Paweł Bortkiewicz UAM PODSTAWOWE ROZUMIENIA BIOETYKI DEFINICJE I PROBLEMATYKA

Transkrypt

1 Paweł Bortkiewicz UAM PODSTAWOWE ROZUMIENIA BIOETYKI DEFINICJE I PROBLEMATYKA

2 PIERWSZE UJĘCIA BIOETYKI V.R. Potter bioetyka z perspektywy ochrony środowiska przyrodniczego - wysiłek wykorzystania nauk biologicznych dla poprawy jakości życia human survival and an improved quality of life etyka ziemi (land ethics), etyka przyrody (wildlife ethics), etyka populacji (population ethics) etyka wykorzystania naturalnych zasobów (consumption ethics). Hellegers bioetyka w węższym znaczeniu wychodząc od relacji między medycyną, lekarzem a pacjentem konieczność rozwoju wiedzy dotyczącej respektowania i ochrony praw pacjentów.

3 UPRAWIANIE BIOETYKI w szerszym znaczeniu Hastings Center (D. Callahan), jest etyką środowiska przyrodniczego; w tym przypadku uprawiana jest pozycji etyki ekologicznej w węższym znaczeniu Kennedy Institute (A. Hellegers) bioetyka w węższym znaczeniu nie ogarnia szerokiego obszaru moralnych aspektów wiązanych z naukami o życiu (life scienes), które obejmują medycynę, biologię, nauki o środowisku, populacji i nauki społeczne utożsamia się z etyką medyczną

4 bioetyka wciąż w trakcie określania swego przedmiotu materialnego, formalnego metod różne jej definicje

5 DEFINICJE BIOETYKI bioetyka jest systematycznym studium postępowania ludzkiego w obszarze nauk o życiu i troski o zdrowie, które to postępowanie winno być oceniane w świetle wartości i zasad moralnych W. Reich, Encyclopedia of Bioethics

6 DEFINICJE BIOETYKI bioetyka to część filozofii moralnej, która rozważa godziwość lub niegodziwość interwencji w życie ludzkie, szczególnie tych, które są związane z praktyką i rozwojem nauk medycznych i biologicznych Eglio Sgreccia

7 DEFINICJE BIOETYKI bioetyka stanowi dział filozoficznej etyki szczegółowej, która ma ustalić oceny i normy (reguły) moralne ważne w dziedzinie działań (aktów) ludzkich, polegających na ingerencji w granicznych sytuacjach powstawania życia, jego trwania i śmierci Tadeusz Ślipko

8 Bioetyka - dyscyplina filozoficzna (autonomiczna względem nauk ścisłych), nie jest filozofią nauki (nie chodzi w niej o rozwój tych nauk w powiązaniu z rozwojem myśl filozoficznej, lecz o oceny i normy moralne wskazujące właściwe wykorzystanie możliwości tych nauk) Bioetyka nie jest etyką zawodową, np. etyką medyczną, gdyż jej przedmiot - szerszy niż etyka badacza w ogóle czy etyka lekarska

9 PROBLEMATYKA BIOETYKI

10 BIOETYKA EKOLOGICZNA (ETYKA ŚRODOWISKA NATURALNEGO) zajmuje się zewnętrznymi warunkami narodzin i życia człowieka; reakcja na technokratyzm i konsumpcjonizm współczesnej cywilizacji, degradację środowiska przyrodniczego, załamanie się równowagi ekologicznej wywoływane deformacje biologiczne i genetyczne i choroby cywilizacyjne

11

12 BIOETYKA GENETYCZNA to, co dotyczy genezy człowieka w jego najwcześniejszych stadiach; refleksja moralna rozwój współczesnej genetyki zastosowanie w genetyce, embriologii i eugenice osiągnięć technicznych pozwalających wykrywać defekty i schorzenia genetyczne

13 BIOETYKA GENETYCZNA zakreśla granice ingerencji w genom człowieka, analizuje aspekty moralne ochrony płodu ludzkiego, ocenia możliwości eugeniki; ocenia eugenicznie zorientowaną sztuczną prokreację, ocenia pozaustrojowe zapłodnienie homogeniczne, heterogeniczne, ocenia klonowanie czy macierzyństwo zastępczego; b. genetyczna należy do działu związanego z biogenezą człowieka;

14

15 BIOETYKA BIOTERAPII etyczna refleksja nad eksperymentami medycznymi (np. na jeńcach, więźniach, ochotnikach), metody leczenia w psychochirugii czy psychofarmakologii, zmieniające zachowanie człowieka, transplantacja narządów, warunki dokonywania przeszczepów definicja kryterium śmierci dawcy organów, granice okaleczania (amputacja, sterylizacja i kastracja);

