NegFry online - system wspomagania decyzji w zwalczaniu zarazy ziemniaka1

Transkrypt

1 NegFry online - system wspomagania decyzji w zwalczaniu zarazy ziemniaka1 Instrukcja obsługi (wersja listopad 2015) Autor: Andrzej Stanisław Zaliwski Andrzej.Zaliwski@iung.pulawy.pl Copyright 2015 IUNG Puławy ul. Czartoryskich 8 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE 1 Aplikacja została opracowana w ramach zadania 4.1 programu wieloletniego "Wspieranie działań w zakresie kształtowania środowiska rolniczego i zrównoważonego rozwoju produkcji rolniczej w Polsce". Jako wzór do jej opracowania posłużył program "NegFry2002" (NegFry2002.exe), napisany w języku C++ PowerBuilder 5.5 [Lassen 2003]. 1/26

2 SPIS TREŚCI Ziemniak...4 Historia uprawy... 4 Integrowana produkcja ziemniaków...5 Zaraza ziemniaka...6 Szkodliwość... 6 Biologia... 6 Zwalczanie... 7 Charakterystyka duńskiego systemu NegFry...8 Geneza programu NegFry PC... 8 Aplikacja internetowa "Zwalczanie zarazy ziemniaka"...9 Charakterystyka systemu NegFry online...11 Powstanie aplikacji NegFry online...11 Interfejs użytkownika...11 Strona "Pola"...11 Strona "Stacje"...13 Strona "Dane"...14 Strona "Nawadnianie/fungicydy"...15 Strona "Parametry"...17 Strona "Oblicz"...19 Strona "Tabela ryzyka"...20 Strona "Wykres ryzyka"...20 Strona "Wykres infekcji"...21 Dane...23 Literatura /26

3 Motto: "Zgodnie z teorią Bayesa powinniśmy aktualizować nasze prognozy zawsze po otrzymaniu nowych informacji" Nate Silver w: "Sygnał i szum. Sztuka prognozowania w erze technologii". 3/26

4 ZIEMNIAK Ziemniak (Solanum tuberosum) należy do rodziny psiankowatych (do której należą także pomidor, papryka i tytoń). Ziemniak jest jednym z głównych gatunków roślin uprawnych w Polsce [Nowacki 2014]. Pomimo zmniejszającej się powierzchni zasiewów (obecnie wynoszącej już tylko 3%), uprawiany jest w około 750 tys. gospodarstw. Udział ziemniaka w zmianowaniu jest bardzo ważny w zrównoważonych systemach gospodarowania. Ze względu na właściwości użytkowe ziemniaki dzieli się na: jadalne (do bezpośredniej konsumpcji i do przetwórstwa spożywczego), przemysłowe (surowiec dla gorzelnictwa i krochmalnictwa), pastewne (pasze). Historia uprawy Ziemniak pochodzi z Ameryki Południowej, gdzie został udomowiony przed tysiącami lat. Badania przy pomocy datowania radiowęglowego pozwoliły ustalić, że historia uprawy ziemniaka ma co najmniej 9 tysięcy lat sięgającą historię. Świadczą o tym odkrycia w dolinie Chilca w pobliżu Limy [Harris 1992]. W Europie ziemniak pojawił się w ostatnim ćwierćwieczu XVI wieku (po raz pierwszy prawdopodobnie około roku 1570 w rejonie Sewilli w Hiszpanii). Rys.1. Produkcja ziemniaka w Polsce w latach [mln. ton]. Rekordowe zbiory (ponad 50 mln. ton) w latach 1968, 1970 i 1973 oznaczono kolorem brązowym. Źródło: Faostat Do Polski został sprowadzony przez Jana III Sobieskiego z wyprawy wiedeńskiej (w 1683 roku, a więc znacznie później) [Thomas 2008, Zalewski 2009]. Około roku 1820 uprawa ziemniaka była już rozpowszechniona na całym obszarze dawnej Rzeczpospolitej. Zbiory w samym Królestwie Polskim przekraczały rocznie 80 tys. ton (powierzchnia kraju wynosiła wtedy km2). W roku 1968 i /26

5 zbiory ziemniaka w Polsce przekroczyły 50 milionów ton (rys.1), lokując nas na drugim miejscu po Związku Radzieckim, a w roku 1973 osiągnęły rekordową wartość 51,9 milionów ton. Od tego czasu odnotowuje się w naszym kraju powolny spadek produkcji ziemniaków. Integrowana produkcja ziemniaków Ziemniak jest gatunkiem bardzo trudnym w produkcji z uwagi na zagrożenie ze strony szeregu chorób i szkodników oraz łatwość zachwaszczania się plantacji w okresie od posadzenia do zwarcia rzędów i przy zasychaniu plantacji [Nowacki 2014]. Wegetatywny sposób rozmnażania sprawia, że ziemniak jest szczególnie narażony na choroby. Większość sprawców chorób zimuje na resztkach roślinnych pozostawionych w glebie lub w przechowywanych bulwach i jest przenoszona na następny sezon wraz z sadzeniakami [Kapsa 2011]. Do najważniejszych chorób ziemniaka należą: zaraza ziemniaka, alternarioza, rizoktonioza, parch zwykły i srebrzysty, czarna nóżka, fuzariozy. Do najważniejszych szkodników ziemniaka należą: stonka ziemniaczana, szkodniki glebowe: rolnice, drutowce i pędraki, mszyce. Ochrona plantacji i miejsc składowania ziemniaka przed liczną grupą agrofagów wymaga stosowania wszystkich metod - chemicznych, biologicznych i agrotechnicznych. Wysoki stopień trudności uprawy ziemniaka oraz wysoki roczny poziom konsumpcji ziemniaków na osobę w Polsce (blisko 130 kg) uzasadniają wprowadzenie integrowanej produkcji ziemniaka na szeroką skalę. Wdrażanie zasad integrowanej produkcji roślin w gospodarstwie produkującym ziemniaki musi być oparte na gruntownej znajomości wymagań tej rośliny oraz wymaganych procedur urzędowych. Metodyka integrowanej produkcji ziemniaka dostępna jest na stronie Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORIN). Charakterystyka odmian ziemniaka udostępniana jest przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w ramach Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowe (PDO). 5/26

