Streszczenie wyników grantu NCN nr

Transkrypt

1 Małgorzata Chorowska POCZĄTKI ZAMKÓW NA DOLNYM ŚLĄSKU W ŚWIETLE BADAŃ NAD CHRONOLOGIĄ WARSZTATU BUDOWLANEGO (CEGŁA, KAMIEŃ, ZAPRAWA) Streszczenie wyników grantu NCN nr W ramach zrealizowanego projektu badawczego sprawdzano skuteczność poszczególnych metod stosowanych do badań średniowiecznych materiałów budowlanych (zaprawy murarskiej, cegły i kamienia) pod kątem ich przydatności do datowania zabytków murowanych. Jako obiekty analiz wybrano 3 zamki piastowskie kandydujące do miana najstarszych na terenie historycznego Śląska i zarazem jedne z najstarszych w Polsce podziemne relikty zamku na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu, pozostający w ruinie zamek we Wleniu oraz zamek legnicki. W dwóch z nich Wleniu i Wrocławiu odsłonięto ostatnio relikty archeologiczne dające szansę na nowe spojrzenie na początki tych warowni i zrozumienie procesu przekształcania się grodu w zamek. Relikty te zostały poddane badaniom fizykochemicznym, petrograficznym, radiowęglowym (C14) i analizom wymiarowym cegły. Ostatnia metoda okazała się być najbardziej skuteczną w ustalaniu kolejności wznoszenia murów w obrębie jednego obiektu (tzw. rozwarstwienia budowli na poszczególne fazy) ale również w typowaniu cech charakterystycznych dla warsztatów budowlanych, jak wymiary cegły, które pozwalają na wskazywanie zależności warsztatowych na odległość i w efekcie na osadzenie ich w czasie. Metoda została oparta na przeprowadzanych parami pomiarach wysokość i szerokości główki oraz wysokość i szerokości wozówki. Pomiary wykonywano dla par w każdej z analizowanych próbek. Osiągnięciem jest dopracowanie metodologiczne samych analiz, zastosowanie wykresów radarowych oraz centroidów i miar rozproszenia jako obiektywnych kryteriów. Pozwoliło to osiągnąć nadspodziewanie spójne i interesujące wyniki w poszukiwaniu korelacji pomiędzy seriami cegieł pomierzonymi na różnych obiektach, bądź też pochodzących z różnych faz tego samego obiektu. Uzyskane korelacje są spójne w obrębie jednorodnych grup i wykazują równie spójne związki pomiędzy grupami. Przypadkowe, pojedyncze korelacje pomiędzy grupami należą do wyjątku, co potwierdza dużą wiarygodność wypracowanej metody. Podajmy konkretne przykłady. Jeśli można udowodnić, że najstarsza (18-boczna) budowla na zamku wrocławskim została wzniesiona z cegły identycznej pod względem wymiarów do cegły w najstarszej piwnicy klasztoru cysterskiego w Lubiążu, ufundowanego w 1175 r. przez księcia Bolesława Wysokiego, to początki zamku we Wrocławiu też powinny przypadać na panowanie tego księcia i na podobny czas. Z istotnego podobieństwa wymiarów cegieł stwierdzonego w dwóch oddalonych od siebie budowlach na terenie zamku we Wrocławiu i kaplicy zamkowej w Legnicy, datowanej ze względu na formę artystyczną detali na lat 20. XIII w. wynika atrybucja tych 3 budowli warsztatom księcia Henryka Brodatego panującego w latach Do podobnych wniosków prowadziła analiza wytrzymałości cegieł, przeprowadzona młotkiem Schmidta. Porównanie dwóch serii pomiarowych cegieł (z 18-boku na zamku wrocławskim i cellarium klasztoru w Lubiążu) przedstawionych za pomocą liczebnościowych wykresów rozrzutu oraz wykresu radarowego (oprac. M. Caban)

