w dół wskazują na wielkość przewagi dzieci uczestniczących w programach MSiT nad ich rówieśnikami ze współczesnej populacji ogólnopolskiej. Wąskie pionowe linie-słupki wyprowadzone ze szczytu kolumn, podobnie jak na wykresach punktowych opisanych w podrozdziale 0, przedstawiają możliwy zakres przemieszczania się obliczanych średnich w 95-ciu na 100 tak samo jak w SKS przeprowadzonych badań. 9

16 Jeśli słupki te nie przecinają poziomej osi zerowej, oznacza to, że w danych kategoriach wiekowych występuje różnica między dziećmi z SKS a ich współczesną, rówieśniczą populacją. Rycina 6 Wykres obrazujący wielkości różnic wyrażonych w punktach między współczesnym przeciętnym poziomem badanej cechy w Polsce a wynikami notowanymi przez uczestników programu SKS Metody analizy i oceny kondycji fizycznej Prezentacja tylko surowych wyników badań jest dalece niewystarczająca dla analizy i oceny uzyskanych w badaniu rezultatów. Sama liczba zmierzonych podczas pomiaru kilogramów, centymetrów, sekund (czyli to co nazywane jest wielkością pomiaru) niewiele mówi o wartości wyniku, to znaczy o tym czy jest to wynik dobry, przeciętny czy słaby. Czy uzyskany przez jedenastolatka czas zwisu na drążku równy 7 sekundom to wynik dobry czy zły? By móc sformułować taką ocenę potrzebna jest skala odniesienia, na tle której stanie się możliwe zrelatywizowanie uzyskanego wyniku. Taką skalą odniesienia jest informacja o tym, jakie rezultaty osiągają rówieśnicy badanego chłopca. Może to być zestawienie rezultatów uzyskiwanych przez jego kolegów z klasy, zespołu czy szkoły. Może to też być wynik jaki uzyskał on sam we wcześniejszym badaniu. Dopiero na tle ich (jego) osiągnieć możliwe jest sformułowanie oceny wartościującej. Najbardziej miarodajną i obiektywną skalą odniesienia dla danych zebranych w ogólnopolskim badaniu w programie SKS jest aktualny obraz kondycji fizycznej (czyli jak to już wcześniej wspomniano sumy rozwoju, sprawności i wydolności fizycznej) całej populacji dzieci i młodzieży w Polsce. Taki obraz został opracowany w 2009 roku w Projekcie Badawczym realizowanym przez AWF Warszawa na proporcjonalnej i losowo dobranej grupie blisko uczniów i uczennic polskich szkół 5. Stworzone siatki centylowe i tablice stupunktowe, zgodnie z zasadami obowiązującymi w badaniach antropometrycznych, są aktualne do 2019 roku. Porównanie wynoszącego 7 sekund czasu zwisu przykładowego jedenastolatka do danych uzyskanych przez jego rówieśników z populacji ogólnopolskiej (a dokładniej odniesienie tego wyniku do: średniej arytmetycznej i odchylenia standardowego, tj. miary skupienia wyników wokół 5 Dobosz J. [2012]: Kondycja fizyczna dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Siatki Centylowe, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Warszawa; Dobosz J. [2012]: Tabele punktacyjne testów Eurofit, Międzynarodowego i Coopera dla uczniów i uczennic szkół podstawowych, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Warszawa; Dobosz J. [2012]: Tabele punktacyjne testów Eurofit, Międzynarodowego i Coopera dla uczniów i uczennic gimnazjów oraz szkół ponadgimnazjalnych, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Warszawa. 10

17 wielkości przeciętnej 6 ; obliczonych na podstawie danych jego ogólnopolskich rówieśników) pozwala na nadanie wartości uzyskanemu przez tego jedenastolatka osiągnięciu. Średnia wynosząca dla polskich jedenastolatków 12,4 sekundy umiejscawia wynik przykładowego chłopca wyraźnie poniżej przeciętnej a odczytana z tablic wartość tenowa tego wyniku (tzn. wyrażona w stupunktowej skali), równa 44 pkt. pozwala wskazać, że aż 73% jego rówieśników wykonujących tę próbę potrafi zawisnąć na drążku dłużej. Jest to zatem wynik lokujący się w dolnych granicach przedziału przeciętnego 7 poziomu badanej właściwości motorycznej w polskiej populacji chłopców. Jednak na tym nie kończą się problemy z obiektywną oceną zebranych wyników uwzględniającą procesy rozwoju ontogenetycznego, wzrastania i dojrzewania organizmu. Gdy dwóch chłopców w tym samym wieku (jedenastolatków, urodzonych w odstępie kilku dni, około jedenastu lat i sześciu miesięcy przed badaniem) osiąga tę samą wielkość pomiaru równą 12,4 s. łatwo jest wnioskować o tym, że ich sprawność fizyczna jest na tym samym poziomie i odpowiada przeciętnemu wynikowi tej próby w populacji ogólnopolskiej dla tej kategorii wiekowej. Podobnie łatwo jest ocenić wyniki, gdy jeden z nich uzyskuje rezultat równy 11,7 s. a drugi 13,1 s. Lepszy jest ten notujący dłuższy czas zwisu. Jednak, gdy mimo przynależenia do kategorii 11,5 lat, ten pierwszy urodził się jedenaście lat i półtora miesiąca, a drugi 11 lat i11 miesięcy przed badaniem to wartość ich osiągnieć motorycznych nabiera innego wymiaru. Precyzyjne odniesienie tych wyników do ogólnopolskich rezultatów ich rówieśników (czyli chłopców w Polsce w wieku odpowiednio 11 lat i półtora miesiąca oraz 11 lat i 11 miesięcy) wskazuje, że obaj notują rezultat na poziomie średniej ogólnopolskiej. Obaj, uzyskują w skali punktowej wynik równy 50 pkt. Są zatem pod względem badanej właściwości motorycznej na tym samym poziomie, a notowana przewaga starszego chłopca w czasie trwania zawiśnięcia na drążku wynika prawdopodobnie z jego wyższego poziomu rozwoju biologicznego. Wskazana uniwersalność miary punktowej jest daleko szersza. Pozwala w obiektywny sposób porównywać wyniki uzyskane nie tylko przez chłopców różniących się wiekiem w ramach jednej kategorii wieku, ale wyniki uzyskane przez chłopców np. w wieku 7 i 18 lat, chłopców w różnych próbach sprawności 8 a także, wyniki uzyskane przez tych chłopców z wynikami osiągniętymi w tych samych lub różnych próbach przez odpowiadające im wiekiem, bądź różne po względem wieku dziewczęta. Wynik punktowy uzyskany przez siedmioletniego chłopca (np. 76 pkt.) w skoku w dla z miejsca ma dokładnie taką 6 Z dwóch wielkości odchylenia standardowego, mniejsze będzie mówiło o tym, że wyniki, które wykorzystano do obliczenia średniej arytmetycznej (inaczej mówiąc wielkości centralnej, przeciętnej) układają się gęściej, bliżej tej średniej niż w przypadku odchylenia o większej wielkości. Ta większa wartość wskazuje na większy rozrzut, na mniejszą gęstość rozmieszczenia poszczególnych wyników wokół wyliczonej średniej arytmetycznej. 7 Przy założeniu, ze przeciętne wyniki danej właściwości motorycznej w populacji zawierają się między punktami, co odpowiada wielkościom: średnia arytmetyczna -/+ 1 SD. 8 np. wyrażone w sekundach wyniki prób zwisu na drążku i biegu na 50 metrów, czy czas zwisu na drążku w sekundach z wynikiem siły ścisku ręki wyrażonym w kilogramach siły lub niutonach lub długością skoku w dal z miejsca w centymetrach 11

18 samą wartość jak równy mu w mierze punktowej (wynoszący 76 pkt.) wynik zanotowany w próbie biegu na dystansie 800 m przez 17-letnią młodą kobietę. Jest to oczywiście uproszczenie rzeczywistych zależności między poziomami przejawów sprawności fizycznej i rozwoju fizycznego oraz płci badanych osób, ale daleko bardziej obiektywne i rzetelne ocenianie poziomu badanych przejawów kondycji fizycznej (rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej) niż w przypadku posługiwania się wielkościami pomiarowymi, tymi wyrażonymi w centymetrach, kilogramach, sekundach. 12

19 Wyniki badań W dalszej części raportu znajdują się informacje o wynikach uzyskanych przez uczestniczące w projekcie SKS dzieci i młodzież. Analiza zawiera prezentację zgromadzonych pomiarów na tle wcześniejszych badań ogólnopolskich z lat , rezultaty przeliczenia wyników surowych na miarę punktową oraz ich ocenę na tle aktualnej populacji ogólnopolskiej 2017 roku. Wyniki pomiarów rozwoju fizycznego W pierwszej kolejności zostaną omówione rezultaty pomiarów podstawowych i najłatwiej mierzalnych przejawów rozwoju fizycznego wysokości i masy ciała. Analizie poddany zostanie również obliczony, na podstawie zebranych danych o wysokości i masie ciała, indywidualnie dla każdej badanej osoby, Wskaźnik Masy Ciała (BMI) iloraz masy ciała przez kwadrat wysokości ciała wyrażonej w metrach. Wysokość ciała badanych osób Wyniki pomiarów wysokości ciała uzyskane przez chłopców w wieku od 7,5 do 19,5 lat uczestniczących w Projekcie SKS są zgodnie z oczekiwaniami. Notowali oni lepsze rezultaty od ich rówieśników badanych w latach 1989 i Średnia przewaga współczesnych chłopców wyniosła odpowiednio 4,70 i 1,59 cm. Przewyższyli oni też poziom wysokości ciała zmierzony w Polsce prawie dekadę temu w 2009 roku. Tylko w dwóch kategoriach wiekowych chłopcy z SKS nie byli wyżsi od swych rówieśników zbadanych w 2009 roku (trzynasto- i piętnastolatki). Przy czym, w czterech najmłodszych kategoriach wieku obserwuje się znaczącą przewagę dzieci badanych w 2017 roku przekraczającą średnio 1,02 cm. W pozostałych kategoriach wiekowych nie obserwuje się znamiennej statystycznie różnicy. Od 11 do 19 lat średnio wynosi ona 0,16 cm na korzyść badanych z SKS-u. Nie ma też różnic w ostatecznej przeciętnej wysokości ciała między chłopcami z SKS a ich badanymi dekadę wcześniej kolegami. Opisywane relacje prezentuje Ryc.7. oraz Ryc.8. Rycina 7 Średnie wysokości ciała w kategoriach wieku chłopców zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku 13

20 Szczegółowa analiza różnic między wysokością ciała chłopców z 2017 roku (patrz Ryc.8) a populacją ich rówieśników zbadaną w 1989 roku obok zaobserwowania skali różnic pozwala na sformułowanie tezy o znacznie wcześniej zaczynających się współcześnie procesach dojrzewania płciowego niż miało to miejsce przed blisko 30-tu laty. Tym samym analizowane dane potwierdzają prawidłowość stwierdzaną w szeregu innych badań. Średnia wielkość przewagi chłopców w całej rozpiętości badanych kategorii wieku wynosiła 4,70 cm. W wieku między 10 a 14 rokiem życia była o 1,09 cm większa (5,79 cm), zaś dla latków w chwili wchodzenia większości współczesnych chłopców w okres dojrzewania osiągnęła poziom 6,36 cm (więcej o 1,64 cm). Dla pozostałych kategorii wiekowych (7,5-9,5 oraz 16,5-19,5 lat) średnia przewaga kształtuje się na poziomie 3,77 cm. Ostateczna przewaga wysokości ciała współczesnej młodzieży męskiej oscyluje w granicach 2,64 cm. Rycina 8 Różnice wysokości ciała w kategoriach wieku między wynikami kolejnych ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży a rezultatami zanotowanymi w 2017 roku dla uczestników programu SKS 14