6 ZARAZA ZIEMNIAKA Szkodliwość Dawniej choroba ta prowadziła do strat plonów katastrofalnych w skutkach. Najbardziej dotknęła Irlandię w latach , gdzie przyczyniła się do śmierci głodowej 1 mln osób (ósmą część całej ówczesnej populacji Irlandii) [Ó Gráda 2004]. Zaraza ziemniaka zniszczyła 1/3 upraw w 1845 roku i niemal całość upraw w 1846 roku. Po ustąpieniu na okres jednego roku wróciła w sezonie 1848 roku ponownie niszcząc prawie wszystkie uprawy ziemniaka. Oprócz strat plonu, do klęski głodu przyczynił się sposób odżywiania dominujący w owym czasie w Irlandii, mający za podstawę ziemniaki. Średnie spożycie ziemniaków wynosiło ponad 2 kg na osobę dziennie. Szkodliwość zarazy ziemniaka polega na obniżaniu plonu i bezpośrednim porażeniu bulw, które w następstwie gniją w czasie przechowywania i są wtórnie atakowane przez inne grzyby i bakterie. Wielkość strat w świecie obecnie określa się na 8-10% [Sawicka 2005]. W Polsce szkodliwość tej choroby jest duża ze względu na znaczny udział ziemniaka w areale upraw oraz warunki klimatyczne sprzyjające rozwojowi patogena [Kryczyński 2002]. Straty plonu wahają się od 2% do powyżej 20% w latach silnych epifitoz (epidemii). Epifitozy występują średnio co 4 lata. Biologia Sprawcą zarazy ziemniaka jest grzyb phytophthora infestans [Borecki 1996, Nowacki 2014]. Typ A1 patogena rozmnaża się bezpłciowo, produkując zarodniki zwane sporami. Zarodniki te przenoszą się na inne rośliny z wiatrem i kiełkują na wilgotnych liściach i łodygach (infekcja liści i łodyg) lub są spłukiwane przez deszcz do gleby (infekcja bulw). Spory, które nie trafią na żywiciela, szybko giną. Rozmnażanie płciowe jest możliwe tylko przy udziale dwóch typów kojarzeniowych. W Polsce występowanie drugiego typu (A2) stwierdzono po raz pierwszy w 1988 roku, a jego populacja stale wzrasta [Kryczyński 2002]. Konsekwencją pojawienia się w Europie typu A2 jest większa genetyczna zmienność osobnicza w populacjach phytophthora infestans, która doprowadziła do lepszego przystosowania się grzyba do wyższych i niższych temperatur, wyższej przeżywalności na bulwach, krótszych cykli życiowych, większej produkcji zarodników i szerszego zakresu gospodarzy [Kapsa 2011]. Główne źródła zarazy ziemniaka to: niezabezpieczone gnijące bulwy pozostawione na stertach odpadowych, pobliskie niechronione lub niedostatecznie chronione uprawy wczesnych odmian ziemniaka, oospory przeżywające w resztkach roślinnych lub bezpośrednio w glebie (nawet w niskich temperaturach), rośliny ziemniaka w uprawach następczych (samosiewy), wyrastające z porażonych bulw pozostawionych na polu. Phytophthora infestans niszczy powierzchnię asymilacyjną liści i łodyg, co hamuje wzrost bulw i obniża plon lub nawet całkiem wstrzymuje jego przyrost (przy zniszczeniu powyżej 50% powierzchni asymilacyjnej roślin). Pojawia się nawet już w maju, w czerwcu lub na początku lipca. Punktem krytycznym jest osiągnięcie przez bulwy 80% masy docelowej, później rozwój choroby na naci jest już 6/26

7 mniej groźny. Niemniej bulwy ziemniaka, zwłaszcza znajdujące się płytko, wskutek bezpośredniej infekcji zarazy ziemniaka są porażane przez inne grzyby i bakterie. Duże znaczenie dla rozwoju epidemii ma pojawienie się pierwszych chorych roślin, ponieważ zarodniki z jednej rośliny wystarczają do zakażenia 100 ha plantacji. Warunki sprzyjające rozwojowi zarazy ziemniaka to wysoka wilgotność względna powietrza (przy wilgotności powyżej 87% dochodzi do masowych infekcji) oraz odpowiednia temperatura (pierwsza infekcja C, dalszy rozwój choroby powyżej 18 C). Warunki takie występują często po kilkudniowych opadach, powodujących pojawienie się na dłuższy czas (do późnych godzin południowych) rosy i mgły. Okres inkubacji choroby w warunkach optymalnych dla grzyba (częste deszcze przy temperaturze C) wynosi 4 dni, dziennie choroba może wtedy zniszczyć do 10% naci ziemniaka. Ciepła i słoneczna pogoda przyhamowuje rozwój patogena, ale go nie niszczy. Przy niższej temperaturze (optimum 12 C) zarodniki zmieniają się w zoospory wytwarzające 6-16 drobnych zarodników pływkowych (zoospor), które w warunkach podwyższonej wilgotności zakażają nowe rośliny. Zwalczanie Naczelną zasadą w ochronie [Kryczyński 2002] jest likwidacja źródeł infekcji: wysadzanie zdrowych sadzeniaków, staranne sortowanie, niszczenie bulw odrzuconych, niszczenie łodyg na dwa-trzy tygodnie przed zbiorem bulw. Podczas wegetacji należy stosować modele prognostyczne do określenia ryzyka wystąpienia choroby, wyznaczenia daty pierwszego zabiegu i okresów pomiędzy kolejnymi zabiegami ochronnymi oraz koniecznej liczby zabiegów [Kapsa 2011]. Modele takie wykorzystują dane pogodowe w celu określenia okresów wysokiego ryzyka (ale nie rzeczywistej infekcji). Skuteczne zabiegi ochrony redukują chorobę na początku sezonu albo zmniejszają tempo jej rozwoju. Zbiór powinien zaczynać się po całkowitym uschnięciu łodyg ziemniaka. Racjonalnie uzasadniona ochrona integrowana powinna opierać się na prognozowaniu występowania patogenu przy wykorzystaniu systemów wspomagania decyzji (SWD) [Kapsa 2011]. Systemy takie precyzyjnie określają datę pierwszego i kolejnych zabiegów, wymagają jednak posiadania komputera i godzinowych danych pogodowych: temperatury powietrza na wysokości 2 m, wilgotności względnej powietrza i sumy opadów. Praca SWD zaczyna się od daty wschodów (25% roślin na powierzchni gleby) do zakończenia ochrony (ok. 90 dni od jej rozpoczęcia). Jednym z systemów wspomagania decyzji sprawdzonym i stosowanym w kraju jest NegFry. Jako zalecenia podaje on daty pierwszego i kolejnych ochronnych zabiegów fungicydowych. W Polsce zarejestrowanych jest obecnie ok. 40 fungicydów do zwalczania zarazy ziemniaka. Pojawiły się nowe fungicydy (układowe i jednocześnie wgłębne), np. Pyton Consento 450 SC i Infinito 687,5 SC. Taka mobilność aktywnych składników w roślinie dokładnie zabezpiecza liście i łodygi przed atakiem patogenu. Infinito 687,5 SC wykazuje ponadto długotrwałe działanie (powyżej 3 tygodni), co jest korzystne w razie przedłużającej się niesprzyjającej pogody, uniemożliwiającej wjazd opryskiwacza na pole. 7/26

