5. Założenie pod Wieżą Zegarową (tzw. palatium Władysława Hermana )

Transkrypt

1 202 Płock 5. Założenie pod Wieżą Zegarową (tzw. palatium Władysława Hermana ) Ryc Założenie pod Wieżą Zegarową. Rzut poziomy. Dokumentacja z badań W. Szafrańskiego, archiwum Fig The building under the Clock Tower. A horizontal projection. Documentation from the research by W. Szafrański, the archives of W 1963 roku Włodzimierz Szafrański poddał obserwacji dolne partie Wieży Zegarowej, wtopionej w północno-wschodni narożnik zespołu pobenedyktyńskiego (sondaż przy narożniku północno-zachodnim). Badania te kontynuowano w 1965 r., bowiem stwierdził, że dolne części północnego muru naziemnego wychodzą poza obręb obecnego założenia (ryc. 109, il. 15). Autor badań ustalił budowę założenia na lata 80. XI w. i związał tę inicjatywę z decyzją Władysława Hermana. Interpretował mur jako relikty monumentalnego palatium książęcego, dla którego analogie odszukał w rezydencjach cesarskich (W. SZAFRAŃSKI 1983: ). Liczne argumenty, zaprzeczając datowaniu Szafrańskiego, przedstawił Zbigniew Polak, który odrzucił jedenastowieczną chronologię założenia (Z. POLAK 1998: 16). Robert Kunkel określił czas powstania budowli na połowę XII w. i związał ją z osobą biskupa Aleksandra z Malonne (R. KUNKEL 1988: 193, 196). Andrzej Gołembnik, nawiązując do ustaleń Kunkla, ustalił że budowla mogła powstać około połowy XII w. z inicjatywy biskupa Aleksandra z Malonne i mogła stanowić rezydencję biskupią (A. GOŁEMBNIK 2002: 30 31, 55 56). Również Zbigniew Pianowski przedstawił wątpliwości co do wczesnej metryki założenia (Z. PIA- NOWSKI 1994: 58). Czworoboczne założenie, o wymiarach 14,4 10,8 m, ma kształt nieregularny i zarys lekko trapezowaty. Północną część przeciął mur obronny z okresu późnego średniowiecza. Dolne partie murów południowego, wschodniego i zachodniego widnieją we wnętrzu późniejszej wieży dzwonnicy katedralnej. Część północna uległa zniszczeniu i zasypaniu (ryc. 110). Pozostałości czworobocznego układu zachowały się jednak zarówno w partii fundamentowej, jak i naziemnej. Fundament o szerokości 2,2 m założono na głębokości 2,2 m. Zachowała się partia naziemna ponad odsadzką (20 cm), założoną obustronnie. Mury naziemne mają szerokość 1,8 m. Wewnętrzne i zewnętrzne narożniki budowli są dobrze uchwytne. W partii fundamentowej występują nieregularne głazy i otoczaki, w partii naziemnej mur wykonano w technice opus emplectum, z warstwowym licem z ciosów typu grand appareil (ryc. 111a, b) i wnętrzem wypełnionym luźno wrzucanymi głazami polnymi z dużą ilością zaprawy. We wnętrzu muru (?) zarejestrowano luźną płaską cegiełkę (nr 37/66). Wątek lica w partii naziemnej tworzą starannie ułożone, równe warstwy dużych, precyzyjnie obrabia-

2 V. Relikty architektury wczesnośredniowiecznej formy i datowanie 203 Ryc Założenie pod Wieżą Zegarową. Odsłonięta część północna założenia, widoczne elewacja północna i narożnik północno-zachodni. Dokumentacja z badań W. Szafrańskiego, archiwum Fig The building under the Clock Tower. Uncovered the north part of the building, visible the north elevation and the north-west corner. Documentation from the research by W. Szafrański, the archives of IAE PAN. Ryc Założenie pod Wieżą Zegarową: a lico partii fundamentowej i części naziemnej na elewacji północnej, w wątku naziemnym widoczna płaska cegiełka, b lico partii fundamentowej i części naziemnej elewacji zachodniej (dokumentacja z badań W. Szafrańskiego, archiwum Fig The building under the Clock Tower: a the face of the foundation part and ground part of the north elevation, a flat brick visible in the ground thread, b the face of the foundation part and the ground part of the west elevation. Documentation from the research by W. Szafrański, the archives of a b nych ciosów (o wysokości do 40 cm). Zachowała się idealnie równa linia precyzyjnie wyprofilowanych narożników wewnętrznych i zewnętrznych oraz staranna, prosta linia spoin między warstwami, w układzie niezakłóconym. Charakterystyczny jest również brak szwów w narożnikach wewnętrznych. Jako uzupełnienie wątku lica sporadycznie pojawia się płaska cegiełka ustawiana pionowo, dłuższą krawędzią do lica (por. ryc. 111a). Mur wykonano przy użyciu bardzo chudej, piaszczystej zaprawy. Charakter założenia sugeruje, że była to wieżowa budowla mieszkalno-obronna, zapewne dwu- lub trzykondygnacyjna. Na znaczną wysokość budowli wskazuje grubość fundamentu i dolnych ocalałych części naziemnych. Najpewniej w toku wznoszenia budowli stopniowo zwężano grubość ścian za pomocą niewielkich odsadzek, w rytmie co kilka metrów, w celu uniknięcia zbytniego nacisku górnej partii murów. Sposób obrabiania materiału kamiennego i wątek murów zdecydowanie zaprzeczają datowaniu założenia na wiek XI czy XII. Wskazują wręcz na

3 204 Płock zaawansowany wiek XIII, raczej na jego drugą połowę. Sposób konstruowania muru i obraz lica nie znajdują podobnych w żadnej z zachowanych, nawet śladowo, budowli na Wzgórzu. Użycie płaskiej cegiełki w wątku nie ma charakteru dekoracyjnego, najpewniej jest to przypadkowe uzupełnienie. W mojej opinii, założenie można odnosić najwcześniej do 3. lub 4. tercji XIII w. Być może budowla powstała po najeździe Litwinów i zniszczeniu grodu w roku 1286, w ramach odnowy i umocnienia zniszczonych zabudowań. Istnieje jeden przekaz pisany, z którym można łączyć omawiane założenie: jeden z przywilejów książęcych z roku 1300 wspomina o nowo wybudowanym zamku w tym rejonie, wymienionym jako sąsiadujący z klasztorem św. Wojciecha (zob. A.J. NO- WOWIEJSKI 1930: 539, przyp. 1). Kolejne i znacznie szersze argumenty dotyczące późniejszej chronologii budowli przytacza Maciej Trzeciecki, analizując pozycję jej fundamentów w kontekście stratygraficznym. A zatem skłaniam się ku dawniejszym propozycjom Zbigniewa Pianowskiego o późniejszej chronologii założenia. Zwracał on również uwagę na formę założenia, która znajduje analogie w wieżach mieszkalnych z okresu gotyckiego (Z. PIANOWSKI 1994: 58). Zgadzając się z przytoczonym poglądem, można również nadmienić, że trapezowaty, niemiarowy kształt jest wynikiem wpasowania budowli w mury obronne zamku. Wtopiona w ciąg murów obwodowych zamku, budowla pełniła zapewne nie tylko funkcje rezydencji, ale i obronne. 6. W sprawie datowania zespołu i domniemanego mazowieckiego warsztatu budowlanego z około połowy XII w. 74 Płaska cegiełka w Czerwińsku konsekwentnie jest stosowana jako element uzupełniający, występuje w dolnych partiach zewnętrznych murów naw bocznych, na poziomie okien doświetlających, w pasach arkad występuje na przemian z białym wapieniem, również w archiwoltach i węgarach portali oraz w sklepieniu klatki schodowej zorganizowanej we wnętrzu muru wschodniego wieży południowej. Poza granitowymi otoczakami stanowiącymi główne tworzywo omawianych budowli, w toku wszystkich dotychczasowych