21 Na Ryc.9. przedstawiono wyniki uzyskane przez dziewczęta w wieku od 7 do ukończenia 19 lat zbadane w 2017 roku (SKS). Zanotowały one podobnie jak rówieśnicy związani z SKS-em większe wysokości ciała we wszystkich kategoriach wiekowych nad dziewczętami badanymi w latach 1989 i W relacji do wyników badań z 2009 roku obserwuje się blisko dwukrotnie większą średnią przewagę dziewcząt niż ta, jaka została zanotowana w przypadku chłopców. Dziewczęta SKS są przeciętnie wyższe od średniego wyniku dziewcząt badanych w 2009 roku o 0,78 cm (chłopcy 0,42 cm). Przy czym nie notuje się (patrz Ryc.8.) niemal różnic między badanymi w 2017 i 2009 roku dla kategorii wiekowych 11,5-13,5 lat (średni wynik to 0,07 cm). Natomiast najmłodsze (od 7,5 do 10,5 lat) i najstarsze (od 14,5 do 19,5 lat) są wyższe od swych rówieśniczek z 2009 roku, średnio o 0,99 cm. Relacje te są zobrazowane na Ryc.8. W odniesieniu do wyników z 1989 roku, populacja dziewcząt objętych programem SKS jest zdecydowanie wyższa. Podobnie jak wśród chłopców wyraźnie zaznacza się w zgromadzonych wynikach wcześniejsze wystąpienie skoku pokwitaniowego, czyli wcześniejsze pojawienie się procesów dojrzewania płciowego (akceleracja rozwoju). Ponieważ u dziewcząt proces ten zaczyna się około dwa lata wcześniej niż wśród chłopców największe różnice między współczesnymi dziewczętami a ich rówieśniczkami z 1989 roku występują w kategoriach wieku 10,5-11,5 lat osiągając średni poziom 5,50 cm. W pozostałych kategoriach wieku średnia różnica między dziewczętami z 2017 i 1989 roku wynosi 3,84 cm. Współczesne dziewczęta w młodszym wieku wchodzą w okres dojrzewania, podczas gdy ich koleżanki sprzed 30 lat, wciąż jeszcze były u progu tego okresu (w wieku wczesnoszkolnym). 15

22 Rycina 9 Rycina 9 Średnie wysokości ciała w kategoriach wieku dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku W przypadku porównania dziewcząt z SKS do rezultatów z 1999 roku rejestruje się podobnie jak wśród chłopców wygaszanie procesu akceleracji rozwoju (wcześniejszego wystąpienia procesów dojrzewania). Wcześniejszy skok pokwitaniowy zaznacza się znacznie mniej wyraźnie i jest możliwy do zaobserwowania w młodszych kategoriach wieku 9,5-10,5 lat. Wtedy średnia przewaga wysokości ciała współczesnych dziewcząt na poziomie osiąga 2,10 cm, przy przeciętnej przewadze notowanej w pozostałych kategoriach wieku na poziomie 1,59 cm. Rycina 10 Porównanie pomiarów wysokości ciała dziewcząt i chłopców programu SKS badanych w 2017 roku 16

23 W odniesieniu do dziewcząt można podobnie jak wśród chłopców mówić o zanikaniu trendu zwiększania wysokości ciała w kolejnych pokoleniach (wysokoroślenia). Między kolejnymi badaniami , przyrosty wysokości ciała systematycznie maleją. Zmniejsza się też skala przewyższania rówieśniczek z poprzedniego badania w okresie dojrzewania płciowego, w wieku lat. Fakt ten mówi o wygaszaniu procesu akceleracji (przyśpieszania) rozwoju. Natomiast porównanie względem siebie wyników chłopców i dziewcząt z 2017 roku uczestniczących w projekcie Szkolny Klub Sportowy (Ryc.10) wskazuje na niewielką przewagę wysokości ciała chłopców do ukończenia 9 roku życia, chwilową przewagę wysokości ciała dziewcząt w wieku 11 i 12 lat i późniejsze systematyczne powiększanie przewagi chłopców na dalszych etapach rozwoju ontogenetycznego. Osiąga ona ostatecznie w poziom blisko 13 cm. W najmłodszych kategoriach wiekowych od 7,5 do 12,5 lat średnia różnica wynosi 0,48 cm na rzecz chłopców. Chwilowa, dość niewielka (0,54 cm) przewaga dziewcząt związana jest z wcześniejszym wystąpieniem u nich skoku pokwitaniowego (intensywnego przyrastania wysokości ciała) w okresie dojrzewania płciowego. Rycina 11 Porównanie 100-punktowych miar wysokości ciała w kategoriach wieku chłopców i dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży z 2009 roku Standaryzacja na średnie i odchylenia stand. w fu Wykorzystanie skali stupunktowej powoduje, że średnie ogólnopolskie wyniki współczesnych rówieśników osób uczestniczących w programie Szkolnego Klubu Sportowego równają się wielkości 50punktów. Zrelatywizowane, punktowe wyniki wysokości ciała dziewcząt i chłopców zorganizowanych w SKS w relacji do ogólnopolskich rówieśników z 2017 roku rysują podobny obraz do tego przedstawionego w jednostce pomiaru, centymetrach opisanego powyżej w porównaniu do przeciętnych wyników badań z 2009 roku. Generalnie, dziewczęta SKS-u zawsze są lepsze od swych ogólnopolskich, współczesnych 17

24 rówieśniczek. Chłopcy tylko w trzech kategoriach wieku nie notują takiej przewagi (12 lat istotna różnica, 11 i 16 lat, nieistotne statystycznie zróżnicowanie). W najmłodszych kategoriach wiekowych dość duża przewaga dzieci z 2017 roku stopniowo zmniejsza się do 10-ego roku życia dla dziewcząt i 12-ego w przypadku chłopców. Dziewczęta wciąż jednak są lepsze od swych ogólnopolskich rówieśniczek, zaś chłopcy zrównują się ze średnim poziomem aktualnej populacji ogólnopolskiej (wg danych obowiązujących do 2019 roku). W dalszej perspektywie wyniki dziewcząt zaczynają generalnie poprawiać się ujawniając coraz wyższą przewagę na populacją ogólnopolską. Wyniki chłopców poprawiają się do 14-ego roku życia, potem pogarszają do 16-ego by znów zacząć powoli rosnąć. Ostatecznie uzyskują ponad w połowie mniejszą przewagę nad współczesnymi im rówieśnikami niż ta, jaką obserwujemy w przypadku dziewcząt. Rycina 12 Różnice w kategoriach wieku między przeciętną wysokością ciała chłopców i dziewcząt w Polsce a średnią wysokości ciała rówieśników uczestniczących w projekcie SKS, pozioma oś zero = wynik SKS Posłużenie się wynikami badań ogólnopolskimi z 2009 roku, jako skalą odniesienia dla rezultatów dzieci objętych programem Szkolny Klub Sportowy i przeliczenie danych pomiarowych z 2009 i 2017 roku na skalę stupunktową, zmienia obraz relacji między wynikami chłopców i dziewcząt tylko w najstarszych kategoriach wiekowych od 16-tego roku życia. W kategoriach wieku lat obserwuje się mniej więcej stałą, wyraźną przewagę dziewcząt, która w najstarszej kategorii wiekowej ulega znacznemu obniżeniu, co może być spowodowane dość niską liczebnością dziewcząt w tej grupie wieku. Masa ciała badanych osób Zgromadzone w programie Szkolny Klub Sportowy wyniki pomiarów masy ciała chłopców w wieku od 7 do 19 lat przedstawiają Ryc. 13 i Ryc.14. Zgodnie z oczekiwaniami są one wyraźnie lepsze od średnich 18

25 wielkości masy ciała ich rówieśników badanych w latach 1989 i 1999, i układają się mniej więcej na poziomie danych sprzed prawie dekady (2009 r.). Do 15-ego roku życia średnia różnica między badanymi w SKS w 2017 a ich aktualnymi rówieśnikami z populacji ogólnopolskiej wynosi zaledwie 0,06 kg na korzyść SKS. Największą wielkość w tym przedziale wieku, równą 0,72 kg osiąga w najmłodszej grupie wiekowej. W pozostałych kategoriach wiekowych wyższy wyniki masy ciała uzyskali chłopcy z SKS (średnio o 1,15 kg). Niepokojące jest to, że wielkość różnicy na korzyść SKS-u rośnie wraz z wiekiem badanych osób. Starsza męska młodzież Szkolnego Klubu Sportowego waży przeciętnie wyraźniej więcej niż jej rówieśnicy. Porównanie różnic między populacją chłopców zbadaną w 1989 roku a chłopcami z 2017 roku uczestniczącymi w programie SKS (patrz Ryc.14) wskazuje na znacznie szybsze zwiększanie masy ciała współczesnych chłopców do osiągniecia 14 roku życia. Wielkość różnicy między 2017 a rośnie od 3,1 kg w wieku 7 lat do 7,79 kg dla czternastolatków. W kolejnych latach życia obserwuje się dwuletni spadek Rycina 13 Średnie masy ciała w kategoriach wieku chłopców zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku idalej względną stabilizację na poziomie 5,8 kg przewagi badanych z SKS (w wieku lat) i wzrost dla najstarszej kategorii wiekowej do 6,46 kg różnicy. Świadczy to o podobnym tempie przyrastania masy ciała od 15 roku życia w obu porównywanych populacjach, chłopców z SKS z 2017 roku i ich ogólnopolskich rówieśników z Rycina 14 Różnice masy ciała w kategoriach wieku między wynikami kolejnych ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży a rezultatami zanotowanymi w 2017 roku dla uczestników programu SKS 19

26 Zestawienie współczesnych wyników z tymi, zgromadzonymi w 1999 roku ujawnia trochę inne zjawisko. Podobnie jak w porównaniu opisanym powyżej, do 14 roku życia notuje się systematycznie rosnące roczne przyrosty masy ciała chłopców objętych programem SKS w porównaniu do rówieśników z 1999 roku. Ich skala jest niższa niż w porównaniu do wcześniejszych badań. Różnice zwiększają się od 2,18 w wieku 7 lat do 4,99 kg w przypadku 14-latków. W kategoriach wieku lat różnica praktycznie się nie zmienia utrzymując przeciętny poziom 3,40 kg by zacząć ponownie rosnąć do pułapu różnicy wynoszącego 4,42 kg w najstarszej kategorii wiekowej. Ryc.15 obrazuje wyniki pomiarów uzyskane przez dziewczęta w wieku od 7 do ukończenia 19 lat zbadane w 2017 roku (SKS) na tle rezultatów notowanych we wcześniejszych badaniach ogólnopolskich z 1989, 1999 oraz 2009 roku. Zgodnie z oczekiwaniami dziewczęta z SKS zanotowały wyraźnie większe wielkości masy ciała we wszystkich kategoriach wiekowych nad dziewczętami badanymi w latach 1989 i Natomiast przy porównaniu z wynikami badań z 2009 roku, pomimo wahań w poszczególnych kategoriach wieku, przeciętna różnica jest praktycznie pomijalna (0,04 kg). Dziewczęta SKS są przeciętnie lżejsze od dziewcząt w Polsce w dwóch najmłodszych i dwóch najstarszych kategoriach wieku (odpowiednio 0,54 i 0,79 kg). Od 9 do 17 roku życia, średnio o 0,36 kg cięższe są dziewczęta ogólnopolskie. Największy deficyt w stosunku do danych z 2009 roku współczesne dziewczęta notują dla kategorii wiekowych 9,5 oraz 11,5-12,5 lat (średnio to około 0,73 kg). Rycina 15 Średnie masy ciała w kategoriach wieku dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku 20

27 W odniesieniu do wyników z 1989 roku, wyniki dziewcząt objętych programem SKS układają się podobnie jak to ma miejsce w przypadku chłopców. Obserwuje się wzrost różnic do osiągnięcia okresu dojrzewania (do 10 roku życia), od 3,10 kg dla najmłodszych (7 lat) do 5,15 kg dla dziesięciolatek. Następnie wynik stabilizuje się przez trzy lata na średnim poziomie 5,22 kg przewagi nad danymi z 1989 roku. Od kategorii wieku 12,5 lat analizowana różnica zaczyna maleć do 2,36 kg w wieku 18 lat. W kolejnej kategorii wieku (19,5 lat) notuje się niewielki wzrost różnicy o ponad 0,6 kg (do 2,99 kg przewagi dziewcząt z SKS). Podobny obraz można odczytać z analizy zróżnicowania wyników SKS względem danych z Jednak obserwowane wielkości różnic są nawet do ponad 50% mniejsze a zmiany mniej dynamiczne. Średnia różnic z wszystkich kategorii wiekowych sięga 2,18 kg (przy 3,76 kg wynoszącej różnicy dla porównania SKS z 1989 rokiem). Odmienność w zestawieniu SKS z wynikami z 1989 oraz 1999 tkwi wbardzo zbliżonych wielkościach różnic dla obu tych porównań w najstarszych kategoriach wieku (17-19 lat). Wynika to ze zbliżonego poziomu masy ciała najstarszych dziewcząt badanych 30 i 20 lat temu. Wydaje się, że w świetle omawianych wyników badań można mówić tak w odniesieniu do chłopców (zwłaszcza do 15 roku życia) jak i dziewcząt (do 17 roku życia) uczestniczących w programie SKS o zatrzymaniu trendu zwiększania masy ciała. 21