8 Tabela 1. Program ochrony w zależności od fazy rozwojowej roślin ziemniaka. Źródło: Kapsa Etap rozwoju roślin Zadanie ochrony Profilaktyczne ograniczanie możliwości infekcji Ochrona nowych przyrostów Kiełkowanie i wschody Szybki wzrost Liczba zabiegów Rodzaj fungicydu 1-3 Powierzchniowe lub wgłębne w zależności od panujących warunków pogodowych 2-3 Zawsze układowe lub układowo-wgłębne Kwitnienie i stabilizacja wzrostu naci, tuberyzacja Utrzymanie ciągłości ochrony 3-4 Fizjologiczne starzenie się Ochrona bulw 2-3 Najczęściej wgłębne lub powierzchniowe; w przypadku występowania zarazy łodygowej układowe Fungicydy o właściwościach anty-sporulacyjnych, niszczące zoospory Rozwój roślin na plantacji w okresie wegetacji można podzielić na cztery etapy, wynikające z fazy wzrostu roślin i określające program ochrony. W każdej fazie należy wziąć pod uwagę stadium rozwoju patogenu na plantacji (tab. 1). Pierwsze zabiegi fungicydowe powinny zapobiegać infekcji roślin. Warstwa fungicydu powinna zapewnić ochronę roślin przed kontaktem z zarodnikami zwalczanego patogenu i opóźnić wystąpienie zarazy na polu (fungicydy działające powierzchniowo lub wgłębnie). Tabela 1. Program ochrony w zależności od fazy rozwojowej roślin ziemniaka. Źródło: Kapsa Warunki polowe Wiosna ciepła o umiarkowanych opadach, rośliny rozwijają się szybciej Rodzaj fungicydu Trudniejsza jest ocena pierwotnej infekcji, która może pochodzić ze środowiska glebowego. Stosować fungicydy wgłębne, które wnikają do rośliny na głębokość kilku warstw komórek i mogą być skuteczne jeszcze w ciągu 2-3 dni po zakażeniu roślin i działać leczniczo pomimo rozpoczęcia "przegapionej" inokulacji. Wiosna o przedłużających się okresach bardzo wysokiej wilgotstosować fungicydy o działaniu układowym lub układowo-wgłębnym ności powietrza i niższych temperatur Wiosna chłodna i wolny rozwój rowystarczająco skuteczne są fungicydy działające powierzchniowo ślin CHARAKTERYSTYKA DUŃSKIEGO SYSTEMU NEGFRY Geneza programu NegFry PC System wspomagania decyzji NegFry powstał w Duńskim Instytucie Nauk Rolniczych (ang. Danish Institute of Agricultural Sciences - DIAS, obecnie wchłoniętym przez Aarhus University) w latach 19928/26

9 1993 [Hansen i in. 1995]. Wykorzystuje on model niemiecki o nazwie "Negative Prognosis" oraz model opracowany przez Fry'a i zespół [Hansen 1999]. NegFry testowano w ok. 80-ciu doświadczeniach polowych w warunkach Danii, Norwegii i Szwecji w 1994 roku. Parametry modeli zostały skorygowane do warunków skandynawskich. Użycie systemu pozwala w przeciętnych warunkach uzyskać dostateczną ochronę mimo zmniejszenia liczby zabiegów o 50% w porównaniu z ochroną tradycyjną. Taka oszczędność jest możliwa przede wszystkim dzięki opóźnieniu pierwszego zabiegu, a także na skutek wydłużenia okresów miedzy następnymi zabiegami. Dane wprowadzane do systemu to godzinowe dane pogodowe (temperatura, wilgotność względna i suma opadów) poczynając od daty wschodów do zakończenia ochrony (około 90 dni) oraz dane polowe (data wschodów, odmiana ziemniaka, podatność, informacje odnośnie nawadniania plantacji). Zalecenie dotyczące daty pierwszego zabiegu ochronnego jest generowane przez model "Prognoza negatywna" (zgodnie z opisem podanym w poprzednim rozdziale). Zalecenia odnośnie okresów pomiędzy następnymi zabiegami są generowane przez model wykorzystujący metodę Fry'a (opracowaną w 1983 roku). Określenie zaleceń jest oparte na epidemiologii zarazy ziemniaka (temperatura, liczba godzin o wysokiej wilgotności względnej, a także odporność odmiany) oraz ocenie spłukiwania fungicydu przez deszcz. Kolejne zabiegi ustalane są przez model Fry'a na podstawie sumy tzw. jednostek zarazowych (ang. blight units) obliczanych w cyklu dobowym. Po przekroczeniu określonego progu zalecany jest zabieg ochronny i następuje wyzerowanie obliczeń - naliczanie zaczyna się od początku. W miarę szczegółowy opis SWD NegFry podany został przez Zaliwskiego i Kozyrę [Zaliwski i Kozyra 2006] na stronach niniejszego portalu ("System doradztwa w zakresie zrównoważonej produkcji roślinnej" IUNGPIB - SDZPR). Aplikacja internetowa "Zwalczanie zarazy ziemniaka" Aplikacja "Zwalczanie zarazy ziemniaka" (ang. Blight Management) została opracowana jako komponent "Internetowego systemu wspomagającego podejmowanie decyzji w integrowanej ochronie roślin" (IPM DSS), uruchomionego w 2003 roku w IUNG w Puławach w ramach międzynarodowego projektu badawczo-rozwojowego, realizowanego wspólnie z Duńskim Instytutem Nauk Rolniczych [DIAS-REPORT 2003, Zaliwski 2014]. Komponent ten był wzorowany na programie NegFry PC oraz integrował inne elementy, np. monitoring występowania zarazy ziemniaka, informacje o fungicydach i bazę danych o odmianach ziemniaka. Aplikacja "Zwalczanie zarazy ziemniaka" składa się z następujących stron: "Pola", służąca do edycji danych o polach; "Ustawienia", na której użytkownik może zmienić okresy ochronne fungicydów stosowanych do zwalczania zarazy ziemniaka, przystosowując je do warunków lokalnych; wartości domyślne wprowadzane są przez administratora systemu; dostosowanie okresów ochronnych do warunków danego pola pozwala uwzględnić odporność odmianową, klimat lokalny, ryzyko infekcji ze strony oospor w glebie itd.; "Strona główna", na której wyświetlane są zalecenia odnośnie następnego zabiegu ochronnego, zgodnie z ryzykiem sporulacji; ryzyko sporulacji można obliczyć wg metody zastosowanej w programie NegFry PC do obliczania dobowego ryzyka infekcji lub wg algorytmu HSPO (ang. Hours of Sporulation - godziny sporulacji); metodę wybiera użytkownik; 9/26

10 "Symulacja", która służy do porównania zastosowanej taktyki ochrony z taktyką symulowaną w eksperymencie symulacyjnym; celem symulacji jest bądź ocena zastosowanej taktyki, bądź nauka obsługi systemu. Po migracji systemu IPM DSS na nowy serwer w 2013 roku [Zaliwski i Nieróbca 2013] aplikacja "Zwalczanie zarazy ziemniaka" nie została już ponownie uruchomiona w pełnym zakresie. Podjęto natomiast prace nad opracowaniem systemu NegFry dostępnego przez Internet (NegFry online). 10/26