16

17 BIOETYKA TANATOLOGICZNA dotyczy umierania i śmierci człowieka; eutanazja (samobójcza, zabójcza legalna), ekstremalne sytuacje nieuleczalnie chorych, stosowanie aparatury reanimacyjnej, dopuszczalność kary śmierci pomoc umierającym

18

19 NAJWIĘKSZE WYZWANIA W DZISIEJSZEJ BIOETYCE

20 DEBATA NA TEMAT LUDZKIEGO EMBRIONU samo centrum debaty bioetycznej - dyskusja nad ludzkim embrionem debata - na dwóch płaszczyznach: jaki jest embrion? poziom teoretyczny - spór, co do statusu ludzkiego embrionu oraz co do tego jaką wartość moralną ma embrion poziom praktyczny - spór, co do moralnie dopuszczalnych operacji na embrionach kwestie komórek macierzystych, zapłodnienia in vitro oraz zarządzania zamrożonymi embrionami

21 DEBATA NA TEMAT LUDZKIEGO EMBRIONU ASPEKTY TEORETYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM szkoła personalistyczna embrion jest organizmem biologicznym, który należy do rodzaju ludzkiego (status genetyczny) od samego momentu poczęcia jest osobą ludzką i przysługuje mu godność osoby ludzkiej przeciwnicy kwestia bliźniąt jednojajowych - od momentu zapłodnienia komórki jajowej -konkretny jeden organizm (osoba ludzka)? kwestionowanie tradycyjne pojęcie organizmu por. klony-hybrydy (hybrid clones), partenoty (parthenotes) nieżywotne embriony, powstałych in vitro (non-viable IVF embryos)

22 TRUDNOŚCI Z POJĘCIEM ORGANIZMU por. embrio-podobne, amorficzne grupy komórek macierzystych, uzyskane przy pomocy Altered Nuclear Transfer. = modyfikacje DNA dorosłej komórki somatycznej, a następnie transfer jądra komórkowego takiej komórki do komórki jajowej pozbawionej swego jądra komórkowego nie powstaje zygota, ale amorficzny zbiór komórek macierzystych czy produkt końcowy - to uszkodzony, lecz wciąż organizm ludzki, czy inny twór? prof. Condic z Salt Lake City University: tym co odróżnia organizm od nie-organizmu jest zdolność globalnej samo organizacji i samo koordynacji, mającej na celu wzrost i rozwój organizmu jako integralnej całości, a nie tylko rozwój jakiejś jego części powstanie trofoblastu i masy komórkowej, miałoby być wystarczającym kryterium do stwierdzenia czy produkt powstały w wyniku altered nuclear transfer jest embrionem, tj. organizmem ludzkim, czy nim nie jest

23 TRUDNOŚCI Z POJĘCIEM ORGANIZMU embrion jest organizmem, a nie jedynie amorficznym zbiorem komórek, gdyż posiada cechy typowe dla organizmu biologicznego stanowi system, który jest całościowy, zintegrowany i wewnętrznie skoordynowany jest autonomiczny jest celem samy w sobie, gdyż posiada swój własny, niezależny i niepowtarzalny projekt rozwoju. rozwój embrionu jest teleologiczny, tzn. nieodwracalny, jednokierunkowy i nieuchronnie zmierzający do przewidzianego celu rozwój embrionalny jest ciągły, stopniowy i skoordynowany

24 DEBATA NA TEMAT LUDZKIEGO EMBRIONU ASPEKTY TEORETYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM nie można oddzielić elementu biologicznego od elementu typowo ludzkiego osoby embrion jest organizmem ludzkim jest osobą ludzką

25 DEBATA NA TEMAT LUDZKIEGO EMBRIONU ASPEKTY TEORETYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM nie można stać się osobą, jeżeli ją się nie było od początku embrion ludzki jest osobą od momentu poczęcia, gdyż od samego początku posiada wszystkie cechy i zdolności typowe dla rodzaju ludzkiego, nawet jeśli one się jeszcze nie manifestują (np. myślenie) stanowisko personalistyczne (ontologiczne): byt bierze pierwszeństwo przed funkcjonowaniem, tzn. o tym kim się jest decyduje natura, a nie rzeczywista ekspresja danych zdolności