28 Rycina 16 Porównanie pomiarów masy ciała dziewcząt i chłopców programu SKS badanych w 2017 roku Porównanie przeciętnych wyników masy ciała zanotowanych dla chłopców i dziewcząt uczestniczących w projekcie Szkolny Klub Sportowy (Ryc. 15) wskazuje na występowanie przewagi chłopców w całym badanym okresie, od 7 do 19 lat,. Do 12 roku życia jest ona stosunkowo niewielka i wynosi średnio około 1,00 kg by z każdym kolejnym rokiem systematycznie wzrasta aż do poziomu ponad 16,24 kg. Jednak zarówno wśród dziewcząt jak i wśród chłopców zauważa się przyrastanie masy ciała do ostatniej objętej badaniem kategorii wieku. Rycina 17 Porównanie 100-punktowych miar masy ciała w kategoriach wieku chłopców i dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży z 2009 roku. Standaryzacja na średnie i odchylenia stand. w funkcji wieku względem wyników z 2009 roku 22

29 Przeliczenie rezultatów na punkty i wykorzystanie do analizy wyników miar zrelatywizowanych (odniesionych do przeciętnych wyników populacji ogólnopolskiej z 2009 roku), pozwala sformułować twierdzenie o większym poziomie masy ciała chłopców w porównaniu do dziewcząt tylko w kategoriach wieku od 13,5-15,5 lat. Młodsi chłopcy nie różnią się istotnie od swych równoletnich koleżanek związanych ze Szkolnym Klubem Sportowym. W odniesieniu do obecnej populacji ogólnopolskiej dziewczęta są praktycznie na poziomie przeciętnym (w kategoriach wieku 9,5-16,5 lat). To 8 z 13 kategorii wieku. Jedynie najmłodsze (dwie kategorie wieku) oraz najstarsze (trzy kategorie wieku) dziewczęta były istotnie lepsze od średniej masy ciała notowanej dla równoletnich dziewcząt w Polsce (Ryc.17 i Ryc.18). Chłopcy natomiast są lżejsi bądź równi przeciętnie ważącym rówieśnikom w aktualnej populacji ogólnopolskiej tylko w czterech kategoriach wiekowych, 9-12 lat. Wyższą masę ciała notują natomiast w dwóch najmłodszych, 7-8 lat oraz siedmiu najstarszych lat (Ryc.17 i Ryc.18). Rycina 18 Różnice w kategoriach wieku między przeciętną masą ciała chłopców i dziewcząt w Polsce a średnią masą ciała rówieśników uczestniczących w projekcie SKS, pozioma oś zero = wynik SKS Podsumowując można przyjąć, że dziewczęta z SKS w skrajnych kategoriach wieku przewyższają pod względem masy ciała swe rówieśniczki z populacji ogólnopolskiej 2017 roku. Poza tym są dość podobne pod względem masy ciała do swych równolatek. W odniesieniu do chłopców można sformułować tezę o obserwowanej do okresu dojrzewania zbliżonej masie ciała chłopców z SKS do ich aktualnych kolegów z Polski oraz późniejszej, systematycznie rosnącej przewadze pod tym względem. Ostateczna przewaga chłopców nad równolatkami z Polski jest o blisko dwa razy większa niż ta obserwowana wśród dziewcząt. BMI badanych osób Wyliczone dla chłopców i dziewcząt, na podstawie zgromadzonych pomiarów wysokości i masy ciała wielkości BMI (Wskaźnika Masy Ciała) w kategoriach wieku zostały przedstawione odpowiednio na 23

30 Ryc. 18 oraz Ryc. 19. Wśród chłopców BMI uczestników SKS jest wyraźnie większe od wielkości wskaźników obliczonych dla rówieśników z lat 1989 i 1999 (odpowiednio jest to przeciętne dla wszystkich kategorii wiekowych 1,19 i 0,91 kg/m2). Dla chłopców w wieku 14 i więcej lat w porównaniu do danych notowanych w populacji z 2009 roku, również obserwuje się większe wielkości BMI (przeciętnie o 0,24 kg/m2). Charakterystyczne jest w tym okresie niemal systematyczne zwiększanie w wiekiem wielkości różnicy. Dla młodszych chłopców, do 14 roku życia, średnia różnica między danymi z 2017 i 2009 roku wynosi 0,14 kg/m2 i jest obrazem niewielkiej przewagi danych wcześniejszych, z 2009 roku. Wydaje się uzasadnionym twierdzenie, że wielkość wskaźnika BMI poza najstarszymi kategoriami wieku przestała rosnąć w stosunku do poprzednich pokoleń. Rycina 19 Średnie wielkości BMI w kategoriach wieku chłopców zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku 24

31 Rycina 20 Różnice wielkości BMI w kategoriach wieku między wynikami kolejnych ogólnopolskich badań Wśród dziewcząt relacje między wielkościami BMI wyliczonymi dla uczestniczek SKS a wyznaczonymi dla badanych w 1989 i 1999 roku ujawniają wyraźnie innych charakter. Od znacznych, w niewielkim stopniu rosnących od 7 do 10 roku życia, różnic w czterech najmłodszych kategoriach wieku (średnio wynoszących 1,04 kg/m 2 w porównaniu z 1989) obserwuje się systematyczne zmniejszanie różnic praktycznie do zera w wieku 17 lat. Dziewczęta SKS-u między 16 a 18 rokiem życia praktycznie się nie różnią od swych rówieśniczek z 1989 roku. Osiągnięta w wieku 17 lat minimalna różnica stabilizuje się dla osiemnastolatek i gwałtownie przyrasta w ostatniej kategorii wieku. Rycina 21 Średnie wielkości BMI w kategoriach wieku dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku 25

32 Rycina 22 Porównanie wielkości BMI dziewcząt W porównaniu SKS-u z rokiem 1999 zaznacza się stała różnica w trzech pierwszych (średnio 0,73 kg/m2) i niewielkie spadki w czterech kolejnych kategoriach wieku (od 0,73 do 052 kg/m2). Następnie spadek przybiera na sile i osiąga minimalną przewagę SKS-u dla 16-latek (0,16 kg/m2). W trzech najstarszych kategoriach wieku wskaźnik BMI dziewcząt z 2017 roku rośnie znacznie bardziej niż miało to miejsce u rówieśniczek w Dane z 1999 roku są też niższe niż obserwowane w W odniesieniu do wyników z 2009 roku, notuje się wyraźnie niższe wielkości BMI współczesnych dziewcząt związanych w programem SKS. Średnio dla wszystkich kategorii wiekowych jest to o 0,19 kg/m 2 niższy wskaźnik BMI dziewcząt z 2017 roku. Najmniejsze różnice występują w dwóch najmłodszych i dwóch najstarszych kategoriach wieku. Największe dla dziewięciolatek i siedemnastolatek. Porównanie między sobą danych dziewcząt i chłopców uczestniczących w programie Szkolny Klub Sportowy przedstawione na Ryc. 22 wskazuje na większe wielkości BMI chłopców. Początkowa różnica między średnimi wynikami chłopców i dziewcząt w kategoriach wieku jest niewielka i w miarę stała do trzynastego roku życia. Wskazuje na większą wielkość BMI wśród chłopców i wynosi przeciętnie 0,36 kg/m 2. W kolejnych kategoriach wieku badanych przewaga chłopców rośnie stosunkowo dynamicznie aż do 19 roku życia osiągając pułap różnicy między średnimi chłopców i dziewcząt równy 2,01 kg/m 2. Ten wzrost różnic miedzy chłopcami a dziewczętami spowodowany jest występowaniem większych rocznych przyrostów Wskaźnika Masy Ciała wśród chłopców w kolejnych kategorii wieku niż wśród dziewcząt, którym wskaźnik również systematycznie przyrasta. Przedstawione na Ryc. 23 porównanie przeliczonych na skalę punktową wyników uzyskanych w 2017 roku przez chłopców i dziewczęta z SKS odsłania podobne wielkości BMI obu płci w czterech 26

33 najmłodszych kategoriach wieku. W kolejnych kategoriach wieku, od 11 roku życia, znacznie przeważają chłopcy. Różnice te są istotne statystycznie. Rycina 23 Porównanie 100-punktowych miar BMI w kategoriach wieku chłopców i dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży z 2009 roku. Standaryzacja na średnie i odchylenia stand. w funkcji wieku względem wyników z 2009 roku Natomiast zestawienie punktowych danych dziewcząt objętych programem SKS z punktowymi danymi ogólnopolskimi pozwala w niemal we wszystkich kategoriach wiekowych zaobserwować znacząco niższe wielkości BMI niż te notowane przez ich rówieśniczki w Polsce z 2017 roku (Ryc. 24). Zbliżony do średniej jest wynik 7- i 13-latek. Jedyny wyjątek przewagi dziewcząt z SKS-u to najstarsza kategoria wiekowa. Natomiast chłopcy, których rezultaty pomiarów somatycznych zebrano w bazie danych Szkolnego Klubu Sportowego notują wyniki BMI niższe lub równe przeciętnej wielkości w aktualnej populacji ogólnopolskiej w przedziale wieku od 7 do 12 lat. Starsi ujawniają w badaniu wielkości Wskaźnika Masy Ciała coraz wyższe w kolejnych kategoriach wieku w stosunku do danych populacyjnych. 27

34 Rycina 24 Różnice w kategoriach wieku między przeciętną wielkością BMI chłopców i dziewcząt w Polsce a średnią wielkością BMI rówieśników uczestniczących w projekcie SKS, pozioma oś zero = wynik SKS Podsumowując można w stosunku do dziewcząt związanych z SKS i młodszych chłopców objętych programem Ministerstwa Sportu i Turystyki w zgromadzonych danych odnaleźć dowody na wygaszanie a nawet cofanie się tendencji do zwiększania wskaźnika BMI w kolejnych pokoleniach. Natomiast przedstawione dane dla populacji uczestniczących w programie SKS chłopców powyżej 12 roku życia skłaniają do sformułowania tezy o utrzymywaniu się tendencji do zwiększania wielkości wskaźnika BMI czyli nieproporcjonalnych dużych w stosunku do zwiększającej się wysokości ciała przyrostów masy ciała. W odniesieniu do dziewcząt i młodszych chłopców można mówić o pozytywnym zjawisku, zwłaszcza w świetle istniejącego zagrożenia nadwagą i otyłością młodych pokoleń Polaków. Ta pozytywna zmiana odnosi się do uczestników programu SKS. Nie można jej uogólniać na całą Polską populację. Wyniki pomiarów sprawności fizycznej W badaniu zmierzono wybrane przejawy sprawności fizycznej. Przeprowadzano próby zwisu na drążku na ugiętych ramionach, biegu na dystansie 50 metrów oraz biegu długiego na 600, 800 lub 1000 metrów w zależności o płci i wieku poddawanych próbie osób (zgodnie z instrukcją Testu Międzynarodowego). Niżej opisywane są wyniki poszczególnych prób. Wyniki próby zwisu na drążku Czasy zwisu na drążku na ugiętych ramionach, zarejestrowane dla badanych w programie SKS dzieci, zestawiono z wynikami ogólnopolskich badań kondycji fizycznej z 1989, 1999 oraz 2009 roku. Przy czym porównanie z rokiem 1989 odbywać się może w odniesieniu do chłopców tylko w pięciu najmłodszych kategoriach wieku. Jest to spowodowane wykorzystaniem w programie ówczesnych badań tylko Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej. Instrukcja jego wykonania przewiduje próbę zwisu 28

35 na drążku na ugiętych ramionach tylko dla chłopców poniżej 12 roku życia. Starsi chłopcy w tym teście wykonują próbę podciągania na drążku. Wśród chłopców w latach notowano systematyczne pogarszanie się między dekadami (skracanie) czasu zwisu na drążku. Dane chłopców związanych z programem Szkolnego Klubu Sportowego w 2017 roku wyłamały się z tej tendencji ( Ryc. 25). Notowane w 2017 roku czasy zwisu generalnie są wciąż jeszcze krótsze od tych z 1989 i 1999 roku (krótsze zwłaszcza od wyników z 1989 roku, gdzie średnia różnica to 5,40 s; dla porównania z 1999 rokiem różnica wynosi średnio zaledwie 1,47 s). Rycina 25 Średnie czasy zwisu na drążku w kategoriach wieku chłopców zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku 29

36 Rycina 26 Różnice czasów zwisu na drążku w kategoriach wieku między wynikami kolejnych ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży a rezultatami zanotowanymi w 2017 roku dla uczestników programu SKS Natomiast porównanie z danymi z 2009 roku wskazuje na stopniowa malejącą przewagę uczestników programu SKS wieku 7,5-11,5 lat (od maksymalnie 3,00 s do 0,20 s) nad dziećmi uczestniczącymi w ogólnopolskim badaniu kondycji fizycznej sprzed blisko dekady. Przewaga ta przeciętnie wynosi 1,77 s, a wynik uzyskany przez siedmio- i ośmiolatki z 2017 roku zbliża się do poziomu z 1999 roku (Ryc. 25). W kategoriach wieku 11,5-15,5 lat wyniki populacji ogólnopolskiej z 2009 roku są niemal identyczne jak osiągane przez uczestników programu SKS (Ryc. 26). Dla najstarszych chłopców ponownie można obserwować przewagę badanych z 2017 roku sięgającą ponad 1,50 s. Rycina 27 Średnie czasy zwisu na drążku w kategoriach wieku dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku 30