11 CHARAKTERYSTYKA SYSTEMU NEGFRY ONLINE Powstanie aplikacji NegFry online Wyłączenie aplikacji "Zwalczanie zarazy ziemniaka" pozbawiło system IPM DSS możliwości generowania zaleceń odnośnie kolejnych zabiegów ochronnych przeciw zarazie ziemniaka. Pozostała tylko możliwość zalecania pierwszego zabiegu przy wykorzystaniu modelu "Prognoza negatywna" [Prognoza negatywna 2015]. Powstał pomysł zastąpienia aplikacji "Zwalczanie zarazy ziemniaka" stronami udostępniającymi obydwa modele występujące w programie NegFry PC (model niemiecki "Negative Prognosis" i model Fry'a). Strony te nazwano "NegFry online". Ułatwieniem w opracowaniu "NegFry online" był dostęp do oryginalnego kodu źródłowego programu NegFry 2002, przekazanego IUNG w Puławach w 2003 roku przez zespół duński [Lassen 2003]. Pomysł opracowania "NegFry online" zrealizowano w 2015 roku [Zaliwski 2015]. Aplikacja jest częścią składową Serwisu Administracji portalu IPO [Zaliwski 2014], w związku z czym dostęp do niej wymaga posiadania konta w Serwisie. Rozwiązanie takie było konieczne ze względu na wykorzystanie przez aplikację bazy danych do przechowywania danych użytkownika - dane te są zapisywane i aktualizowane podczas sesji i muszą być pamiętane między sesjami. Dzięki temu użytkownik nie musi zaczynać sesji za każdym razem od początku - po zalogowaniu się może kontynuować pracę. W celu szerszego udostępnienia aplikacji "NegFry online" opracowano jednak wersję dostępną bez logowania. Jest ona wzorowana na aplikacji z Serwisu Administracji. Jej funkcjonalność została okrojona o elementy wymagające użycia bazy danych do zapisu zmian w czasie sesji. Poza tym "mankamentem" aplikacja "NegFry online" dostępna publicznie pozwala na przeprowadzenie obliczeń i uzyskanie wyników tak samo jak jej pierwowzór. Interfejs użytkownika Aplikacja "NegFry online", podobnie jak program NegFry PC, służy do generowania zaleceń o potrzebie zabiegów ochronnych w ochronie ziemniaka przeciw zarazie ziemniaka. W skład aplikacji wchodzą dwa modele ochrony ziemniaka: model niemiecki Prognoza Negatywna oraz model amerykański Fry'a. Aplikacja posiada 9 stron: "Pola", "Stacje", "Nawadnianie/Fungicyd", "Parametry", "Oblicz", "Tabela ryzyka", "Wykres ryzyka", "Wykres infekcji" oraz "Pomoc". Strony te są dostępne po kliknięciu jednego z przycisków znajdujących się na pasku przycisków nawigacyjnych (2 na rys.2). Strona "Pola" Rys.2. Strona "Pola". Oznaczenia: TP - Tabela Pól; 1 - pasek tytułu strony; 2 - pasek przycisków nawigacyjnych. 11/26

12 Rys.3. Strona "Pola" - edycja. Oznaczenia: 1 - pole; 2 - przycisk "Wybierz"; 3 - przycisk "Edytuj"; TDSP - Tabela Danych Szczegółowych Pola. Strona "Pola" zostaje wyświetlona po naciśnięciu przycisku (pierwszy przycisk na pasku przycisków nawigacyjnych 2 na rys.2). W lewej części strony znajduje się "Tabela Pól", która zawiera tylko dwa pola (rys.3). Nowych pól nie można dodawać, ale można zmienić stację agrometeorologiczną na polach istniejących. W tym celu należy kliknąć przycisk "Wybierz" (2 na rys.3). Po kliknięciu pojawi się "Tabela Danych Szczegółowych Pola" (TDSP na rys.3). Kliknięcie na przycisk "Edytuj" w tej tabeli umożliwia wprowadzenie zmian parametrów wybranego pola: powierzchni, odmiany, podatności, stacji agrometeorologicznej, daty wschodów, daty końca modelu, daty końca sezonu. Rys.4. Strona "Pola" - zmiana parametrów pola. Oznaczenia: PZ - przycisk "Zapisz"; 1 - nazwa pola; 2 - powierzchnia; 3 odmiana; 4 - podatność na zarazę ziemniaka; 5 - stacja agrometeorologiczna; 6 - data wschodów; 7 - data końca modelu; 8 - data końca sezonu. 12/26

13 Wartości nieedytowalne zaznaczone są szarym kolorem ("ID pola" i "Nazwa pola"). Nazwę pola aplikacja ustala automatycznie po zmianie stacji agrometeorologicznej. Jest ona tworzona z prefiksu "NegFry - " oraz nazwy stacji, np. "NegFry - Puławy". Po wprowadzeniu zmian w "Tabeli Danych Szczegółowych Pola" ich zapis następuje po kliknięciu na przycisk Zapisz (PZ na rys.4). Tabela 3. Parametry przypisane do pola (parametry pola) Lp. Parametr 1. Nazwa pola 2. Powierzchnia pola [ha] Przykładowa wartość NegFry - Puławy 2 3. Odmiana Arielle 4. Podatność Podatna 5. Stacja agrometeorologiczna Puławy 6. Data wschodów Data końca modelu Data końca sezonu Opis Wartość ustalana automatycznie po zmianie stacji agrometeorologicznej (tworzona z prefiksu "NegFry - " oraz nazwy stacji). Powierzchnia pola w hektarach (wprowadzenie tej wartości nie jest konieczne do wykonania obliczeń w aplikacji "NegFry online"). Odmiana ziemniaka (wybór z listy). Podatność odmiany na zarazę ziemniaka. Wybór z listy jednej z trzech wartości: podatna, średnio podatna i średnio odporna. Stacja agrometeorologiczna z sieci stacji IUNG-PIB. Wybór z listy. Dzień, w którym wzeszło 80%-85% roślin ziemniaka. Data wschodów jest wykorzystywana jako data początku obliczeń. Ostatni dzień, który zostanie wykorzystany w obliczeniach. Jeżeli "NegFry online" jest używany w sezonie i data końca modelu jest późniejsza niż bieżąca data (brak danych późniejszych od daty bieżącej), aplikacja automatycznie zmieni datę końca modelu na datę bieżącą. Data końca sezonu (92 dni po dacie wschodów) jest wykorzystywana przy graficznej prezentacji wartości ryzyka do określenia końca osi czasu. Strona "Stacje" Strona "Stacje" (rys.5) zostaje wyświetlona po naciśnięciu przycisku (drugi z kolei przycisk na pasku przycisków nawigacyjnych 2 na rys.2). Służy ona do wyboru stacji agrometeorologicznej z mapy Polski lub listy wyboru dla aktywnego pola (którym jest pole wybrane na stronie "Pola"). Wybrana stacja jest zapamiętywana w "Tabeli Pól" i w "Tabeli Danych Szczegółowych Pola" (TDSP na rys.3). 13/26