26 OPINIE BIOLOGÓW, CO DO POCZĄTKU ŻYCIA OSOBOWEGO 1 podejście genetycznego, - osobowość ma swoje źródło w momencie zapłodnienia, tj. w chwili uformowania się nowego i niepowtarzalnego genomu 2 podejście embriologiczne - osoba ludzka od momentu ukształtowania się płodu 3 podejście neurologiczne - osoba od chwili pojawienia się na wykresie EEG fal mózgowych typowych dla jednostki ludzkiej 4 podejście fizjologiczne - osobowość pojawia się dopiero w okresie porodowym cztery główne opinie

27 KWESTIA UDUCHOWIENIA ZARODKA LUDZKIEGO (THE ENSOULEMENT OF THE HUMAN EMBRYO) pozycja personalistyczna: od momentu poczęcia każda osoba to integralne połączenie duszy i ciała (anima et corpo unus) człowiek posiada jedną duszę, która jest źródłem życia wegetatywnego, zmysłowego i racjonalnego człowiek jest bytem hylemorficznym, tzn. integralną splotem duszy i ciała

28 KWESTIA UDUCHOWIENIA ZARODKA LUDZKIEGO (THE ENSOULEMENT OF THE HUMAN EMBRYO) rozdźwięk w łonie personalistów niektórzy - klasyczna teoria hylemofriczna o człowieku jako ucieleśnionym duchu nie daje się pogodzić z przemianami embrionalnymizarówno fission, jak i fusion- a w szczególności z wyodrębnieniem się bliźniąt z jednego zarodka

29 KWESTIA UDUCHOWIENIA ZARODKA LUDZKIEGO (THE ENSOULEMENT OF THE HUMAN EMBRYO) Prof. David Hershenov i Rose Koch-Hershenov: trudne do przyjęcia: już w pojedynczym embrionie, który później dzieli się na dwa identyczne embriony, są obecne i przestrzenie koegzystują dwie dusze jeżeli dusza stanowi nierozerwalną i integralnie splecioną całość z ciałem, a nie jedynie mieszka w nim, to jak to możliwe, że w przypadku bliźniaków mamy dwie dusze w jednym ciele? Hershenov: karkołomna teoria: embrion przed bliźniaczym podziałem jest bytem ludzkim (human being), ale nie jest osobą (?)

30 KWESTIA UDUCHOWIENIA ZARODKA LUDZKIEGO (THE ENSOULEMENT OF THE HUMAN EMBRYO) prof. Christopher Tollefsen: temat uduchowienia w stosunku do fission (podziału embrionalnego), jak i fusion (połączenia embrionalnego) można rozwiązać przy pomocy prostej analogi do podziału ameby jak jedna ameba dzieli się na dwie, dając początek dwóm zupełnie nowym organizmem, co również oznacza kres istnienia tej pierwszej, tak również w przypadków zarodków ludzkich, embrion w momencie podziału na dwie komórki bliźniacze przestaje istnieć i daje początek dwóm nowym organizmom. po zapłodnieniu mamy do czynienia z jednym organizmem ludzkim, czyli z jedną duszą w momencie bliźniaczego podziału, pierwszy embrion umiera, a w raz z nim jego dusza, a powstają dwa nowe organizmy ludzkie ze swoimi duszami. W tym sensie, bliźniaki, które przychodzą na świat nie są dziećmi, ale wnukami swoich prawnych rodziców, bowiem ich prawdziwą mamo-tatą jest embrion, z którego wzięły początek.

31 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM KOMÓRKI MACIERZYSTE konflikt między zwolennikami pozyskiwania embrionalnych komórek macierzystych, a obrońcami uzyskiwania komórek macierzystych z komórek somatycznych por. udana konwersja komórek skóry dorosłej osoby do stanu pluripotencyjnych komórek macierzystych- induced pluripotent stem cells (ipsc)

32 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM KOMÓRKI MACIERZYSTE odkrycie metody ipsc dwa zespoły naukowców na Uniwersytecie w Kyoto prof. Shiny Yamanaka na Uniwersytecie Wisconsin prof. James Thomson wprowadzenie do komórek skóry (fibroblastów) czterech genów (Oct ¾, Sox2, Klf4 i c-myc1), które dokonują reprogramacji DNA tych komórek, powodując ich powrót do stanu komórek macierzystych o profilu pluripotencyjnym

33 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM KOMÓRKI MACIERZYSTE odkrycie ipscc jednak dyskusja pozostaje nadal otwarta. 1 sukces ipscs pozostaje nadal w fazie laboratoryjnej jaki jest rzeczywisty potencjał kliniczny nowej techniki jak przemieniać ipscs w specyficzne tkanki, komórki i organy 2 ściśle naukowo-utylitarystycznego punktu widzenia zarówno badania nad adult stem cells (ACSs), jak i embryonic stem cells (ESCs), są jednakowo potrzebne, gdyż wiedza naukowa jest kumulatywna i tak naprawdę nie wiemy, gdzie może kryć się źródło przełomu.