37 Wśród dziewcząt uczestniczących w programie SKS pozytywne zmiany w poziomie sprawności zwisu na drążku są wyraźnie większe. Obserwuje się (Ryc. 27) wydłużanie w niektórych kategoriach wieku czasu zwisu na drążku badanych w 2017 roku dziewcząt w pobliże poziomu (7-, 8- i 15-latki), a nawet ponad poziom zanotowany w badaniu ogólnopolskim z 1989 roku (od 16-ego roku życia). Średnia różnica między wynikami starszych dziewcząt z SKS i z populacji ogólnopolskiej z 1989 roku (16-letnich i starszych) wynosi 1,82s na korzyść dziewcząt współczesnych. W kategoriach wieku (9-14 lat) przeciętnie o 2,03 s lepsze są dziewczęta badane wcześniej (w 1989 roku, Ryc. 26). Średnia przewaga dziewcząt z SKS nad pozostałymi badaniami ogólnopolskimi wynosi 2,28 s w porównaniu do 1999 roku i rośnie do 2,44 s w zestawieniu z danymi sprzed blisko dekady. Rycina 28 Porównanie czasów zwisu na drążku dziewcząt i chłopców programu SKS badanych w 2017 roku Dla kolejnych kategorii wieku tak chłopców jak i dziewcząt uczestniczących w programie Szkolny Klub Sportowy obserwowane zmiany w czasie zwisu na drążku ujawniają zgodną z oczekiwaniami wyraźną przewagę wyników chłopców (Ryc. 27). Do jedenastego roku życia (pomijając, wydaje się losową i jednostkową, jednak znaczącą poprawę czasu zwisu dziewcząt ośmioletnich) przewaga chłopców zwiększa się stosunkowo mało dynamicznie od 0,54 s dla siedmiolatek do 3,46 s dla jedenastolatek. Od 12 roku życia poprawa rezultatu chłopców jest bardzo dynamiczna, przy równoczesnym utrzymaniu tempa przyrastania wyników dziewcząt. Skutkiem tego jest dynamiczne zwiększanie różnic między płciami do wysokiego poziomu ponad 15,7 s. Chłopcy z SKS potrafią średnio zawisnąć na drążku na ugiętych ramionach ponad dwa razy dłużej niż ich rówieśniczki związane z SKS. Szczyt tej przewagi przypada na kategorię wieku 18,5 lat. Wśród dziewcząt poprawa wyniku w całym badanym przedziale wieku jest bardzo podobna. Ich 31

38 ostateczne wyniki przekraczają poziom 15 sekund w czterech najstarszych kategoriach wieku (średnio jest to 15,44 s). Dane te przedstawia Ryc.28. Przeliczone na punkty czasy zwisu na drążku przedstawione są na Ryc. 29. Porównanie takie pozwala w obiektywny sposób zestawić ze sobą i ocenić wyniki dziewcząt i chłopców badanych w 2017 roku, eliminując wpływ wieku i płci na rezultat próby. Wszystkie rezultaty w kategoriach wieku zostały sprowadzone do tej samej skali odniesienia, jaką są dane ogólnopolskie z 2009 roku. We wszystkich 13-stu kategoriach wieku punktowe wyniki dziewcząt są lepsze od rezultatów chłopców i lepsze od wyników rówieśniczek w populacji ogólnopolskiej. Dla dzieci młodszych w wieku 7-10 lat przewaga dziewcząt SKS nad rówieśnikami również objętymi programem jest stosunkowo niewielka i wynosi przeciętnie 0,67 pkt. Przewaga dziewcząt SKS nad chłopcami SKS wyraźnie zaznacza się od 11 roku życia, wynosi średnio 2,33 pkt. Największe wielkości przekraczające 3,5 pkt osiąga w najstarszych kategoriach wieku. Rycina 29 Porównanie 100-punktowych miar zwisu na drążku w kategoriach wieku chłopców i dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży z 2009 roku O ile dziewczęta SKS są wyraźnie lepsze od swych koleżanek z Polski z 2017 to na ich tle chłopcy SKS wypadają znacznie słabiej. Tylko w trzech najmłodszych kategoriach wieku (Ryc. 30) są lepsi od ogólnopolskich rówieśników z 2017 roku. Dziesięciolatkowie są identyczni. W pozostałych (od 11,5 lat) wyniki punktowe wskazują na istotną statystycznie przewagę współczesnej populacji ogólnopolskiej nad rówieśnikami z SKS-u (Ryc. 30). Średnia różnica między dziewczętami z Polski i z SKS-u wynosi 1,44 pkt. Dla chłopców to samo porównanie ukazuje rezultat ponad trzykrotnie mniejszy równy 0,39 pkt. Rycina 30 Różnice w kategoriach wieku między przeciętnym czasem zwisu na drążku chłopców i dziewcząt w Polsce a średnim czasem zwisu rówieśników uczestniczących w projekcie SKS, pozioma oś zero = wynik SKS 32

39 Podsumowując, można na podstawie zebranych danych mówić o niejednoznacznym w odniesieniu do uczestników programu SKS obrazie poziomu właściwości motorycznych umożliwiających im wykonywanie zwisu na drążku. Uzyskane w 2017 roku w przypadku dziewcząt dane zdają się wskazywać na zatrzymanie a nawet odwrócenie tendencji pogarszania się sprawności fizycznej w kolejnych polskich pokoleniach. Zjawisko to zaznacza się szczególnie wyraźnie w najstarszych i najmłodszych kategoriach wieku. Notowane w grupie dziewcząt rezultaty czasu zwisu na drążku mogą dowodzić efektywności działań naprawczych podejmowanych przez MSiT w zakresie podnoszenia aktywności fizycznej i naprawy stanu kondycji fizycznej dzieci i młodzieży w Polsce. Wygląda to tak, jakby dziewczęta odbiły się od dna, na które osuwały się przez ostatnie 30 lat. Źle natomiast wypadają wyniki chłopców, którzy mimo obiecujących rezultatów w najmłodszych kategoriach wieku wraz z wiekiem osiągają coraz niższy poziom sprawności mierzony czasem zwisu na drążku. Wyniki próby biegu na 50 m Wyniki pomiarów sprintu na dystansie 50 metrów chłopców w wieku od 7 do 19 lat objętych programem Szkolny Klub Sportowy przedstawiają Ryc. 31 i Ryc. 32. W ogólnopolskich badaniach kondycji fizycznej z lat obserwowano dla nich systematyczne wydłużanie się czasu biegu z każdą upływającą dekadą. Najlepsze wyniki uzyskiwali badani w 1989 roku. Najsłabsze czasy zarejestrowano w 2009 roku. Tymczasem chłopcy uczestniczący w programie Szkolnego Klubu Sportowego zanotowali wyniki wyłamujące się z tendencji pogarszania czasu biegu w kolejnych badaniach. 33

40 We wszystkich badanych kategoriach wieku współcześni chłopcy (2017 rok) są lepsi (średnio o 0,25 s) od swych rówieśników z 2009 roku. W młodszych kategoriach wiekowych przewaga ta jest jeszcze większa i do 12 roku życia wynosi przeciętnie 0,40 s. Chłopcy SKS-u uzyskują praktycznie identyczne wyniki jak populacja chłopców z 1999 roku. Jest to tylko o 0,03 s dłuższy średni czas biegu notowany dla badanych w 1999 roku. Są zaś, z wyjątkiem 14 i 15 latków wolniejsi (przeciętnie 0,25 s) od chłopców badanych w 1989 roku. W kategoriach wieku 14,5-15,5 lat chłopcy z SKS badani w 2017 roku są najszybsi w porównaniu do wszystkich badań ogólnopolskich. Przewaga w tych dwóch kategoriach wieku nie jest jednak wielka i średnio wynosi 0,18 s nad badanymi z 2009 roku, 0,09 s nad badanymi z 1999 roku oraz 0,05 s nad chłopcami sprzed prawie 30-tu lat. W najstarszych kategoriach wieku (od 16 roku życia) obserwuje się powrót do relacji charakteryzującej grupy poniżej 13-tego roku życia. Chłopcy z SKS są lepsi o rówieśników z 2009 roku o przeciętnie 0,14 s, identyczni jak badani w 1999 roku (średnia różnica 0,03) oraz minimalnie słabsi, średnio o 0,11 s, od poziomu notowanego w 1989 roku. Rycina 31 Średnie czasy biegu na 50 m w kategoriach wieku chłopców zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku 34

41 Rycina 32 Różnice średnich czasów biegu na 50 m w kategoriach wieku między wynikami kolejnych ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży a rezultatami zanotowanymi w 2017 roku dla uczestników programu SKS W odniesieniu do porównania wyników dziewcząt SKS z 2017 roku z rezultatami wszystkich trzech tur badań ogólnopolskich (Ryc. 32 i Ryc. 33) obserwowane relacje są podobne. Różnicę stanowi to, że starsze dziewczęta od 15-ego do 18-ego roku życia w każdej kategorii wiekowej zanotowały wyniki najlepsze spośród porównywanych grup. Do 13-ego roku życia włącznie przewaga dziewcząt z SKS nad koleżankami z 2009 roku wynosi przeciętnie 0,34 s. W stosunku do danych z 1999 dziewczęta z SKS notują wynik słabszy 0,06 s. uzyskują więc praktycznie identyczny rezultat. Słabsze są natomiast (w kategoriach 7,5-13,5 lat), podobnie jak chłopcy, od poziomu, jaki zanotowano w najwcześniejszych badaniach z 1989 roku. Różnica na korzyść populacji ogólnopolskiej sprzed blisko 30 lat jest dość znaczna i wynosi 0,32 s. Dla 14-latek z SKS wciąż słabszych niż koleżanki badane w 1989 roku, pojawia się przewaga nad rezultatami z 1999 roku (0,15 s). Dla kolejnych czterech kategorii wieku (15-18 lat) w kolejności badań ogólnopolskich od 1989 do 2009 roku, różnice w porównaniu do najlepszych wyników dziewcząt z SKS-u wynoszą odpowiednio: 0,04 s, 0,14 s, 0,35 s. W ostatniej kategorii wiekowej poza danymi z 2009 roku, wszystkie pozostałe grupy uzyskały praktycznie ten sam wynik około 8,9 s. 35

42 Rycina 33 Średnie czasy biegu na 50 m w kategoriach wieku dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku Porównując wyniki pomiaru czasu biegu na 50 metrów zanotowane dla dziewcząt i chłopców uczestniczących w 2017 roku w programie Szkolny Klub Sportowy stwierdza się zgodnie z oczekiwaniami lepsze rezultaty chłopców w stosunku do wyników uzyskiwanych przez dziewczęta. Do 12-tego roku życia różnice są mniej więcej stałe we wszystkich kategoriach wiekowych i wynoszą średnio 0,36 s. W kolejnych latach obserwowane różnice systematycznie rosną, co początkowo do 16 roku życia jest spowodowane wyhamowywaniem dynamiki poprawy wyników wśród dziewcząt i później powolnym pogarszaniem średniego rezultatu biegu przy równoczesnym utrzymaniu dość dużych wielkości przyrostów wśród chłopców do 16 roku życia, i w późniejszym okresie stabilizacją wyników na poziomie niewiele poniżej 7,5 s. Maksymalna wielkość różnicy to 1,34 s. w najstarszej kategorii wieku (Ryc.34). Wykorzystanie rezultatów badań ogólnopolskich z 2009 roku, jako skali odniesienia dla wyników chłopców i dziewcząt uczestniczących w programie Szkolny Klub Sportowy i wyrażenie czasu biegu w zrelatywizowanej skali stupunktowej, zmienia obraz relacji między wynikami chłopców i dziewcząt (Ryc. 35) 36

43 Rycina 34 Porównanie czasów biegu na 50 m dziewcząt i chłopców programu SKS badanych w 2017 roku Do dziesiątego roku życia można stwierdzić brak istotnych różnic między rezultatami oby płci. W kolejnych kategoriach wieku występuje wyraźna przewaga osiągnięć motorycznych dziewcząt (średnio wynosząca w tych 9 kategoriach wiekowych 1,31 pkt.). Tylko w kategorii wieku 14,5 lat wyniki chłopców zbliżają się do wyników rówieśniczek a różnice przestają być znamienne statystycznie. Tak dziewczęta jak i chłopcy osiągają bardzo wyraźną przewagę nad średnim poziomem aktualnej populacji ogólnopolskiej (wg danych obowiązujących do 2019 roku). Wśród chłopców w wieku 8-19 lat jest to 3,26 pkt. dla dziewcząt wyraźnie więcej 4,14 pkt. Relacje te obrazuje wykres na Ryc. 35. Dla obu płci najlepsze wyniki porównania uczestników SKS-u z rówieśnikami z aktualnej populacji ogólnopolskiej notowano dla siedmiolatków. To, co jeszcze charakteryzuje rezultaty z 2017 roku, to systematyczne pogarszanie się wyników w czterech najstarszych grupach dziewcząt oraz raczej stabilizacja niż pogorszenie obserwowane dla chłopców. 37