badań rejestrowano także sporadycznie występujący materiał wapienny, w tym licowane płytki, pojedyncze egzemplarze płaskiej cegiełki oraz pojedyncze niewielkie płytki granitowe. Mimo braku murów naziemnych rotundy, obserwując znajdowane elementy wapienne w warstwach destrukcyjnych budowli przed katedrą, Włodzimierz Szafrański ustalił, że te mury wzniesione były z podłużnych płytek wapiennych (W. SZAFRAŃSKI 1983: 55). Z kolei charakterystyczna spłaszczona forma cegiełki w wątku północnego muru naziemnego Wieży Zegarowej stała się dla tego badacza podstawą do sformułowania tezy o warsztacie ruskim działającym na zlecenie Władysława Hermana u schyłku wieku XI (cegiełka miała stanowić dekoracyjne urozmaicenie monotonii ciosów; por. W. SZAFRAŃSKI 1983: 177). Teresa Mroczko przyjęła za odkrywcą wczesną metrykę owej cegiełki i przywołała jej zastosowanie w kościele kanoników regularnych w Czerwińsku z około połowy XII w. (T. MROCZKO 1972: 75; 1978: 54) 74. Wobec znamiennej obecności płaskiej cegiełki na grodzie płockim i w dekoracyjnych wątkach kościoła kanoników regularnych w Czerwińsku, Robert Kunkel postawił tezę o mazowieckim warsztacie budowlanym, operującym ciosowym materiałem granitowym w połączeniu z uzupełniającą wątek płaską cegiełką. Warsztat ten miał działać na Mazowszu w ramach szeroko zakrojonej działalności fundacyjnej biskupa

4 V. Relikty architektury wczesnośredniowiecznej formy i datowanie Aleksandra z Malonne. W refleksji tego badacza, również katedra Aleksandra z Malonne miała mury naziemne wzniesione w technice opus emplectum, oblicowane ciosem granitowym, a w wątek włączona była dekoracyjna cegiełka (R. KUNKEL 1988: 193). Tezy o mazowieckim warsztacie budowlanym szeroko przywołał Artur Wołosz, zgłaszając postulat szerszych badań w zakresie dwunastowiecznych okazów cegiełki (A.F.K. WOŁOSZ 1998: ). Nowe wskazówki dotyczące chronologii zabudowy grodu płockiego uzyskane w toku badań weryfikacyjnych Andrzeja Gołembnika zmieniły datowanie kamiennych budowli. W związku z czytelnym horyzontem wapiennym w warstwach budowlanych katedry Aleksandra z Malonne, zawierających grudki zaprawy wapiennej oraz skupiska drobnych kawałków surowca wapiennego, Andrzej Gołembnik datował pozostałe budowle płockie na okres rządów biskupa 75. Biorąc zaś pod uwagę koncepcję Roberta Kunkla o warsztacie biskupa Aleksandra z Malonne, był skłonny przypuszczać, że cały zespół budowli kamiennych w obrębie grodu (zarówno katedra dwunastowieczna, jak rotunda przed zachodnią fasadą katedry i późniejsza faza budowli na dziedzińcu oraz założenie pod Wieżą Zegarową ) zostały wykonane przez jeden warsztat. Wskazywał na fundamentowanie budowli narzutowymi głazami z użyciem słabej zaprawy, strukturę murów naziemnych wykonanych w technice opus emplectum, licowanych granitowymi ciosami ze sporadycznie występującą płaską cegiełką w wątku murów (A. GOŁEMBNIK 2002: 26, 30, 32, 55 56). Wątpliwości dotyczące wczesnej metryki cegiełki wyraził Zbigniew Pianowski. Nie wykluczał, że może to być późnoromańska a nawet gotycka płytka posadzkowa użyta wtórnie w wątku Wieży Zegarowej (Z. PIANOWSKI 1994: 58) 76. Tezy powyższe, skonfrontowane ze słabym stanem zachowania budowli płockich i niewystarczającym stopniem rozpoznania bazyliki czerwińskiej, skłaniają do postawienia pewnych podstawowych pytań. Pierwsze z nich dotyczyć będzie materiału wapiennego, drugie charakteru i chronologii