2 W grupie badań fizyko-chemicznych i petrograficznych najbardziej wartościowa okazała się analiza petrograficzno-mineralogiczna, choć jej skuteczność ograniczała się raczej do rozwarstwienia murów na poszczególne fazy. Z taką sytuacją spotkaliśmy się na kamiennym zamku we Wleniu, gdzie identyfikacja reliktów najstarszych etapów budowy, szczątkowo zachowanych i rozrzuconych po niemal całym obwodzie późniejszych murów obronnych była możliwa jedynie na drodze analiz petrograficznej i termicznej zapraw. I odwrotnie stwierdzenie, że relikty dwóch wczesnośredniowiecznych budowli (kaplicy i 6-bocznej wieży) nie powstały w wyniku tych samych akcji budowlanych, lecz były rozciągnięte w czasie. Także na zamku wrocławskim udało się pokazać istotne zróżnicowanie składu zapraw i cegieł w przypadku obiektów należących do różnych faz. Dodatkowym bonusem płynącym z analiz zapraw murarskich była ocena staranności ich przygotowania przez warsztat budowlany w celu ustalenia, czy budowę prowadził we właściwym tempie, dobry warsztat książęcy, czy też może w obliczu wojny, budowano w ogromnym pospiechu ze źle wypalonego i zlasowanego wapna. Znacznie trudniej było przenosić obserwacje pomiędzy obiektami i doszukiwać się cech charakterystycznych dla danych warsztatów lub okresów historycznych. Analizy C14 dawały dobre wyniki w przypadku datowania po 3-4 prób węgli drzewnych z jednej fazy, natomiast datowania zapraw węglanowych nie przyniosły wiarygodnych rezultatów. Podsumowując trzeba powiedzieć, że jedynie w sporadycznych sytuacjach wyniki pojedynczych analiz pozwoliły na wyciągniecie jednoznacznych wniosków badawczych. W zdecydowanej większości przypadków, ostateczne rozstrzygnięcia były efektem logicznego powiązania cząstkowych informacji uzyskiwanych dzięki poszczególnym, specjalistycznym analizom. Tabela 1. Zestawienie składu mineralogicznego szkieletu ziarnowego próbek zapraw WZ1 WZ21. Kolorami zaznaczono próbki należące do kolejnych fazy konstrukcyjnych: żółty 18-bok, zielony Pałac, niebieski 8-bok, czerwony mur obronny. Użyte skróty minerałów: qtz-kwarc, fs-skalenie, rt-rutyl, am-amfibole, zrn-cyrkon, st-staurolit, ep/zo-minerały grupy epidotu, ky-dysten, glt-glaukonit. +++ składnik obfity, ++ składnik poboczny, + składnik akcesoryczny, składnik nieobecny. Próbka Qtz Fs Fr. skał Ruda darniowa WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) + Rt Am Zrn WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, mułowce) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, piaskowce) Fr. roślin WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, mułowce, piaskowce) + + WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, bazalty) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, wapienie) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, wapienie) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, bioklasty) ? WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, bioklasty) + + WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, piaskowce) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) + + WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, mułowce) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe, mułowce, piaskowce) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) + + WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) WZ (granitoidy, sk. krzemionkowe) Grt St Ep/Z o Ky Fr. cegły Węgiel drz. Glt Spi eki W wymiarze poznawczym udowodniono, że początki zamków na Śląsku przypadły na 2 połowę XII w. i wiązały się z aktywnością polityczną księcia piastowskiego Bolesława Wysokiego. Tym samym zostały one przesunięte w głąb średniowiecza o około pół wieku. Przekształcanie grodów w zamki stanowiło proces ewolucyjny, niemniej w sposób pewny można obecnie wskazać kolejność zaistniałych przemian oraz pokusić się o datowanie bezwzględne niektórych z nich. Dalszy rozwój warowni do postaci nowoczesnych zamków nastąpił za czasów Henryka I Brodatego. Wypracowano następującą sekwencję narastania zabudowy murowanej w obrębie przekształcanych grodów:

3 a. Wleń ciosowy dom romański na kulminacji skalnej - C14: (68,2%) lub (95,4%). Z uwagi na kontekst historyczny datowany na 1163 r. (wizualizacja w oprac. P. Rajskiego) b. Wleń mury obwodowe plateau: I mur (suchy) - C14: (66,2%) lub (95,4%); II mur (na zaprawie) - C14: (68,2%) lub (95,4%) - z uwagi na wyniki analiz petrograficznych zapraw i kontekst historyczny datowany na okres tzw. wojny o grody z lat lub na 1172 r. c. Legnica dwie dolne kondygnacje bergfriedu Piotra - ze względu na wynik analizy wymiarowej cegieł i badania wytrzymałościowe datowane na 3 tercję XII w, a z uwagi na kontekst historyczny prawdopodobnie powstałe tuż po 1172 r. Porównanie serii pomiarowych cegieł z dolnej i górnej części wieży Piotra na zamku w Legnicy na wykresach rozrzutu i wykresach radarowych (oprac. M. Caban)

4 d. Wrocław, Ostrów Tumski ceglana, cylindryczna (18-boczna) wieża mieszkalna o średnicy 24,5 m (była to największa, cylindryczna wieża mieszkalna w ówczesnej Europie) - C14: (68%) lub (95%). Z uwagi na datowanie muru pierścieniowego może być datowana na lata 70. XII w. (wizualizacja w oprac. M. Krzywki) e. Wrocław, Ostrów Tumski mur pierścieniowy, który otoczył zrujnowaną (?) 18-boczną wieżę mieszkalną wzmacniając jej obronność - ze względu na kontekst historyczny hipotetycznie datowany na czas po wydarzeniach z lat (wizualizacja w oprac. M. Krzywki)

5 f. Wrocław, Ostrów Tumski wieża (?) w narożniku pn.-wsch. zamku - C14: (68%) lub (95%) hipotetycznie datowana na przełom XII/XIII w. g. Wleń kaplica i III mur obwodowy - C14: (95 %) wzmiankowana w 1224 r. (wizualizacja w oprac. P. Rajskiego) h. Legnica nadbudowa bergfriedu Piotra, bergfried św. Jadwigi, palatium (jedno z największych w ówczesnej Europie) i kaplica. Wszystkie budowle ze względu na formę detali architektonicznych kaplicy datowane na lata 20. XIII w. (wizualizacja palatium w oprac. M. Cabana)

6 i. Wrocław, Ostrów Tumski rozbudowa narożnej wieży, przebudowa cylindra na podłużny pałac, kaplica z 4 absydami - C14: (68,2%) lub (95,4%) - datowanie pałacu na podstawie analizy wymiarowej cegieł na czas budowy kaplicy na zamku w Legnicy, czyli na lata 20. XIII w. (wizualizacja w oprac. M. Krzywki) j. Wleń sześcioboczny, kamienny bergfried na południowym krańcu plateau datowany ceramiką na późny okres wczesnego średniowiecza; najdalej na 1241 r. (wizualizacja w oprac. P. Rajskiego)

7 k. Wrocław zastąpienie wałów ceglanym murem obronnym, datowanym na podstawie źródeł pisanych na ok. poł. XIII w. (wizualizacja w oprac. M. Krzywki) l. Wrocław pałac z oktogonalną aulą przebudowany z I pałacu i kaplica p.w. św. Marcina z lat (wizualizacja w oprac. M. Krzywki)