44 Rycina 35 Porównanie 100-punktowych miar biegu na 50 m w kategoriach wieku chłopców i dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży z 2009 roku. Standaryzacja na średnie i odchylenia stand. w funkcji wieku względem wyników z 2009 roku Rezultaty chłopców ulegają znacznie większym wahaniom z wiekiem. W miarę konsekwentnie w kategoriach wieku 7-12 lat pogarszają się, od 5,70 pkt przewagi na wynikami ogólnopolskimi z 2017 roku dla najmłodszych do 2,17 pkt dla 12-latków. Potem w kategoriach wieku lat z wyjątkiem 14- i 15- latków stabilizują na poziomie średnio o 2,22 pkt lepszym od przeciętnej krajowej. Dla 14-latków poprawiają się do bezwzględnej wielkości 53,4 pkt., dla 15-latków do 52,83 pkt. Są więc odpowiednio o 3,44 i 2,83 lepsze niż polskich rówieśników. Zmiany te są zaprezentowane na Ryc. 36. Uogólniając przedstawione dane należy stwierdzić bardzo pozytywny obraz poziomu zdolności motorycznych angażowanych podczas biegu sprinterskiego (szybkościowych i siłowych) obserwowany wśród uczestników programu Szkolny Klub Sportowy. Uzyskane w 2017 roku dane wyraźnie wskazują na odwrócenie w tej grupie dzieci międzypokoleniowej tendencji pogarszania się wyniku czasu biegu sprinterskiego. Notowane dla obu płci czasy biegu są we wszystkich kategoriach wieku znacząco lepsze od poziomu obserwowanego w 2009 roku. Kształtują się na w młodszych kategoriach wieku na pułapie wyników sprzed blisko dwudziestu lat, z 1999 roku. W najstarszych kategoriach wieku osiągają i nawet przekraczają poziom rejestrowany w 1989 roku. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że aktywność fizyczna podejmowana przez uczestników i uczestniczki programów Ministerstwa Sportu i Turystyki skutecznie przeciwdziała degradacji przejawów sprawności fizycznej dzieci w Polsce. 38

45 Rycina 36 Różnice w kategoriach wieku między przeciętnym czasem biegu na 50 m chłopców i dziewcząt w Polsce a średnim czasem biegu na 50 m rówieśników uczestniczących w projekcie SKS, pozioma oś zero = wynik SKS Wyniki próby biegu długiego Przeciętne czasy biegu długiego uczestników SKS, odniesione do codekadowych danych ogólnopolskich z lat , przedstawiono na Ryc. 37 dla chłopców oraz Ryc. 38 dla dziewcząt. W młodszych kategoriach wieku (do 11 roku życia) chłopcy z 2017 roku biorący udział w programie Szkolny Klub Sportowy i wykonujący próbę biegu na 600 m, ujawnili generalnie słabszy rezultat biegu niż ich rówieśnicy badani w 1989 i 1999 roku oraz bardzo podobne rezultaty do zmierzonych w ostatnim badaniu w 2009 roku. Różnica, najmniejsza względem danych z 2009 roku (szybszy czas biegu średnio o 1,09 s) zmienia swój znak i przy porównaniu z danymi z 1999 wskazuje do ponad 14,80 s dłuższy czas biegu. Przy odniesieniu wyniku chłopców z SKS-u do badań sprzed blisko 30 lat (z 1989 r.) czas biegu jest dłuższy aż o 31,67 s. Starsi koledzy (w wieku od 12 do 19 lat) uczestniczyli w biegu na 1000 m. Uzyskane przez nich wyniki są w porównaniu do trzech tur badań ogólnopolskich lepsze niż te notowane przez najmłodszych. W odniesieniu do rezultatów rówieśników z 2009 roku chłopcy SKS notują przeciętnie 11,51 s średniej przewagi. Zestawieni z wynikami ogólnopolskimi z 1999 roku są o przeciętnie 2,95 s słabsi. Natomiast w porównaniu do 1989 roku średnio są o blisko 16,42 s wolniejsi. Lokują się prawie w połowie rozpiętości średnich wyników z badań ogólnopolskich. Dobrze ten fakt ilustruje Ryc. 38. Rycina 37 Średnie czasy biegu długiego na 600 i 1000 m w kategoriach wieku chłopców zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku 39

46 Rycina 38 Różnice średnich czasów biegu długiego na 600, 800 i 1000 m w kategoriach wieku między wynikami kolejnych ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży a rezultatami zanotowanymi w 2017 roku dla uczestników programu SKS Dziewczęta SKS-u notowały w młodszych kategoriach wiekowych, do 11 roku życia włącznie, a więc na dystansie 600 m, podobne relacje do wyników ogólnopolskich jak ich koledzy (Ryc.39). W kategoriach wieku 7,5 oraz 9,5-11,5 lat w porównaniu z danymi ogólnopolskimi z 2009 roku okazały się przeciętnie o 2,18 s lepsze. Względem wcześniejszych badań dziewczęta z SKS-u uzyskiwały już we wszystkich kategoriach wiekowych (7-11 lat) dłuższe czasy biegu, o 12,78 s w porównaniu z danymi z 1999 roku oraz o 30,90 s w odniesieniu do danych z

47 Rycina 39 Średnie czasy biegu długiego na 600 i 800 m w kategoriach wieku dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z 1979, 1989 oraz 2009 roku Wśród starszych dziewcząt związanych ze Szkolnym Klubem Sportowym obserwuje się znacznie lepsze relacje do danych ogólnopolskich z poprzednich lat niż ma to miejsce w młodszych kategoriach wieku dziewcząt i wśród równoletnich chłopców z SKS-u. Zaobserwowana dla 9-, 10- i 11 latek tendencja do poprawy wyniku względem danych ogólnopolskich jest wśród starszych dziewcząt kontynuowana. Do kategorii wieku 16,5 lat czas biegu ulega systematycznej poprawie zmniejszając deficyt wyników dziewcząt SKS z poziomu ponad 16,1 s dla dwunastolatek niemal do poziomu rezultatu biegu na 800 metrów zmierzonego w 1989 roku. Dla 16-latek ten deficyt wynosi zaledwie 1,98 s. W kolejnej kategorii wiekowej (17,5 lat) uzyskany przez dziewczęta SKS u czas 3 min 49 sekund zrównuje się z rezultatem sprzed 30 lat. W ostatnich dwóch kategoriach niestety wynik pogarsza się. Względem danych z lat 2009 i 1999 wyniki w biegu na 800 dziewcząt SKS są we wszystkich kategoriach wiekowych wyraźnie lepsze. Średnie przewagi wynoszą 16,85 s względem danych z 2009 roku oraz 6,60 s dla porównania z danymi z 1999 roku. Omawiane powyżej zależności można odczytać na Ryc. 37 oraz Ryc

48 Rycina 40 Porównanie średnich czasów biegu długiego na 600, 800 i 1000 m dziewcząt i chłopców programu SKS badanych w 2017 roku Wzajemne porównanie czasów biegu chłopców i dziewcząt z 2017 roku ma sens w odniesieniu do młodszych kategorii wieku (poniżej 12,5 lat), w których jedni i drugie biegali na dystansie 600 m (Ryc.41). Obserwuje się dla nich wyraźną przewagę wyniku chłopców, której to przewadze towarzyszy silnie skracany w kolejnych kategoriach wieku czas pokonania dystansu przez dziewczęta. Dziewczęta systematycznie nadrabiają dystans do chłopców. Różnica ta, od 17,65 s w kategorii wieku 7,5 lat, jest redukowana do poziomu 6,17 s dla jedenastolatek. Dla starszych chłopców i dziewcząt zestawienie ich osiągnięć na dystansach odpowiednio 1000 i 800 metrów, może posłużyć tylko jako ilustracja wzrostu możliwości wysiłkowych chłopców, znacznie zbliżających się do czasów uzyskiwanych przez dziewczęta na dystansie o200 metrów krótszym. Różnica czasu biegu spada w najstarszej kategorii wieku do niewiele powyżej 1 s. Charakterystyczne jest też, tak dla chłopców jak i dziewcząt zjawisko wydłużania czasu biegu dla kategorii 17,5 lat. 42

49 Rycina 41 Porównanie 100-punktowych miar biegu długiego w kategoriach wieku chłopców i dziewcząt zbadanych w projekcie SKS na tle rezultatów ogólnopolskich badań kondycji fizycznej dzieci i młodzieży z 2009 roku. Standaryzacja na średnie i odchylenia stand. w funkcji wieku względem wyników z 2009 roku Ryc. 42 prezentuje zestawienie wyników punktowych w biegu długim w kolejnych kategoriach wieku. Przeliczenia na punkty dokonano w odniesieniu do danych z 2009 roku obrazujących poziom sprawności w biegu współczesnych rówieśników chłopców i dziewcząt badanych w SKS. Przy takiej analizie danych zmieniają się relacje między rezultatami chłopców i dziewcząt. O ile jeszcze dla najmłodszych, do 9 roku życia, można obserwować przewagę wyniku punktowego chłopców nad osiągnięciami dziewcząt (średnio to 0,35 pkt. przy braku istotności statystycznych), to dla dziesięcioletnich i starszych dzieci różnice są już korzystne dla dziewcząt. Ich przewaga rośnie od 0,21 pkt. W przypadku 10-latek do maksymalnie 2,65 pkt. dla 16-latek. W trzech najstarszych kategoriach wieku to 2,32 pkt. Przeciętnie dla kategorii wieku 11,5-19,5 lat przewaga dziewcząt SKS nad chłopcami z SKS wynosi blisko 1,72 pkt, a wszystkie obserwowane różnice są znamienne statystycznie. Przy posłużeniu się w analizie wynikami punktowymi potwierdza się dla obu płci przewaga rezultatów uzyskiwanych przez uczestników SKS-u (Ryc.42) nad przeciętnym czasem biegu notowanym w populacji ogólnopolskiej z 2017 roku. Dla chłopców Szkolnego Klubu Sportowego przewaga nad przeciętnymi rówieśnikami z 2017 roku uzyskuje od 12 roku życia w miarę stały poziom i wynosi średnio blisko 3,06 pkt. Dla dziewcząt od 8 roku życia, wykazuje tendencję do zwiększania od minimalnej wielkości 51,4 pkt., do maksymalnego poziomu 55,7 pkt dla siedemnastolatek. W dwóch najstarszych kategoriach wieku średnia arytmetyczna punktowego rezultatu wynosi 52,98 pkt. 43

50 Rycina 42 Różnice w kategoriach wieku między przeciętnym czasem biegu długiego chłopców i dziewcząt w Polsce a średnim czasem tego biegu rówieśników uczestniczących w projekcie SKS, pozioma oś zero = wynik SKS Podsumowując przedstawione analizy dotyczące wyników biegu długiego uczestników programu Szkolny Klub Sportowy należy stwierdzić bardzo pozytywny obraz poziomu wytrzymałościowych zdolności motorycznych badanych dzieci. Uzyskane w 2017 roku dane wyraźnie wskazują na odwrócenie kierunku zmian przejawów motoryczności w grupie dzieci związanych z SKS. Dotychczas obserwowana tendencja pogarszania się wyniku czasu biegu długiego w kolejnych dekadach badań od 1979 roku nie ujawniła się ani w wynikach dziewcząt, ani w wynikach chłopców objętych programem. Notowane dla obu płci czasy biegu są we wszystkich kategoriach wieku znacząco lepsze od poziomu obserwowanego w 2009 roku. Co więcej, dla chłopców SKS z 2017 roku kształtują się na pułapie wyników z 1999 roku, zaś w przypadku dziewcząt zbliżają się nawet do pułapu sprzed blisko trzydziestu lat, z badań z 1989 roku. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że aktywność fizyczna podejmowana przez uczestników i uczestniczki programów Ministerstwa Sportu i Turystyki skutecznie wspiera przeciwdziałanie degradacji poziomu wytrzymałości dzieci obserwowanej w Polsce w minionych trzech dekadach. 44