płaskiej cegiełki. Płytka wapienna odsłonięta została w fundamencie muru wewnętrznego partii zachodniej założenia na dziedzińcu 77. Kawałki wapienia obecne są również sporadycznie w fundamencie muru G, jak i w plastrze drobnych kamieni na jego koronie 78. W roku 2006 ten zestaw uzupełniono odsłonięciem trzech elementów wapiennych w licu zachodnim fundamentu apsydy B, jednego w licu muru E oraz pojedynczych elementów ze śladami obróbki we wtórnym zasypisku reliktów. W rejonie reliktów przed zachodnią fasadą katedry i w ich obrębie są to przede wszystkim trzy ułamki płytek wapiennych i amorficzne bryłki w rowie fundamentowym apsydy rotundy, jedna płytka wapienna 79 oraz ułamki płytek i liczne odłupki w warstwach rozbiórkowo-niwelacyjnych pokrywających relikty 80. Niewielkie fragmenty wapiennego detalu w rejonie rotundy zarejestrowano podczas badań Andrzeja Gołembnika (A. GO- ŁEMBNIK 2002: 29). W obrębie warstw przy Wieży Zegarowej zarejestrowano pojedyncze odłupki wapienne i liczne rozproszkowane, w tym jeden kawałek z zaprawą wapienną (W. SZAFRAŃSKI 1983: 100). Z kolei sondaże założone na południe od apsydy obecnej katedry ujawniły warstwę rumoszu wapiennego z fragmentami licowanych bloków wapiennych (również elementów piaskowcowych). Jak wspomniałam, rezultaty badań archeologicznych wiążą je z horyzontem budowy katedry Aleksan A. GOŁEMBNIK 2002: Wcześniejsze ustalenia na temat budowli na dziedzińcu, zob. A. GOŁEMBNIK 1998b: 98; 1998a: 217; 1999: 85 86; 2000a: 22; 2000b: 175; Z. POLAK 1998: 14; przyjął je również Z. Świechowski (Z. ŚWIE- CHOWSKI 2000: 193). 76 Zob. ostatnie tezy Z. Świechowskiego (Z. ŚWIECHOWSKI 2007). 77 Osiągała 6,7 cm grubości, Dziennik opactwo 1966 dokumentacja polowa z badań W. Szafrańskiego, Archiwum W destrukcie pokrywającym relikty zalegały pojedyncze odłupki wapienne, zarówno na dziedzińcu, jak i w obrębie korytarza skrzydła zachodniego (przy murze zachodnim Z), zob. W. SZAFRAŃSKI 1983: Karty inwentarzowe opactwo 1958 dokumentacja polowa z badań W. Szafrańskiego, Archiwum IAE PAN; W. SZAFRAŃSKI 1966a: Por. M. Trzeciecki, rozdział IV (Gród na Wzgórzu Tumskim) cm; zob. W. SZAFRAŃ- SKI 1966a: ; 1983: 56, również Karty inwentarzowe rotunda za tumem dokumentacja polowa z badań W. Szafrańskiego, Archiwum

5 206 Płock 81 W tej warstwie obecne były również płaty tynków barwionych (polichromowanych?), w związku z którymi Andrzej Gołembnik zwrócił uwagę na obecność śladów rozbiórki wcześniejszej budowli w składzie warstwy budowlanej. W związku z tym znaleziskiem postawił pytanie o ślady katedry jedenastowiecznej (zob. A. GO- ŁEMBNIK 2002: 32 33). 82 Słusznie poddał krytyce te ustalenia Zbigniew Polak (Z. POLAK 1998; A. GOŁEMBNIK 2002: 26, 29). 83 Osiągają wymiary 3,5 4, , cm ,6 cm (zob. Dziennik opactwo 1966 dokumentacja polowa z badań W. Szafrańskiego, Archiwum IAE PAN; W. SZAFRAŃSKI 1983: 45). 85 3,5 11,5 cm ( Dziennik opactwo 1966 dokumentacja polowa z badań W. Szafrańskiego, Archiwum IAE PAN cm (R. KUNKEL 1981b: 301). 