14 Rys.5. Strona "Stacje". Oznaczenia: MP - Mapa Polski; PZ - przycisk zatwierdzający zmianę stacji na wybranym polu; LWS - lista wyboru stacji. Strona "Dane" Rys.6. Strona "Dane". Oznaczenia: ON - okienko nazwy danych; PP - przycisk przesłania danych; ODT - okienko danych tekstowych. Strona "Dane" (rys.6) służy do wprowadzania danych meteorologicznych Użytkownika w formacie tekstowym NegFry ("import danych"). Format danych tekstowych opisano w publikacji "NegFry - system wspomagania decyzji w zwalczaniu zarazy ziemniaka" Zaliwskiego i Kozyry [2006] w tabeli 2. W aplikacji NegFry online jako separator dziesiętny może służyć kropka lub przecinek. Do oddzielenia poszczególnych pól służy znak tabulacji. Dane należy wkleić do okienka danych tekstowych (ODT na rys.6) i przesłać przez kliknięcie na przycisk przesłania danych (PP na rys.6). 14/26

15 Wskazówki dotyczące importu danych: 1. Długość danych nie może przekroczyć znaków, 2. Liczba wierszy danych nie może przekroczyć (175 dni po 24 obserwacje dziennie). 3. Dane nie mogą zawierać braków (oznaczanych w NegFry 2002 liczbą ), ponieważ aplikacja NegFry online nie interpoluje brakujących danych. 4. Pierwsza godzina doby jest oznaczona 00, a ostatnia 23; jeżeli przesyłane dane nie zaczynają się od godziny 00, pierwsze wiersze przed godziną 00 są pomijane; podobnie rzecz się ma z ostatnimi wierszami - pomijane są wiersze po osatniej godzinie Dane tekstowe są zawsze przypisywane do pola nr Przesłanie kolejnych danych podowuje usunięcie poprzednich (nie ma możliwości gromadzenia zbiorów danych). Aplikacja NegFry online pozwala na import danych i przeprowadzenie obliczeń dla kolejnych 175 dni (niemal dla okresu 6-miesięcznego). Błędy w danych są komunikowane odpowiednimi komunikatami. Strona "Nawadnianie/fungicydy" Rys.7. Strona "Nawadnianie/fungicydy", wprowadzanie danych. Oznaczenia: TP - tabela pól; KZ - komunikat o zabiegach; TWZ - tabela wybranego zabiegu; KD - komunikat o deszczowaniach; TZ - tabela zabiegów (na wybranym polu); PDZ - panel dodania zabiegu; PUZ - panel usunięcia zabiegu; PDD - panel dodania deszczowania; PUD - panel usunięcia deszczowania; ODZ - okienko daty zabiegu. Strona "Nawadnianie/Fungicyd" służy do wprowadzania danych o ewentualnym nawadnianiu plantacji oraz zastosowanych fungicydach (rys.7). Fungicydy wybiera się z rozwijanej listy podczas edycji tabeli wybranego zabiegu (TWZ na rys.7, lista pojawia się w miejscu nazwy środka w trybie edycji). Lista fungicydów jest generowana na podstawie danych pobieranych z bazy danych "Internetowego systemu wspomagającego podejmowanie decyzji w integrowanej ochronie roślin" IPM DSS). 15/26

16 Nie wszystkie fungicydy dopuszczone do stosowania zostały uwzględnione. Po wybraniu fungicydu jego dawka wprowadzana jest automatycznie, zgodnie z dawką zalecaną przez producenta. Wielkość dawki nie ma wpływu na obliczenia, o ile nie wynosi 0. Usuwanie zabiegu zostało zablokowane - efekt usunięcia można wywołać przez zmianę dawki na 0. Zabieg dodaje się przez wpisanie daty zabiegu do okienka daty zabiegu (ODZ na rys.7), kliknięcie na przycisk i potwierdzenie zamiaru dodania zabiegu przyciskiem (który staje się aktywny po kliknięciu przycisku ). W przypadku konieczności uwzględnienia nawodnień plantacji dane o deszczowaniach podaje się w analogiczny sposób. Ilość wody należy podać w jednostkach opadów (mm) - jest ona uwzględniana w kumulowanej sumie opadów. Usuwanie deszczowania zostało zablokowane - efekt usunięcia można wywołać przez wyzerowanie ilości wody (zmiana na 0). Podanie zabiegu powoduje wyzerowanie obliczeń w dniu przeprowadzenia zabiegu. Efekt zabiegu przeprowadzonego jest przedstawiony na rys.8 (zalecenia zabiegów bez wykonania zabiegu fungicydowego) i rys.9 (zalecenia zabiegów zmienione na skutek wykonania zabiegu fungicydowego). Wykonany zabieg opóźnia zalecany przez NegFry online termin następnego zabiegu. Liczba dni opóźnienia zależy od terminu wykonanego zabiegu. Natomiast przeprowadzenie deszczowania przyspiesza zalecony następny zabieg. Rys.8. Strona "Oblicz" (zabiegi zalecone). Oznaczenia: ZZ 1 - zalecenie pierwszego zabiegu ochronnego; ZZ 2 zalecenie drugiego zabiegu ochronnego. 16/26

17 Rys.9. Strona "Oblicz" (zabiegi zalecone i zabieg wykonany). Oznaczenia: ZZ 1 - zalecenie pierwszego zabiegu ochronnego; ZW - zabieg wykonany; ZZ 2 - zalecenie drugiego zabiegu ochronnego. Strona "Parametry" Rys.10. Strona "Parametry". Znaczenie poszczególnych parametrów podano w tabeli 4. 17/26