51 Podsumowanie Dane zgromadzone w 2017 roku w programie Szkolny Klub Sportowy wskazują na wystąpienie pozytywnych i niezwykle ważnych zmian w rozwoju fizycznym i sprawności fizycznej młodego pokolenia. Zmian mogących decydować o stanie biologicznej kondycji polskiego społeczeństwa w pierwszej połowie XXI wieku. Ostatnia dekada poprzedniego i pierwsza obecnego wieku przyniosły negatywne zmiany w rozwoju somatycznym (nadmierne przyrosty masy ciała i rodzące się zagrożenie epidemią otyłości) i wręcz dramatyczną degradację poziomu sprawności fizycznej dzieci i młodzieży w Polsce. Tymczasem wyniki przesiewowych badań uzyskane dzięki programowi Szkolny Klub Sportowy przeczą obserwowanym w poprzednich latach tendencjom. Notuje się co prawda wśród chłopców, znamiona wygaszania trendu wysokoroślenia kolejnych pokoleń, to jest wyczerpywania genetycznego potencjału do coraz lepszego rozwoju somatycznego w poprawiających się warunkach środowiska (chłopcy SKS zatrzymali się w rozwoju na poziomie rówieśników badanych w 2009 roku). To jednak zwiększenie wysokości ciała dziewcząt przekraczające poziom z 2009 roku oraz zmiany masy ciała obu płci, tylko wśród najstarszych skutkujące większymi wielkościami niż te notowane w 2009 roku (wśród chłopców od 14, wśród dziewcząt od 17 roku życia) dają pozytywniejszy obraz rozwoju somatycznego uczestników programu SKS niż ten notowany w 2009 roku i ten, jakiego można było się spodziewać kreśląc prognozy na podstawie zmian rejestrowanych w badaniach ogólnopolskich z lat Ten pozytywny obraz potwierdzają rezultaty wyliczenia Wskaźnika Masy Ciała (BMI), który tylko wśród starszych chłopców lokuje się powyżej poziomu z 2009 roku. Opisane zwiastuny wyhamowania negatywnych zmian w rozwoju fizycznym chłopców i dziewcząt uczestniczących w programie SKS, przeistaczają się w odniesieniu do sprawności fizycznej w odwrócenie negatywnych trendów obserwowanych w latach Jedynie wyniki w próbie zwisu na drążku na ugiętych ramionach chłopców wskazują na pogłębianie negatywnych zmian notowanych do 1989 r. W wynikach próby zwisu na drążku ich koleżanek z SKS ujawnia się poprawa zwłaszcza wśród najmłodszych i najstarszych dziewcząt, i to do poziomu sprzed blisko 30-stu lat, z 1989 roku. Lepiej rysuje się obraz sprawności chłopców z SKS i dziewcząt z SKS w próbie biegu długiego, gdzie chłopcy powrócili dopoziomu wyników z 1999 roku zaś dziewczęta go przekroczyły i znacząco zbliżyły się do rezultatów sprzed 30-stu lat. Jeszcze lepsze rezultaty notowane są w próbie biegu sprinterskiego gdzie tak dziewczęta jak i chłopcy w niemal wszystkich kategoriach wiekowych uzyskują lepszy wynik niż ten notowany w 1999 roku, a w niektórych przekraczają poziom rezultatu z 1989 roku. Wszystkie te dane stanowią mocną przesłankę do postawienia tezy o zatrzymaniu wśród uczestników programu Szkolny Klub Sportowy negatywnych zmian w rozwoju fizycznym młodych pokoleń 45

52 obserwowanych na przełomie wieków i w pierwszej dekadzie XXI wieku. W przypadku dziewcząt można mówić nawet o odwróceniu niekorzystnych trendów. Zaś w odniesieniu do sprawności fizycznej istnieją podstawy do twierdzenia o powstaniu zmian przeciwnych negatywnym trendom pogarszania się jej poziomu u obu płci. Tutaj również te pozytywne zmiany są silniej zaznaczone w populacji dziewcząt. Przedstawione uogólnienia odnoszą się do chłopców i dziewcząt związanych z programem Szkolny Klub Sportowy. Można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że jest to ta część młodej polskiej populacji, która podejmuje ponadprzeciętną aktywność fizyczną. I to zarówno w ramach propozycji ujętych w szereg programów Ministerstwa Sportu i Turystyki (Klub, Szkolny Klub Sportowy, Narodowa Baza Talentów i inne), oferty proponowanej w szkołach przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Samorządy, treningów sportowych organizowanych przez kluby i inne organizacje, jak i aktywności chłopców i dziewcząt realizujących samodzielnie lub w grupach rówieśniczych i rodzinach własne pasje oraz potrzeby. Grupa dzieci związana z programem Szkolnego Klubu Sportowego, jest znacząco lepsza tak pod względem rozwoju somatycznego jak i poziomu sprawności fizycznej od swych rówieśników niepodejmujących systematycznej aktywności ruchowej. Tym samym nie może być traktowana, jako reprezentatywna dla całej polskiej populacji. Nie zmienia to jednak faktu, że uzyskany w programie Szkolny Klub Sportowy obraz rozwoju fizycznego i zwłaszcza sprawności fizycznej (tych bardziej aktywnych na tle swych rówieśników) chłopców i dziewcząt jest dowodem na skuteczne efekty zdrowotne podejmowania przez młode pokolenie aktywności fizycznej. Ćwicząc potrafią przeciwstawiać się negatywnym trendom zmian tak w procesach rozwoju fizycznego jak i rozwoju motorycznego. Po raz pierwszy od blisko 30 lat zostały uruchomione tak szeroko zakrojone działania, których efekty kierują się wyraźnie przeciwko negatywnym zmianom obserwowanym w ostatnich dekadach w kondycji fizycznej młodych pokoleń. Program Szkolny Klub Sportowy dowodzi jak poprzez usystematyzowanie i doskonalsze zorganizowanie aktywizujących działań na rzecz młodego pokolenia, można uruchomić wielki potencjał i duże rezerwy tkwiące w systemie sportu dzieci i młodzieży. Trzeba jednak pamiętać, że realną poprawę stanu pogarszającej się w minionych latach kondycji fizycznej całej młodej populacji może przynieść tylko wdrożenie rozwiązań proponowanych przez MSiT do systemu oświaty i szkolnego wychowania fizycznego. 46

53 Aneks Tabela 2 Liczebności oraz odsetki względem wszystkich chłopców w SKS, dla których zebrano wskazane w tabeli wyniki pomiarów somatycznych wys. ciała [cm] masa ciała [kg] BMI [kg/m2] kat. wieku n % n % n % Razem ,8% ,8% ,8% 7, ,3% ,2% ,2% 8, ,1% ,2% ,0% 9, ,7% ,7% ,7% 10, ,0% ,1% ,0% 11, ,4% ,4% ,4% 12, ,1% ,1% ,1% 13, ,0% ,0% ,0% 14, ,7% ,7% ,7% 15, ,6% ,6% ,6% 16, ,7% ,7% ,7% 17, ,6% ,6% ,5% 18, ,4% ,4% ,4% 19, ,1% ,2% ,0% Tabela 3 Liczebności oraz odsetki względem wszystkich chłopców w SKS, dla których zebrano wyniki prób sprawnościowych zwis [s] bieg 50 m [s] bieg długi [s] kat. wieku n % n % n % Razem ,0% ,2% ,8% 7, ,3% ,8% ,8% 8, ,6% ,5% ,8% 9, ,6% ,9% ,6% 10, ,0% ,0% ,4% 11, ,9% ,8% ,4% 12, ,3% ,5% ,4% 13, ,2% ,3% ,7% 14, ,1% ,0% ,9% 15, ,2% ,7% ,8% 16, ,7% ,2% ,5% 17, ,5% ,0% ,7% 18, ,6% ,9% ,4% 19, ,0% ,5% ,9% 47

54 Tabela 4 Liczebności oraz odsetki względem wszystkich dziewcząt w SKS, dla których zebrano wskazane w tabeli wyniki pomiarów somatycznych wys. ciała [cm] masa ciała [kg] BMI [kg/m2] kat. wieku n % n % n % Razem ,8% ,8% ,7% 7, ,3% ,2% ,2% 8, ,4% ,2% ,2% 9, ,3% ,2% ,2% 10, ,0% ,1% ,0% 11, ,5% ,5% ,5% 12, ,4% ,3% ,3% 13, ,0% ,0% ,0% 14, ,5% ,5% ,5% 15, ,3% ,3% ,3% 16, ,1% ,0% ,0% 17, ,8% ,7% ,7% 18, ,4% ,5% ,4% 19, ,7% ,7% ,6% Tabela 5 Liczebności oraz odsetki względem wszystkich dziewcząt w SKS, dla których zebrano wyniki prób sprawnościowych zwis [s] bieg 50 m [s] bieg długi [s] kat. wieku n % n % n % Razem ,0% ,1% ,7% 7, ,3% ,7% ,1% 8, ,7% ,9% ,2% 9, ,8% ,9% ,3% 10, ,4% ,7% ,5% 11, ,2% ,8% ,9% 12, ,9% ,6% ,9% 13, ,5% ,2% ,3% 14, ,1% ,7% ,0% 15, ,5% ,3% ,2% 16, ,7% ,4% ,2% 17, ,7% ,9% ,7% 18, ,8% ,3% ,5% 19, ,9% ,2% ,0% 48

55 SEKCJA II BADANIE ROZPOWSZECHNIENIA NIEPRAWIDŁOWOŚCI POSTAWY I MASY CIAŁA WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY SZKOLNEJ

56

57

58

59 BADANIE ROZPOWSZECHNIENIA NIEPRAWIDŁOWOŚCI POSTAWY I MASY CIAŁA WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY SZKOLNEJ Główny cel badań Celem głównym badania była ocena rozwoju fizycznego w aspekcie identyfikacji nieprawidłowości stanu odżywienia i rozpowszechnienia wad postawy ciała u uczestników programu Szkolny Klub Sportowy (SKS) oraz uczniów nieobjętych programem. Zgromadzone dane stanowić będą materiał porównawczy do oceny efektów realizowanego programu w aspekcie analizy wybranych cech fizycznych. Uczestnicy badań W maju i czerwcu 2017, odbyła się pierwsza edycja badań, w której łącznie wzięło udział 317 uczniów publicznych szkół podstawowych z klas IV-VI w wieku 9, 10, 11, 12 i 13 lat. Badaniami objęto uczniów z czterech województw i łódzkiego (n=28). tj. pomorskiego (n=118), lubelskiego (n=56), mazowieckiego (n=116) Wśród zbadanych uczniów było 177 uczestników programu Szkolny Klub Sportowy (SKS) (124 dziewcząt i 53 chłopców) oraz 140 uczniów (83 dziewcząt i 57 chłopców) nieuczestniczących w programie SKS (gr. kontrolna). Uczestnicy programu Szkolny Klub Sportowy stanowili 55,8% wszystkich badanych osób natomiast uczniowie zakwalifikowani do grupy kontrolnej 44,2%. Grupy badanych pochodzących z różnych województw były jednorodne pod względem wieku, płci i liczebności w porównywanych grupach Rekrutację badanych przeprowadzono w następujących szkołach: 1) województwo pomorskie: a) SP w Przodkowie, b) SP nr 5 w Malborku, 2) województwo lubelskie: a) SP w Rykach, 3) województwo mazowieckie: a) SP nr 209 w Warszawie, b) SP w Suchej, c) SP w Stromcu, 4) województwo łódzkie: a) SP nr 3 w Łowiczu. 49

60 Rodzice uczniów po zapoznaniu się z założeniami zaproponowanych badań i sposobem przetwarzania danych wyrazili pisemną zgodę na udział dziecka w badaniu. Projekt badania Prowadzone badania miały charakter przesiewowy i zaprojektowano je w schemacie przekrojowym. Zaplanowane i przeprowadzone diagnozy miały na celu identyfikację nieprawidłowości stanu odżywienia i rozpowszechnienia wad postawy ciała u dzieci i młodzieży szkolnej. Zebrane dane stanowią materiał porównawczy do oceny efektów realizowanego programu w aspekcie analizy wybranych cech fizycznych. W tym celu zaplanowano monitorowanie nieprawidłowości u uczestników programu Szkolny Klub Sportowy oraz uczniów nieuczestniczących w programie Szkolny Klub Sportowy. Tym samym, uczestnicy programu SKS stanowili tzw. grupę eksperymentalną, a uczniowie nieuczestniczący w zajęciach SKS stanowili tzw. grupę kontrolną. Ze względu na charakter zaplanowanych badań za istotne uznano utworzenie zespołu badawczego w skład którego weszli specjaliści. W ramach badania fizjoterapeuta i antropolog przeprowadzili ocenę postawy ciała i pomiary wybranych cech somatycznych. Takie postępowanie ograniczyło błąd rzetelności pomiaru. Metody W ramach zaplanowanych badań wykonano pomiary podstawowych charakterystyk somatycznych (wysokość i masa ciała, obwód talii) oraz wyliczono wskaźniki antropologiczne. Na podstawie wskaźnika BMI w klasach wieku i płci zidentyfikowano przypadki uczniów z zaburzeniami stanu odżywienia w kategoriach: zaniżona masa ciała, nadwaga i otyłość oraz określono u tych ostatnich typ otyłości na podstawie wskaźnika WHtR. Wyniki badań w podziale na grupy uczestników programu SKS i kontrolną przedstawiono w tabeli 1. Na podstawie przeprowadzonej analizy wyników stwierdzono zaburzenia odżywiania u dwudziestu procent zbadanych. Nadwagę lub otyłość zidentyfikowano u co piątego badanego ucznia (18,8%) bez względu na to czy był uczestnikiem programu SKS czy też nie korzystał z proponowanych zajęć ruchowych (21,4%). Tabela 6 Występowanie zburzeń stanu odżywienia w grupach SKS i kontrolnej grupa SKS grupa kontrolna Badane cechy n=176 n=140 Zaniżona masa ciała (BMI < 25 centyl) 0 4 (2,9%) 50