87 Teresa Mroczko pochopnie datowała budowlę pod Wieżą Zegarową na połowę XII w. podkreślając bezpośrednie związki katedry płockiej z kościołem czerwińskim, poprzez osobę biskupa Aleksandra inicjatora i fundatora obu realizacji. Trzeba pamiętać, że T. Mroczko, na podstawie sugestii W. Szafrańskiego o wczesnoromańskiej metryce cegiełki, założyła, że cegła czerwińska pochodzi z pierwotnego wystroju katedry 88 Przywoływał znaleziska ceramiczne Tomasza Sawickiego w Gnieźnie (A.F.K. WOŁOSZ 1998: 120). dra z Malonne 81. Jak słusznie zwracał uwagę Andrzej Gołembnik, obecności pojedynczych elementów wapiennych w obrębie warstw destrukcyjnych rotundy nie można uznać za dowód wzniesienia murów naziemnych rotundy z wapienia w wątku petit appareil allongé, jak sugerował to Włodzimierz Szafrański (W. SZAFRAŃSKI 1983: 56). Sondaż na zachód od rotundy nie potwierdził obecności płytek wapiennych w warstwie rozbiórkowej, a jedynie fragmenty wapiennego detalu, co dało Andrzejowi Gołembnikowi podstawę do postawienia tezy, że materiał wapienny być może stosowano jedynie jako detal architektoniczny 82. Wobec tak miernych śladów można przyjąć, że wapień nie stanowił głównego budulca partii naziemnych, a jedynie element wystroju wnętrza, na przykład do wykroju arkad i narożników. By uporządkować sprawę płaskiej cegiełki, należy najpierw zanotować jej obecność w wątku murów i konteksty archeologiczne. Pojedyncze egzemplarze płaskiej cegiełki znane są z dolnych partii północnego muru naziemnego budowli pod Wieżą Zegarową, gdzie zostały ustawione pionowo w wątku z wielkich ciosów granitowych 83. Jedną cegiełkę i niewielki ułamek innej odsłonięto podczas badań we wnętrzu Wieży, w tzw. piwniczce książęcej 84. Dwa fragmenty płaskiej cegiełki zarejestrowano w rejonie budowli na dziedzińcu, oba na wtórnym złożu: w zachodnim skrzydle opactwa, przy skrajnym murze zachodnim założenia na dziedzińcu (mur Z) i w obrębie dziedzińca 85. Śladów materiału ceglanego nie zanotowano w rejonie założenia przed zachodnią fasadą katedry, z wyjątkiem fragmentu odnalezionego około 1 m na zachód od tego założenia. Występował on natomiast w warstwach szesnastowiecznego horyzontu budowy katedry (por. A. GOŁEMBNIK 2002: 29). Płaska cegiełka występuje również sporadycznie we wtórnym użyciu w szesnastowiecznym fundamencie prezbiterium katedry (faza druga Jana Baptysty z Wenecji) 86. Z zaprezentowanej materii wynika, że materiał ten nie występuje w pierwotnym użyciu w żadnej z budowli wczesnośredniowiecznych ani też w warstwach wczesnośredniowiecznych. W obrębie reliktów na dziedzińcu znalazł się na złożu wtórnym, zaś w wątku murów jedynie w dolnych partiach Wieży Zegarowej, zaledwie w kilku egzemplarzach. Przyjmując datowanie dolnych partii Wieży Zegarowej najwcześniej na połowę wieku XIII, można podejrzewać, że płaska cegiełka pojawiła się jako materiał budowlany w Płocku w ciągu wieku XIII. Jeden fragment cegiełki o tym formacie zarejestrowany podczas badań w okolicach katedry znajdował się w warstwach z 2. połowy XIII w. (A. GO- ŁEMBNIK, D. OSIŃSKI 1998). W opinii archeologów może to mieć związek z pewnymi pracami przy katedrze w wieku XIII. Nie ma zatem żadnych przesłanek, by płaskie elementy ceramiczne widzieć w repertuarze dwunastowiecznych warsztatów budowlanych działających na terenie Płocka. Nie ma również podstaw teza Roberta Kunkla o użyciu cegiełki w charakterze dekoracji czy urozmaicenia wątku murów katedry Aleksandra z Malonne, skoro nie odnaleziono żadnych śladów materialnych tej budowli 87. W ocenie Artura Wołosza materiał ten używany był na Mazowszu w charakterze dekoracji i uzupełnienia, a jego obecność nie jest całkowicie odosobniona na ziemiach polskich 88. Przypuszczał jednocześnie, że nowa tradycja budowlana mogła dotrzeć na Mazowsze z Rusi jako materiał stanowiący balast łodzi (A.F.K. WOŁOSZ 1998: 118).