18 Strona "Parametry" służy do zmiany parametrów modeli Negatywna Prognoza i modelu Fry'a (rys.10). W wersji NegFry online dostępnej publicznie funkcję edycji pominięto, parametry można tylko przeglądać. Znaczenie poszczególnych parametrów podano w tabeli 4. Tabela 4. Parametry pracy modelu Prognoza negatywna i modelu Fry'a. Źródło: NegFry Lp. Parametr 1. Próg dla wilgotności względnej [%] 2. Próg dla prognozy negatywnej [pkt] 3. Wartość ryzyka dla pierwszego zabiegu [%] 4. Próg jednostek zarazowych (podatne) [pkt] Próg jednostek zarazowych (śr-podatne) [pkt] Próg jednostek zarazowych (śr-odpor6. ne) [pkt] Próg dla opadów [mm] 8. Próg dla jednostek zarazowych i temp. [pkt] 9. Próg dla sporulacji [pkt] Wartość Opis Próg wilgotności względnej jest wykorzystywany przez al87 gorytm obliczania wartości ryzyka. Próg Kumulowanej Wartości Ryzyka (KWR, ang. Accumulated Risk Value threshold, ARV threshold, patrz rys.11) 130 określa koniec okresu wolnego od epidemii wg modelu "Prognoza negatywna". Próg Dobowej Wartości Ryzyka (DWR, ang. Daily Risk Value threshold, DRV threshold). Pierwszy zabieg fungicydo7 wy jest zalecany przez model "Prognoza negatywna" w dniu, w którym KWR przekroczy 130 pkt., a DWR przekroczy 7 pkt. (rys.11). Próg jednostek zarazowych (ang. Blight unit threshold) dla odmian podatnych na zarazę ziemniaka. Progi jednostek 37 zarazowych są progami dla Kumulowanych Jednostek Zarazowych (KJZ, patrz rys.11). Próg jednostek zarazowych dla odmian średnio-podatnych 40 na zarazę ziemniaka. Próg jednostek zarazowych dla odmian średnio-odpornych 43 na zarazę ziemniaka. Próg ten (ang. Threshold for precipitation) jest wykorzystywany do ustalania daty zabiegu fungicydowego w modelu Fry'a. Jeżeli kumulowane jednostki zarazowe (KJZ) przekroczą próg jednostek zarazowych (37, 40 lub 43 pkt., w 20 zależności od podatności odmiany) i jest przekroczony próg dla opadów (20 mm), licząc od ostatniego zabiegu ochronnego, powoduje to wygenerowanie zalecenia zabiegu. Kumulowane jednostki zarazowe i kumulowane sumy opadów (KSO) są wtedy resetowane do zera). Kiedy próg kumulowanej wartości ryzyka (KWR) osiągnie 270 pkt., dolna granica zakresu temperatury 13 C - 22 C wykorzystywanego w algorytmie obliczania jednostek zarazowych zostaje obniżona z 13 C do wartości tego progu. 8 W ten sposób okresy między zabiegami ochronnymi zostają skrócone pod koniec sezonu w celu uwzględnienia rosnącej podatności ziemniaka na zarazę ziemniaka, zależnej od wieku roślin. Przy wartościach dobowego ryzyka powyżej 7 występuje ryzyko sporulacji (wytwarzania zarodników - zarodnikowania). Po przekroczeniu progu jednostek zarazowych, nawet 7 jeżeli kumulowane opady nie przekroczyły progu dla opadów (20 mm), ale dobowe ryzyko wyniesie powyżej 7, wygenerowane zostaje zalecenie zabiegu fungicydowego. 18/26

19 10. Próg zmywania fungicydu [mm] 11. Wysokość pomiaru temperatury [m] 12. Wysokość pomiaru wilgotności względnej [m] 13. Położenie czujników (1-powietrze, 2rośliny) Próg ten jest wykorzystywany w celu określenia zmywania fungicydu z roślin przez opady. Po przekroczeniu tego progu przez kumulowane opady (suma opadów od ostatniego 50 zabiegu), model zaleci zabieg ochronny jeżeli dobowe ryzyko wyniesie powyżej 7 pkt., niezależnie od wartości kumulowanych jednostek zarazowych. Parametr niewykorzystany - algorytmy modeli domyślnie 2 zakładają, że wysokość pomiaru temperatury wynosi 2 m. Parametr niewykorzystany - algorytmy modeli domyślnie 2 zakładają, że wysokość pomiaru wilgotności względnej wynosi 2 m. 1 Parametr niewykorzystany (domyślna wartość 1). Strona "Oblicz" Wyniki obliczeń dla wybranego pola generowane są po otworzeniu strony "Oblicz". Strona ta jest uruchamiana przez przycisk (jest to piąty z kolei przycisk na pasku przycisków nawigacyjnych 2 na rys.2). Przycisk ten domyślnie jest nieaktywny. Staje się aktywny dopiero po wyborze pola na stronie "Pola". Kliknięcie na przycisk powoduje uruchomienie modeli aplikacji "NegFry online" i wygenerowanie wyników. Wyniki obliczeń mają postać tabeli ryzyka (rys.11), wykresu ryzyka (dla Prognozy Negatywnej) oraz wykresów infekcji (kiełkowanie oospor, zarodnikowanie). Rys.11. Strona "Oblicz" - tabela ryzyka. Oznaczenia: DWR - Dobowe Wartości Ryzyka; KWR - Kumulowane Wartości Ryzyka (ang. ARV - Accumulated Risk Value); KSO - Kumulowana Suma Opadów; KJZ - Kumulowane Jednostki Zarazowe; KWR > przekroczenie progu dla prognozy negatywnej; ZPZ - zalecenie pierwszego zabiegu ochrony 19/26

20 roślin ("Prognoza negatywna"); ZK - zalecenie kolejnego zabiegu ochrony roślin (model "Fry'a"). Uwaga: opuszczone fragmenty tabeli zastąpiono czerwonymi kropkami. Strona "Tabela ryzyka" Strona ta służy do ponownego wyświetlenia "Tabeli ryzyka" bez konieczności wykonywania obliczeń (zakłada się, że pole zostało wybrane i obliczenia przeprowadzone). Funkcja ta jest przydatna w przypadku oglądania wykresów i powrotu do "Tabeli ryzyka", zwłaszcza jeżeli obliczenia trwają długo. Strona jest uruchamiana przez przycisk (szósty z kolei przycisk na pasku przycisków nawigacyjnych 2 na rys.2). Przycisk ten domyślnie jest nieaktywny. Staje się aktywny dopiero po wykonaniu obliczeń dla danego pola przyciskiem. Strona "Tabela ryzyka" prezentuje wyniki obliczeń w sposób identyczny jak strona "Oblicz" (rys.11). Strona "Wykres ryzyka" Strona ta służy do wyświetlenia dwóch wykresów: kumulowanych wartości ryzyka (KWR, ang. ARV) na podstawie wyników pochodzących z modelu "Prognoza negatywna" (rys.12), jednostek zarazowych na podstawie wyników pochodzących z modelu "Fry'a" i opadów dobowych (rys.13). Rys.12. Strona "Wykres ryzyka" - wykres kumulowanych wartości ryzyka (model "Prognoza negatywna"). Oznaczenia: PPN - próg dla prognozy negatywnej (130 pkt.); ZPZ - zalecenie pierwszego zabiegu; KWR - przebieg kumulowanych wartości ryzyka. Kumulacja wartości ryzyka (krzywa koloru czerwonego na rys.12) zaczyna się od dnia wschodów ziemniaka (80%-85% wzeszłych roślin na polu). Dopóki kumulowane wartości ryzyka nie przekroczą progu dla prognozy negatywnej, nie ma ryzyka infekcji pierwotnej. Próg dla prognozy negatywnej jest to pozioma linia zielona na rys.12 (oznaczona symbolem PPN) - w "NegFry online" przyjęto domyślną wartość tego progu równą 130 pkt.). Od dnia przekroczenia progu dla prognozy negatywnej przez kumulowane wartości ryzyka zaczyna się okres ryzyka rozwoju zarazy ziemniaka. Rozwój zarazy zależy od warunków pogodowych; w przypadku wystąpienia warunków sprzyjających sporulacji (zarodnikowaniu) model "Prognoza negatywna" zaleca wykonanie pierwszego zabiegu ochronnego. Ryzyko sporulacji występuje przy wartościach dobowego ryzyka powyżej progu DWR (progu dobowej 20/26