61 Nadwaga i otyłość (BMI > 85 centyl) 33 (18,8%) 30 (21,4%) Prawidłowa masa relatywna (BMI centyl) 143 (81,2%) 106 (75,7%) Otyłość 16 (9,1%) 22 (15,7%) Otyłość brzuszna (WNtR > 0,50) 16 (100%) 22 (100%) Przypadki nadwagi i otyłości w klasach wieku (30,3%) 16 (53,3%) We wszystkich zdiagnozowanych przypadkach otyłości u dzieci (odpowiednio w porównywanych grupach 9,1 % i 15,7%) stwierdzono otyłość typu brzusznego, która może powodować zaburzenia w funkcjonowaniu układu krążenia i gospodarki lipidowej. Okazało się, że co trzeci uczestnik programu SKS (30,3%), a co drugi uczeń spoza programu (53,3%) u których stwierdzono nadwagę lub otyłość to młodzież w okresie dojrzewania. Dlatego szczególną uwagę w kolejnym badaniu należy skupić na diagnostyce zaburzeń odżywiania młodzieży w okresie pokwitania. W celu określenia nieprawidłowości postawy ciała, u uczestników programu przeprowadzono oględziny ortopedyczne (pomiary nieinwazyjne) wraz z parametryczną oceną postawy ciała poprzez pomiary jakościowe i ilościowe wybranych cech postawy ciała: krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej, strzałkowej i poprzecznej; ustawienia barków, głowy, szyi, łopatek; przestrzennego ustawienia kości miednicznych w kierunku ustalenia typu ustawienia miednicy: skręconej, skośnej, wyrównanej; koślawości kolan i stóp, w kierunku rozpoznania asymetrii i nasilenia koślawości. Pomiary zostały przeprowadzone przez wykwalifikowanych fizjoterapeutów posiadających, przynajmniej trzyletnie doświadczenie w diagnozowaniu wad postawy ciała u dzieci i młodzieży. Pomiary miały charakter ustrukturyzowanych oględzin oraz pomiarów ilościowych wybranych cech. Osoba wykonująca oględziny przeprowadzała badanie i gromadziła dane pomiarowe w określonej kolejności. Zakres i protokół pomiarów określała karta badania (załącznik 1). Nieprawidłowość w postawie ciała stwierdzano, gdy osoba przeprowadzająca oględziny stwierdzała obecność przynajmniej jednej z następujących cech: 1. ustawienie głowy: asymetria ustawienia w płaszczyźnie strzałkowej: protrakcja (1), znaczna (2); 2. trójkąty szyi: asymetria ustawienia głowy w płaszczyźnie czołowej: >1 (4); 3. ustawienie barków: asymetria ustawienia barków w płaszczyźnie czołowej: >1 (4); 4. krzywizny kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej: a) rozpoznanie charakteru nieprawidłowości: plecy płaskie (1), okrągłe (2), wklęsłe (3); b) określenie nasilenia nieprawidłowości: nieznaczne (1), znaczne (2); 5. wynik pomiaru skoliometrem w teście Adamsa: 51

62 a) pomiar na wysokości odcinka piersiowego: garb żebrowy prawy (1)/ lewy (2), wynik pomiaru podany w stopniach; b) pomiar na wysokości odcinka lędźwiowego: wał lędźwiowy prawy (1)/ lewy (2), wynik pomiaru podany w stopniach; c) ustawienie stóp, określenie nieprawidłowości: stopa płasko-koślawa (1), płaska (2). Określenie stopnia nasilenia nieprawidłowości w obrębie krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej przeprowadzono na podstawie kryteriów ilościowych: 1. postawa prawidłowa: odczyt wyniku pomiaru skoliometrem 0-2 stopnie, 2. postawa skoliotyczna: odczyt wyniku pomiaru skoliometrem 3-4 stopnie, 3. postawa o cechach skoliozy: odczyt wyniku pomiaru skoliometrem>4 stopni. Do określenia typu nieprawidłowości w obrębie krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej przyjęto następujące kryteria: a) plecy płaskie: spłaszczenie kifozy piersiowej, opadnięte barki, odstające łopatki, spłaszczona klatka piersiowa; b) plecy wklęsłe: silne zaznaczenie odcinka lędźwiowego kręgosłupa, uwypuklenie pośladków, zwiększenie fizjologicznego przodopochylenia miednicy, wypięty brzuch; c) plecy okrągłe: pogłębienie kifozy piersiowej, wysunięcie głowy i barków do przodu, rozsunięcie łopatek i ich odstawanie od klatki piersiowej, spłaszczenie i zapadnięcie klatki piersiowej, zmniejszenie fizjologicznego przodopochylenia miednicy. d) plecy okrągło-wklęsłe: jednoczesne pogłębienie kifozy piersiowej oraz lordozy lędźwiowej Nieprawidłowości ustawienia stóp określono na podstawie obrazu klinicznego. Do określenia typu nieprawidłowości przyjęto następujące kryteria: a) stopa płasko-koślawa: przyśrodkowy łuk stopy opiera się o podłoże lub jego wysokość jest obniżona, kość piętowa ustawiona koślawo względem ułożenia fizjologicznie prawidłowego; b) stopa płaska: przyśrodkowy łuk stopy opiera się o podłoże lub jego wysokość jest obniżona. c) stopa wydrążona: nadmierne wysklepienie w odcinku między guzem piętowym a głowami kości śródstopia; d) stopa szpotawa: utrwalone zgięcie podeszwowe stopy i przywiedzenie przodostopia W określeniu nasilenia asymetrii ustawienia wybranych cech postawy ciała przyjęto, że za asymetrie znaczne uznaje się różnice wysokości określonych punktów kostnych powyżej jednego centymetra (np. różnica wysokość górnej krawędzi wyrostków barkowych łopatki >1 cm). 52

63 Analiza statystyczna danych Do opisu badanych grup wykorzystano podstawowe miary statystyk opisowych (średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe). Do oceny istotności różnic między grupami w średnich wartościach charakterystyk somatycznych wykorzystano jednoczynnikową analizę wariancji ANOVA z czynnikiem grupa. Dane dotyczące częstości występowania nieprawidłowości przedstawiono w wartościach odsetkowych. W celu zobrazowania stopnia nasilenia nieprawidłowości w obrębie krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej, zgodnie z przyjętymi kryteriami, zmienną wyniki testu Adamsa poddano kategoryzacji. Do analizy częstości występowania określonych nieprawidłowości wykorzystano test chi-kwadrat. Za poziom istotności statystycznej przyjęto p<0.05. Częstość występowania nieprawidłowości wybranych cech postawy ciała analiza przekrojowa Wyniki przeprowadzonych badań, których celem była ocena rozpowszechnienia nieprawidłowości wybranych cech postawy ciała wśród uczniów uczestników programu Szkolny Klub Sportowy oraz uczniów włączonych do grupy kontrolnej przedstawiono w tabeli 22. Tabela 7 Odsetek badanych u których odnotowano nieznaczne i znaczne nieprawidłowości w zakresie badanych cech Nieprawidłowe Badane cechy Prawidłowe nieznacznie znacznie Ustawienie głowy (protrakcja) 7,9% (25) 50,9% (162) 41,2% (131) Trójkąt szyi 1,9% (6) 96,5% (307) 1,6% (5) Ustawienie barków (asymetria) 0,3% (1) 97,5% (310) 1,9% (6) Ustawienie barków (protrakcja) 33,3% (106) 53,1% (169) 13,6% (43) Ustawienie kąta dolnego łopatki 0% (0) 83,6% (266) 16,4% (52) Krzywizny kręgosłupa w pł. strzałkowej 0,9% (3) 60,4% (192) 38,7% (123) Klatka piersiowa 78,3% (249) 19,5% (62) 2,2% (7) Miednica 1,6% (5) 75,8% (241) 22,6% (72) Ustawienie stóp 3,8% (12) 50,0% (159) 45,9% (146) Ustawienie kolan 49,4% (157) 36,2% (115) 14,4% (46) Najczęściej występującą cechą nieprawidłowości postawy ciała, mającą charakter znaczny, są nieprawidłowości w obrębie ustawienia stóp. Powyższe nieprawidłowości dotyczyły blisko połowy (45,9%) badanych osób. Kolejnymi co do częstości występowania cechami nieprawidłowości postawy ciała o charakterze znacznym były: protrakcja ustawienia głowy i nieprawidłowości w obrębie krzywizn kręgosłupa. Protrakcję ustawienia głowy o charakterze znacznym odnotowano u 41,2% badanych osób, a nieprawidłowości o charakterze znacznym w obrębie krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej 53

64 stwierdzono u 38,7% badanych uczniów. Zdecydowanie niższy odsetek występowania nieprawidłowości o charakterze znacznym odnotowano w obrębie trójkąta szyi (1,6%), ustawienia barków (1,9%) i wysklepienia klatki piersiowej (2,2%). Poniżej, na kolejnych rycinach, zestawiono i porównano częstości występowania nieprawidłowości w obrębie badanych cech postawy ciała wśród uczestników programu Szkolny Klub Sportowy (grupa SKS) i uczniów włączonych do grupy kontrolnej. Protrakcja ustawienia głowy należy do najczęściej występujących nieprawidłowości w postawie ciała (rycina 44). W badaniu przeprowadzonym w maju i czerwcu 2017 roku protrakcję ustawienia głowy odnotowano u 95% uczestników programu SKS oraz u 89% uczniów z grupy kontrolnej. U 38% uczniów z grupy SKS i 45% uczniów z grupy kontrolnej protrakcja miała charakter znaczny. Odnotowane między grupami różnice były istotne statystycznie na poziomie p 0,05. Rycina 43Odsetek badanych, u których odnotowano nieprawidłowości w obrębie ustawienia głowy w płaszczyźnie strzałkowej w grupach: kontrolnej i SKS 100% Ustawienie głowy (protrakcja) 80% 60% 40% 57% 44% 45% 38% 20% 0% 11% 5% prawidłowe z nieznacznymi nieprawidłowościami ze znacznymi nieprawidłowościami gr. kontrolna gr. SKS Przeprowadzona ocena postawy ciała w obrębie trójkąta szyi wykazała, że u większości badanych uczniów występują nieprawidłowości w stopniu nieznacznym (rycina 45). Wyłącznie u 1% uczestników programu SKS i u 3% badanych z grupy kontrolnej stwierdzone nieprawidłowości miały charakter znaczny. Odnotowane między grupami różnice nie były istotne statystycznie, co oznacza, że częstość występowania nieprawidłowości w obu badanych grupach była porównywalna. 54

65 Rycina 44 Odsetek badanych, u których odnotowano nieprawidłowości w obrębie trójkąta szyi 100% Trójkąt szyi 95% 98% 80% 60% 40% 20% 0% 2% 1% prawidłowe z nieznacznymi nieprawidłowościami gr. kontrolna gr. SKS 3% 1% ze znacznymi nieprawidłowościami Kolejną z cech nieprawidłowości w postawie ciała jest asymetria ustawienia barków (rycina 46). Wyniki przeprowadzonej oceny wykazały, że u zdecydowanej większości uczniów różnice w wysokości barków są nieznaczne i nie przekraczają 0,5 cm. Asymetrie w stopniu znacznym zaobserwowano jedynie u 1% uczestników programu SKS i 4% uczestników grupy kontrolnej. Odnotowane między grupami różnice nie są istotne statystycznie. Rycina 45 Odsetek badanych, u których odnotowano asymetrie ustawienia barków 100% Ustawienie barków (asymetria) 96% 99% 80% 60% 40% 20% 0% 1% 0% prawidłowe z nieznacznymi nieprawidłowościami 4% 1% ze znacznymi nieprawidłowościami gr. kontrolna gr. SKS Rzadziej występującą cechą nieprawidłowości postawy ciała w obrębie ustawienia barków jest protrakcja (rycina 47). Protrakcję ustawienia barków w stopniu znacznym stwierdzono u 12% uczniów uczestniczących w programie SKS i 15% uczniów z grupy kontrolnej. Z kolei u 48% uczniów z grupy SKS i u 57% uczniów z grupy kontrolnej cecha ta miała charakter nieznaczny. 55