34 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM CO DALEJ Z ZAMROŻONYMI ZARODKAMI? każde rodzi moralne wątpliwości rozwiązanie kwestii ponad pół miliona ludzkich embrionów, które obecnie pozostają zamrożone w laboratoriach na całym świecie przynajmniej pięć alternatywnych rozwiązań

35 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM CO DALEJ Z ZAMROŻONYMI ZARODKAMI? 1 pozostawienia zamrożonych zarodków w tym stanie na okres nieokreślony niepotrzebne koszty embriony ulegną w końcu organicznej dekompozycji (już sama procedura zamrażanie jest dla wielu z nich śmiertelna)

36 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM CO DALEJ Z ZAMROŻONYMI ZARODKAMI? 2 zamrożone zarodki można by poddać rozmrożeniu, a następnie pozostawić jako laboratoryjne odpady jak powinna przebiegać taka procedura porzucenia embrionów? wielu pracowników laboratoriów - prawo obiekcji sumienia i nie brać udziału w tej procedurze pytanie dotyczące materialnego, ale niebezpośredniego uczestnictwa osób trzecich w takiej procedurze?

37 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM CO DALEJ Z ZAMROŻONYMI ZARODKAMI? 3 teoretyczna możliwość donacji komórek zarodka po jego śmierci wypracować naukowe kryterium śmierci embrionu moralnie dopuszczalne użyć taki embrion jako dawcę

38 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM CO DALEJ Z ZAMROŻONYMI ZARODKAMI? 4 przeznaczyć zamrożone embriony do dalszych badań naukowych i celów terapeutycznych StemLineLife proponuje rodzicom transformacje takich embrionów w komórki macierzyste do wykorzystanie do celów terapeutycznych jaki walor naukowy ma taka oferta (tkanki na bazie komórek macierzystych niekompatybilne/ciągła immunosupresja) kreacja tzw. savior siblings, czyli rodzeństwa na ratunek = przyzwolenie na medycynę bazującą na wykorzystaniu embrionów ludzkich (embryo-based medicine)

39 ASPEKTY PRAKTYCZNE DEBATY NAD LUDZKIM EMBRIONEM CO DALEJ Z ZAMROŻONYMI ZARODKAMI? 5 adopcja embrionów, w przypadku gdy ich prawowici rodzice nie chcą mieć więcej dzieci heroiczny akt ratowania życia innej osoby moralnie wątpliwa, gdyż implikuje pogwałcenie jedności małżeńskiej

40 BIOETYKA I POLITYKA: PROBLEM GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ tym, co łączy bioetykę i politykę jest obrona godności osoby ludzkiej obie dziedziny - na fundamencie dobra ludzkiego i dobrego życia osoby ludzkiej we wspólnocie z innymi (a vision of the human good and the good life of the human person in the community with others) posługują się bardzo często sformułowaniem godność osoby ludzkiej

41 BIOETYKA I POLITYKA: PROBLEM GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ pojęcie godności osoby ludzkiej - wydźwięk afermacyjny, emancypacyjny, autonomiczny oraz wolnościowy w bioetyce i w polityce - zazwyczaj charakter restrykcyjny = stosowane tam, gdzie ogranicza się możliwość działania, by chronić życia, antropologiczny status i moralne prawa jednostki pierwsza zasada sztuki lekarskiej: nie szkodź! w polityce Uniwersalna Deklaracja Praw Człowieka - zapora przeciwko pogwałceniom godności ludzkiej

42 BIOETYKA I POLITYKA: PROBLEM GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ godność osoby ludzkiej = umowna linia demarkacyjna między dobrem a złem Richard John Neuhaus: międzynarodowe deklaracje nie zawierają wyjaśnienia, co do znaczenia, zawartości czy podstaw filozoficznych pojęcia godność ludzka afirmacja godności osoby ludzkiej jest politycznym konsensusem godność osoby ludzkiej - jako «placeholder» - zwykłe omówienie, termin zastępczy, enigmatyczny i dyplomatyczny odnośnik do niezdefiniowanego tego wszystkiego, co sprawia, że osobie ludzkiej przysługują dane prawa i wolności

43 BIOETYKA I POLITYKA: PROBLEM GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ w bioetyce godność osoby ludzkiej używana jako odnośnik do praw i wolności albo synonim autonomii i szacunku. o ile w języku polityki sformułowanie to jest źródłem konsensusu to w bioetyce - moralnie wieloznaczne