21 wartości ryzyka; domyślną wartość w "NegFry online" wynosi 7). W algorytmie modelu założono, że pierwotnym źródłem zakażenia są zainfekowane bulwy ziemniaka. Rys.13. Strona "Wykres ryzyka" - wykres jednostek zarazowych i opadów dobowych (model "Fry'a"). Oznaczenia: DSO dobowa suma opadów; KJZ - kumulowane jednostki zarazowe; PJZ - próg jednostek zarazowych. Rysunek 13 przedstawia przebieg dwóch zmiennych: Kumulowanych Jednostek Zarazowych (KJZ krzywa koloru czerwonego, skala czerwona po prawej stronie wykresu) i Dobowych Sum Opadów (DSO - granatowe słupki, skala niebieska po lewej stronie wykresu). Kumulacja jednostek zarazowych zaczyna się od dnia zalecenia przez "NegFry online" pierwszego zabiegu ochronnego. Próg Jednostek Zarazowych zaznaczono poziomą linią szarą na rys.13 (oznaczoną symbolem PJZ) - w "NegFry online" przyjęto domyślne wartości tego progu 37, 40 lub 43 pkt., w zależności od podatności odmiany na zarazę ziemniaka. Próg jednostek zarazowych wyznacza drugi i kolejne zabiegi ochronne. Daty kolejnych zabiegów zostaną wyznaczone w jednym z następujących trzech przypadków: kumulowane jednostki zarazowe (KJZ) przekroczą próg jednostek zarazowych i jednocześnie kumulowana suma opadów (KSO) przekroczy próg dla opadów (np. KJZ > 37 i KSO > 20); kumulowane jednostki zarazowe przekroczą próg jednostek zarazowych i jednocześnie dobowe wartości ryzyka (DWR) przekroczą próg dla sporulacji (np. KJZ > 37 i DWR > 7); kumulowana suma opadów (KSO) przekroczy próg zmywania fungicydu i jednocześnie dobowe wartości ryzyka (DWR) przekroczą próg dla sporulacji (np. KSO > 50 i DWR > 7). Strona "Wykres infekcji" Na stronie "Wykres infekcji" prezentowane są cztery wykresy: ryzyko kiełkowania oospor i infekcji, godziny, rys.14: liczba okresów z co najmniej 4 kolejnymi godzinami o wilgotności względnej przekraczającej próg dla wilgotności względnej (87%) i temperaturze pomiędzy 10 C - 24 C; ryzyko sporulacji (zarodnikowania), godziny, rys.15: liczba okresów z co najmniej 10 kolejnymi godzinami o wilgotności względnej przekraczającej próg dla wilgotności względnej (87%) i temperaturze pomiędzy 10 C - 24 C; 21/26

22 wartości ryzyka kiełkowania oospor i infekcji, rys.16: ryzyko kiełkowania oospor i infekcji ważone względem temperatury i wyrażone jako wartości ryzyka zgodnie z metodą stosowaną w modelu "Prognoza negatywna"; wartości ryzyka sporulacji (zarodnikowania), rys.17: ryzyko sporulacji ważone względem temperatury i wyrażone jako wartości ryzyka zgodnie z metodą stosowaną w modelu "Prognoza negatywna". Rys.14. Strona "Wykres infekcji" - ryzyko kiełkowania oospor i infekcji, godziny. Rys.15. Strona "Wykres infekcji" - ryzyko sporulacji (zarodnikowania), godziny. Sprzyjające warunki pogodowe dla kiełkowania zarodników i infekcji często pojawiają się podczas nocy charakteryzujących się tworzeniem rosy. Natomiast rzadsze są dni o sprzyjających warunkach dla zarodnikowania (porównaj rys. 11 i 12). Tworzenie zarodników prowadzi do zwiększenia potencjału infekcyjnego na polu i w okolicach. Jeśli zarodniki nie są wytwarzane, nie jest możliwe ich kiełkowanie i infekcja, nawet jeśli czynniki pogodowe są wyjątkowo ku temu sprzyjające. Zarodnikowanie jest warunkiem ograniczającym proces rozwoju choroby. Istnienie źródeł pierwotnej infekcji na danym obszarze prowadzi w ciągu 2-3 kolejnych dni z wysokim ryzykiem sporulacji do epidemicznego rozwoju choroby. W okresie tym istnieje ryzyko rozprzestrzenienia się choroby z kilku niewielkich ognisk na całe pola. 22/26

23 Rys.16. Strona "Wykres infekcji" - wartości ryzyka kiełkowania oospor i infekcji. Rys.17. Strona "Wykres infekcji" - wartości ryzyka sporulacji (zarodnikowania). Dane Aplikacja "NegFry online" korzysta z godzinowych danych pogodowych z sieci stacji agrometeorologicznych IUNG-PIB, zasilającej danymi system IPM DSS. W aplikacji nie przewidziano procedur interpolacji brakujących danych, tak jak to jest w NegFry PC, w którym możliwa jest interpolacja do trzech sąsiednich brakujących danych. Założono, że dane będą poprawiane na bieżąco. W 2015 roku dane (z 26 stacji IUNG-PIB) były poprawiane ręcznie. Ręczne poprawianie godzinowych danych ma tę wadę, że jest pracochłonne i najczęściej spóźnione. W związku z tym, w razie braku danych z określonej stacji agrometeorologicznej, zalecenia dla tej stacji nie będą możliwe aż do momentu poprawienia danych. 23/26