66 Rycina 46 Odsetek badanych, u których odnotowano protrakcję ustawienia barków 100% Ustawienie barków (protrakcja) 80% 60% 40% 37% 31% 48% 57% 20% 15% 12% 0% prawidłowe z nieznacznymi nieprawidłowościami ze znacznymi nieprawidłowościami gr. kontrolna gr. SKS Zarówno w grupie eksperymentalnej (SKS), jak i kontrolnej, odnotowano bardzo wysoki odsetek występowania nieprawidłowości w obrębie ustawienia kątów dolnych łopatki (rycina 48). Niepokojącym jest, że aż u 87% uczestników programu SKS i 79% uczniów z grupy kontrolnej odnotowane nieprawidłowości miały charakter znaczny. Odnotowane między grupami różnice nie były istotne statystycznie. Rycina 47 Odsetek badanych, u których odnotowano nieprawidłowości ustawienia kąta dolnego łopatki w grupach: kontrolnej i SKS Ustawienie kąta dolnego łopatki 100% 80% 79% 87% 60% 40% 20% 0% 0% 0% prawidłowe 21% 13% z nieznacznymi nieprawidłowościami ze znacznymi nieprawidłowościami gr. kontrolna gr. SKS Wyniki uzyskane podczas oceny krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej wykazały bardzo wysoki odsetek rozpowszechnienia cech, świadczących o nieprawidłowym ustawieniu kręgosłupa. Jedynie 1% uczestników programu SKS charakteryzowało się prawidłowo ukształtowanymi krzywiznami kręgosłupa. 56

67 Częstość występowania poszczególnych nieprawidłowości (plecy płaskie, okrągłe, okrągło-wklęsłe i wklęsłe) była bardzo zbliżona w obu badanych grupach (rycina 49). Rycina 48 Odsetek badanych, u których odnotowano nieprawidłowości w obrębie krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej w grupach: kontrolnej i SKS Krzywizny kręgosłupa w pł. strzałkowej 100% 80% 60% 40% 20% 0% 0% 1% 26% 27% 30% 32% 15% 15% 30% 34% gr. kontrolna gr. SKS Szczegółowa analiza nieprawidłowości krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej, przeprowadzona na podstawie wyników, uzyskanych testem Adamsa, umożliwiła zakwalifikowanie postawy ciała badanych uczniów do jednej z trzech kategorii: postawa prawidłowa, postawa skoliotyczna, postawa o cechach skoliozy. Na podstawie pomiaru odcinka piersiowego kręgosłupa w obu badanych grupach stwierdzono taki sam odsetek osób (33%); charakteryzujących się postawą skoliotyczną (rycina 50). Postawę prawidłową stwierdzono u 49% uczestników programu SKS i u 47% badanych z grupy kontrolnej. Z kolei postawę o cechach skoliozy odnotowano u 18% uczestników SKS i u 21% badanych z grupy kontrolnej. 57

68 Rycina 49 Odsetek występowania nieprawidłowości w obrębie odcinka piersiowego kręgosłupa mierzonych skoliometrem w teście Adamsa w grupach: kontrolnej i SKS 100% Ukształtowanie odcinka piersiowego kręgosłupa 80% 60% 47% 49% 40% 20% 33% 33% 21% 18% 0% postawa prawidłowa postawa skoliotyczna postawa o cechach skoliozy gr. kontrolna gr. SKS Wyniki testu Adamsa dla odcinka lędźwiowego kręgosłupa wykazały, że prawidłową postawą ciała cechuje się 34% uczniów z grupy SKS i 36% uczniów z grupy kontrolnej (rycina 51). Podobnie, 32% badanych z grupy SKS i 35% badanych z grupy kontrolnej cechuje postawa skoliotyczna. Postawę o cechach skoliozy stwierdzono u 33% uczestników programu SKS i u 29% badanych z grupy kontrolnej. Zarówno dla odcinka piersiowego kręgosłupa, jak i lędźwiowego, zaobserwowane różnice nie były istotne statystycznie. Rycina 50 Odsetek występowania nieprawidłowości w obrębie odcinka lędźwiowego kręgosłupa mierzonych skoliometrem w teście Adamsa w grupach: kontrolnej i SKS 100% Ukształtowanie odcinka lędźwiowego kręgosłupa 80% 60% 40% 36% 34% 35% 32% 33% 29% 20% 0% postawa prawidłowa postawa skoliotyczna postawa o cechach skoliozy gr. kontrolna gr. SKS Wyniki przeprowadzonej oceny wysklepienia klatki piersiowej wykazały, że większość badanych uczniów (76% uczestników programu SKS i 83% grupy kontrolnej) charakteryzuje prawidłowo wysklepiona klatka 58

69 piersiowa (rycina 52). Stosunkowo często występującą wadą jest klatka piersiowa lejkowata (23% w grupie SKS i 16% w grupie kontrolnej). Natomiast występowanie klatki piersiowej kurzej notuje się bardzo sporadycznie. Rycina 51 Odsetek występowania nieprawidłowości w obrębie klatki piersiowej w grupach: kontrolnej i SKS Klatka piersiowa 100% 80% 83% 76% 60% 40% 20% 0% 23% 16% 1% prawidłowa lejkowata kurza 1% gr. kontrolna gr. SKS Częstość występowania cech nieprawidłowości postawy ciała w obrębie ustawienia miednicy jest zbliżona w obu badanych grupach (rycina 53). W przeważającej większości (u 92% grupy kontrolnej i 93% uczestników programu SKS) odnotowane nieprawidłowości mają charakter nieznaczny. Zarówno w grupie SKS, jak i w grupie kontrolnej, odsetek nieprawidłowości w stopniu znacznym wyniósł 6%. Rycina 52 Odsetek występowania nieprawidłowości w obrębie ustawienia miednicy w grupach: kontrolnej i SKS 100% Ustawienie miednicy 92% 93% 80% 60% 40% 20% 0% 1% 2% prawidłowe z nieznacznymi nieprawidłowościami 6% 6% ze znacznymi nieprawidłowościami gr. kontrolna gr. SKS 59

70 Przeprowadzona ocena wykazała, ze jedynie 5% uczestników programu SKS i 2% badanych z grupy kontrolnej cechuje prawidłowe wysklepienie stóp (rycina 54). U 58% uczestników SKS i u 69% badanych z grupy kontrolnej stwierdzono cechy stopy płasko-koślawej, a cechy stopy płaskiej stwierdzono odpowiednio u 36% i 28%. Odnotowane między grupami zróżnicowanie nie były istotne statystycznie. Rycina 53 Odsetek występowania nieprawidłowości w obrębie stawienia stóp w grupach: kontrolnej i SKS 100% Ustawienie stóp 80% 60% 40% 69% 58% 28% 36% 20% 0% 2% 5% 1% 1% 0% 0% prawidłowe płasko-koślawe płaskie wydrążone szpotawe gr. kontrolna gr. SKS Ocena ustawienia kolan wykazała, że blisko 50% uczniów cechuje prawidłowe ustawienie kolan (rycina 55). Występowanie kolan szpotawych stwierdzono u 13% badanych z grupy SKS i 20% badanych z grupy kontrolnej. Z kolei u 37% uczestników programu SKS i u 31% badanych z grupy kontrolnej stwierdzono występowanie kolan koślawych. Odnotowane między grupami różnice nie były istotne statystycznie. 60

71 Rycina 54 Odsetek występowania nieprawidłowości w obrębie stawienia kolan w grupach: kontrolnej i SKS 100% Ustawienie kolan 80% 60% 49% 50% 40% 20% 20% 13% 31% 37% 0% prawidłowe szpotawe koślawe gr. kontrolna gr. SKS Wnioski Wyniki uzyskane w przeprowadzonych badaniach zaplanowanych według założonych celów postępowania ewaluacyjnego, umożliwiły diagnozę dotyczącą rozwoju fizycznego oraz określenie intensywności rozpowszechnienia wad postawy ciała wśród uczniów. Na podstawie przeprowadzonej analizy wyników stwierdzono zaburzenia odżywiania u dwudziestu procent zbadanych. Nadwagę lub otyłość zidentyfikowano u co piątego badanego ucznia bez względu na to czy był uczestnikiem programu SKS czy też nie korzystał z proponowanych zajęć ruchowych. We wszystkich zdiagnozowanych przypadkach otyłości u dzieci stwierdzono otyłość typu brzusznego, która może generować zaburzenia w działaniu układu krwionośnego i gospodarki lipidowej organizmu. Z uwagi na fakt, iż większość zaburzeń stanu odżywienia wykazano u młodzieży w okresie pokwitania, wskazane jest skoncentrowanie diagnostyki szczególnie na dorastającej młodzieży szkolnej i w większym stopniu aktywowanie jej w różne formy aktywności fizycznej, szczególnie w proponowanej ofercie programu SKS. Stopień rozpowszechnienia nieprawidłowości w postawie ciała uczniów klas IV-VI jest wysoki i dotyczy przeważającej części badanych uczniów, niezależnie od uczestnictwa w programie. Wskazuje to na potrzebę wdrażania programów profilaktycznych, które obejmować powinny szerokie i wszechstronne spektrum działań prozdrowotnych, skierowanych nie tylko dzieci i młodzieży, ale również rodziców oraz całego środowiska szkolnego. 61

72 W większości zaobserwowane nieprawidłowości postawy ciała mają charakter nieznaczny i nie wymagają interwencji medycznej. Najwyższy odnotowany odsetek nieprawidłowości postawie ciała o charakterze nieznacznym dotyczy ustawienia barków (97,5%), trójkąta szyi (96,5%), kąta dolnego łopatki (83,6%) i miednicy (75,8%). Wobec uczniów, u których stwierdzono nieprawidłowości w postawie ciała o charakterze nieznacznym, za uzasadnione należy uznać wdrożenie programów profilaktyki pierwotnej i wtórnej obejmującej m. in.: codzienną dbałość o utrzymanie prawidłowej postawy ciała, eliminację czynników, zwiększających ryzyko wystąpienia wady (np. ciężkie i źle dobrane tornistry, niedostosowane do wysokości uczniów ławki szkolne), zapewnienie uczniom odpowiedniej dla nich dawki ruchu czy regularną kontrolę stanu zdrowia. Niepokojąco wysoki odsetek nieprawidłowości o charakterze znacznym odnotowano w obrębie ustawienia głowy, ustawienia stóp i krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej. Protrakcję ustawienia głowy w stopniu znacznym odnotowano u 95% uczestników programu SKS oraz u 89% uczniów z grupy kontrolnej. Znacznie nieprawidłowości w obrębie ustawienia stóp zaobserwowano u blisko połowy badanych uczniów (45,9%), a w obrębie krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej u 38,7% badanych. W przypadku nieprawidłowości o charakterze znacznym konieczna jest konsultacja i ewentualna interwencja specjalistów (lekarzy i fizjoterapeutów). W związku z powyższym, niezwykle istotnym jest prowadzenie badań kontrolnych i przesiewowych, umożliwiających wczesne zdiagnozowanie uczniów zagrożonych lub obciążonych wadami postawy. Takie działania umożliwiają szybkie podjęcie specjalistycznych działań interwencyjnych, dostosowanych do rodzaju i nasilenia wady. Zwraca się uwagę na duże rozpowszechnienie nieprawidłowości ustawienia stóp. Jedynie u 5% uczniów z grupy SKS i 2% uczniów z grupy kontrolnej nie stwierdzono nieprawidłowości podczas obciążenia statycznego. Najczęściej obserwuje się cechy stopy płasko-koślawej (58% uczestników SKS i 69% grupy kontrolnej) oraz cechy stopy płaskiej (36% uczestników SKS i 28% grupy kontrolnej). Powszechnie występującym problemem są również nieprawidłowo ukształtowane fizjologiczne krzywizny kręgosłupa. Jedynie 1% uczestników programu SKS miało prawidłowo ukształtowane krzywizny kręgosłupa. Plecy wklęsłe, charakteryzujące się zwiększonym przodowygięciem kręgosłupa w odcinku lędźwiowym, zaobserwowano u 34% uczniów biorących udział w programie SKS i 30% uczniów z grupy kontrolnej. Plecy okrągłe, cechujące się nadmiernym uwypukleniem fizjologicznej krzywizny piersiowej, odnotowano 32% uczniów z grupy SKS i 30% uczniów z grupy kontrolnej. Niewiele rzadziej, u 27% w grupie SKS i 26% w grupie kontrolnej, obserwowano plecy, charakteryzujące się spłaszczeniem lub brakiem fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. W związku z powyższym zaleca się wprowadzenie ćwiczeń, ukierunkowanych na 62

73 korygowanie ww. nieprawidłowości, zarówno w szkolnych programach korekcyjnych, jak i w programie Szkolny Klub Sportowy. 63

74

75 SEKCJA III WIELOWYMIAROWA OCENA SYTUACJI W ZAKRESIE SPORTU DZIECI I MŁODZIEŻY