44 BIOETYKA I POLITYKA: PROBLEM GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ w społeczeństwie światopoglądowo pluralistycznym różne wizje ludzkiego dobra i dobrego życia w bioetyce - użycie terminów dobro ludzkie i godność ludzka staje się problematyczne eutanazja aborcja embriony rozbieżności, co do wizji godnego życia, znajdują swojej konkretne odzwierciedlenie na płaszczyźnie klinicznej

45 BIOETYKA I POLITYKA: PROBLEM GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ Caritas Flandrii: propozycja nowego zarysu bioetyki klinicznej dla katolickich placówek zadaniem katolickich szpitali - stworzenie przestrzeni do dialogu otwartego dla wszystkich zbiór katolickich wartości moralnych i wykładników bioetycznych- jako punkt odniesienia (nie dyktat) i zachęta do autonomicznej refleksji zadaniem katolickich placówek zdrowia jest dialog ze wszystkim członkami pluralistycznego społeczeństwa, co jest wyrazem troski o godność każdej osoby ludzkiej.

46 BIOETYKA I POLITYKA: PROBLEM GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ prof. Englehardt wypracowanie pewnego minimum moralnego, tzn. stworzenie przestrzeni publicznej, w której jednostki i poszczególne wspólnoty mogą w sposób pokojowy i legalny realizować własne wizje moralności, w rzeczywistości podlegającej zasadom wolnego rynku, globalizacji i demokracji

47 BIOETYKA I POLITYKA: PROBLEM GODNOŚCI OSOBY LUDZKIEJ obie wizje mogą prowadzić do kompletnego wyjałowienia języka moralnego, rozmycia różnic między dobrem i złem moralnym, pogłębienia relatywizmu i kompletnej zapaści moralnej

48 NEUROETYKA I NANOETYKA neuroetyka zajmuje się problemami moralnymi, które są związane z rozwoju neurologii i innych nauk zajmujących się badaniem mózgu i systemu nerwowego pytania moralne w odniesieniu do naukowej ingerencji w ludzki umysł, jego modyfikacji i determinacji pytania o ochronę prywatności i tożsamości

49 NEUROETYKA I NANOETYKA wykorzystania danych osobowych, (encefalogram, tomografia mózgu (PET i SPECT) i rezonans magnetyczny różnego typu (MRI, fmri, ERP)) bezpośredni dostęp do osobowości dane na temat tego jak dana osoba: myśli, odczuwa, reaguje na bodźce może się zachowywać

50 NEUROETYKA I NANOETYKA rozwój neuro-marketingu - bada jak ludzki mózg reaguje na dane towary, hasła i spoty reklamowe organy państwa mogłyby posługiwać się neuro-technikami do identyfikacji potencjalnych terrorystów i przestępców propozycja prawa, która umożliwiałaby policji użycie tego typu testów do identyfikacji osób o skłonnościach do agresji, przemocy czy rasizmu możliwość zastąpienia standardowych odcisków palców i zdjęć, przez odciski mózgowe w postaci testów i danych komputerowych

51 NEUROETYKA I NANOETYKA możliwość polepszania zdolności poznawczych, manipulowanie stanami psychicznymi i wpływanie na pamięć danej osoby wszystkie te potencjalne zastosowania neurotechnologii rodzą moralne pytania o poszanowanie ludzkiej autonomii, tożsamości, prywatności, integralności o domniemanie niewinności niebezpieczeństwo - neuro-technika stanie się instrumentem społecznej kontroli, determinacji i selekcji

52 NEUROETYKA I NANOETYKA nanoetyką - refleksja moralna nad rozwojem i zastosowaniem nanotechnologii, czyli manipulacji materii na poziomie molekularnym nanotechnologie są dopiero w stanie inicjalnym nanoetyka jest bardziej kwestią przyszłości niż teraźniejszości

53 NEUROETYKA I NANOETYKA istnieje już problem zagrożenia zdrowia ludzi i skażenia środowiska w związku z użyciem modyfikowanych molekuł, np. nano-węgla. nano-chemikalia i nano-substancje są wysoko toksyczne i trudno rozkładają się w środowisku

54 NEUROETYKA I NANOETYKA problem sprawiedliwości społecznej pytania o dostępność, proliferację i wpływ na poziom dobrobytu ludzkości obawa, że nanotechnolgia stanie się kolejnym elementem umacniającym podział świata

55 NEUROETYKA I NANOETYKA jakim celom ma służyć nanotechnologia i jakie zasady moralne mają pilotować jej rozwój i konkretne sposoby wykorzystania nanoetyka ma przed sobą pytania o granice ingerencji technologii w nasze człowieczeństwo