24 LITERATURA 1. Borecki Z Nauka o chorobach roślin. PWRiL, Warszawa. 2. California PestCast Models: Late Blight of Potato. Statewide IPM Program, Agriculture and Natural Resources, University of California. 3. Cooke L.R., Schepers H.T.A.M., Hermansen A., Bain R.A., Bradshaw N.J., Ritchie F., Shaw D.S., Evenhuis A., Kessel G.J.T., Wander J.G.N., Andersson B., Hansen J.G., Hannukkala A., Nærstad R., Nielsen B.J Epidemiology and Integrated Control of Potato Late Blight in Europe. Potato Research, 54: DIAS The Danish Institute of Agricultural Sciences has merged with the University of Aarhus and become the Faculty of Agricultural Sciences. Danish Institute of Agricultural Sciences. 5. DIAS-REPORT Development of an Internet based Decision Support System for Cereal Diseases and Potato Late Blight in Poland, Final Report. Danish Institute of Agricultural Sciences. 220 pp. 6. Eremeev V., Lohmus A., Joudu J NegFry - DSS for the chemical control of potato late blight - results of validation trails in Tartu. Agronomy Research 4: Faostat Production. FAO Database. 8. Hansen J.G NegFry 99. A decision support system for scheduling the chemical control of potato late blight. User Manual. Danish Institute of Agricultural Sciences, Dept. of Agricultural Systems, Research Centre Foulum, 8830 Tjele, Denmark. 9. Hansen J.G., Andersson B., Hermansen A NEGFRY - A system for scheduling chemical control of late blight in potatoes. In: L.J. Dowley, E. Bannon, L.R. Cooke, T. Keane, E. O'Sullivan (Eds). Proceedings "PHYTOPHTHORA 150 Sesquicentennial Scientific Conference", September 1995, Dublin, Ireland, Boole Press Ltd., pp Harris P.M. (ed) The potato crop. The scientific basis for improvement. SpringerScience+Business Media, B.V. 11. Hroch Z Agrometeorologické aspekty plísně bramborové (Phytophthora infestans). Bakalářská práce. Agronomická fakulta, Mendelova univerzita v Brně, Česká republika. 12. Hroch Z Měření a modelování prvního výskytu plísně bramborové. Diplomová práce. Agronomická fakulta, Mendelova univerzita v Brně, Česká republika. 13. Iglesias I., Escuredo O., Seijo C., Méndez J Phytophthora infestans Prediction for a Potato. American Journal of Potato Research, (2010) 87: IPM DSS Internetowy system wspomagający podejmowanie decyzji w integrowanej ochronie roślin. IUNG-PIB, Puławy, IPM DSS. 15. Kalkulator zarazy ziemniaka System prognozowania zagrożenia zarazą ziemniaka. WODR w Poznaniu i IOR-PIB w Poznaniu. Kalkulator zarazy ziemniaka. 16. Kapsa J Nowe podejście do zwalczania zarazy ziemniaka. Ziemniak Polski, 2008(2): Kapsa J Problem zwalczania zarazy na plantacjach ziemniaka w Polsce. Ziemniak Polski 2011(3): Dokument elektroniczny PDF. 24/26

25 18. Kapsa J., Bernat E., Kasprzak M Przydatność systemu decyzyjnego NegFry w ochronie ziemniaka przed zarazą w różnych warunkach meteorologicznych. Biuletyn IHAR, tom XXVIII z. 2: Kapsa J., Osowski J Wprowadzanie i ocena systemu decyzyjnego NegFry w strategii ochrony przed zarazą ziemniaka w warunkach polskich. Biuletyn IHAR, tom XXVII z. 2, nr 223/224: Kryczyński S. (red) Choroby roślin w uprawach rolniczych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 21. Lassen P C++ source code of NegFry2002.exe program. Danish Institute of Agricultural Sciences, Foulum. 22. Leonard R., Dowley L.J., Rice B., Ward S Comparison of the NegFry decision support system with routine fungicide application for the control of potato late blight in Ireland. Potato Research, 44: Mazur A.D Kurs e-lerningowy modelu Negatywna Prognoza. System doradztwa w zakresie zrównoważonej produkcji roślinnej. IUNG-PIB, Puławy, HTML. 24. Nærstad R., Le V.H., Hermansen A., Hannukkala A., Nielsen B.J., Hansen J.G., Grönberg L., Anderson B., Yuen J Improvement of potato late blight forecasting. Proceedings of the Eleventh EuroBlight workshop, Hamar, Norway, October 2008, pp PDF. 25. NegFry Program komputerowy dla komputerów PC. Duński Instytut Nauk Rolniczych, Foulum. 26. Nowacki W. (red) Metodyka integrowanej produkcji ziemniaka. Wydanie III zmienione. PIORIN, Warszawa. PDF. 27. Ó Gráda C Ireland's Great Famine: An Overview. Working Paper Series WP04/25. Centre for Economic Research, Department of Economics, University College Dublin, Dublin. PDF. 28. Popenoe H., King S.R., Leon J., Kalinowski - L.S., Vietmeyer N.D., Dafforn M., Ruskin F.R., Engquist M.J., Mouzon E Lost Crops of the Incas: Little-Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation. National Academy Press, Washington. D.C. 29. Prognoza negatywna. Prognoza negatywna wystąpienia zarazy ziemniaka. ASP. IUNG-PIB, Puławy, Rysak W Praktyczne zastosowanie systemu wspomagania decyzji w ochronie ziemniaka na terenie woj. lubelskiego. Studia i Raporty IUNG-PIB, 16: Wersja elektroniczna PDF. 31. Sawicka B Terminy pojawiania się i rozwoju Phytophthotra infestans [Mont.] de Bary w zmiennych warunkach pola uprawnego. Acta Agrophysica vol. 6(2005), nr. 2, str Dokument elektroniczny PDF. 32. Taylor M.C., Hardwick N.V., Bradshaw N.J., Hall A.M Relative performance of five forecasting schemes for potato late blight (Phytophthora infestans) I. Accuracy of infection warnings and reduction of unnecessary, theoretical, fungicide applications. Crop Protection, 22: Thomas G. (ed) The International Year of the Potato. FAO, Rome. HTML, PDF. 34. Wójtowicz A., Piekarczyk J Porównanie skuteczności wybranych systemów wspierających podejmowanie decyzji w zwalczaniu zarazy ziemniaka. Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 38(2): Zalewski P Ziemniak jako roślina uprawna - fragmenty historii. Inżynieria Rolnicza, 5(114): PDF. 25/26

26 36. Zaliwski A.S Oprogramowanie narzędziowe portalu IPO. Studia i Raporty IUNG-PIB, 2014, 38(12): PDF. 37. Zaliwski A.S Systemy wspomagania decyzji jako źródło informacji decyzyjnej w integrowanej produkcji roślinnej. Studia i Raporty IUNG-PIB, 2014, 44(18): PDF. 38. Zaliwski A., Kozyra J NegFry - system wspomagania decyzji w zwalczaniu zarazy ziemniaka. System doradztwa w zakresie zrównoważonej produkcji roślinnej. IUNG-PIB, Puławy. HTML. Dostęp Zaliwski A.S., Nieróbca A Migracja portalu IPM do Windows Server Studia i Raporty IUNG-PIB, 33(7): PDF. 40. Zaliwski A.S., Nieróbca A The Negative Prognosis Plant Protection Model and Weather Data Quality. Book of abstracts. "IPM Innovation in Europe Conference", January 2015, IOR-PIB, Poznań, p PDF. 41. Zwankhuizen M.J., Govers F., Zadoks J.C Development of potato late blight epidemics: Disease foci, disease gradients, and infection sources. Phytopathology, 88: /26