Rynek 1. Pojęcie i rodzaje rynku.

Transkrypt

1 Rynek 1. Pojęcie i rodzaje rynku. Rynek: - proces, w którym kupujący i sprzedający określają, co mają zamiar kupować i sprzedawać i na jakich warunkach (tj. określają ceny, ilość dóbr) - proces informowania o cenie i innych cechach towaru (które są ważne dla transakcji), - ma charakter samokorygujący zachowania uczestników modyfikują się w zależności od doświadczeń i warunków rynkowych, - składa się z ludzi: konsumentów i przedsiębiorców pragnących kupić i sprzedać na możliwie najlepszych warunkach. Od pewnej względnej (nieświadomości) nieznajomości pragnień i potrzeb innych przechodzą do dość dokładnego zrozumienia co, ile, jakie ma być sprzedawane i kupowane i po jakiej cenie. Rynek to nieprzerwany system informacji i wymiany. Najistotniejszym elementem rynku jest konkurencja proces, w którym uczestnicy rynku dążąc do realizacji swych interesów próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty (względem ceny, jakości, innych cech wpływających na decyzję zawarcia transakcji). Sprzedawcy konkurują ze sobą o ograniczone zasoby pieniężne konsumentów, zaś nabywcy o ograniczoną ilość towarów. W literaturze ekonomicznej wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych (tab. 1): konkurencję doskonałą, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol. Na rynku doskonałym występuje konkurencja cenowa, na rynkach niedoskonałych niecenowa: uczestnicy konkurują takimi elementami marketingowymi jak: reklama, image, styl, tradycja, opakowanie, serwis, instalacja, gwarancja, reklamacja, naprawa, itp. Tab. 1. Cechy struktur rynkowych wyróżnionych pod względem zakresu konkurencji po stronie producentów. Cechy rynku rynek doskonały rynek niedoskonały (kryteria podziału) konkurencja konkurencja oligopol monopol doskonała monopolistyczna Liczba firm Bardzo dużo Dużo (np. kilkadziesiąt) Kilka Jedna Swoboda wejścia na rynek Nieograniczona Nieograniczona Ograniczona Bardzo ograniczona lub zerowa Cechy produktów Wpływ na cenę (indywidualna krzywa popytu na produkty firmy, z jaką styka się firma) Przykłady rynków Jednorodne (niezróżnicowane) Cena jest niezależna od firmy (pozioma krzywa popytu) Kapusta, marchew, ziemniaki Zróżnicowane Firma ma pewien wpływ na cenę krzywa popytu opada, ale popyt jest relatywnie elastyczny) Restauratorzy, architekci 2. Popyt, podaż i ich determinanty Popyt Niezróżnicowane lub niezbyt zróżnicowane Znaczący wpływ producenta na cenę (opadająca krzywa popytu, relatywnie nieelastyczny popyt zależy od reakcji konkurentów na zmiany cen) Cementownie, cukrownie, paliwo, samoloty, samochody. Nieporównywalne Firma ma bardzo duży wpływ na cenę (opadająca krzywa popytu, popyt mniej elastyczny niż w oligopolu) Elektrociepłownie lub elektrownie na danym terenie, PKP, komunikacja miejska w wielu miastach, usługi użyteczności publicznej - zapotrzebowanie na pewną ilość dobra, która nie jest ilością stałą, lecz zmienną i zależy od ceny w sposób odwrotny. - odwrotna relacja między ceną dobra a ilością, którą konsumenci są skłonni i w stanie kupić w danym odcinku czasu, przy założeniu, że inne elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostaną bez zmian. Prawo popytu: wraz ze wzrostem/spadkiem ceny ilość popytu spada/rośnie (konsumenci zmniejszają/zwiększają zakupy). Wzrost popytu wywoływany jest zmianami determinant popytu i polega na przesunięciu krzywej popytu w prawo / w górę. Zatem wzrost popytu to zmiana zachowań konsumentów, która polega na tym, że chcą i mogą kupić więcej dobra przy danych cenach lub są skłonni zapłacić więcej za dane ilości. 1

2 Determinanty popytu: - gusty, preferencje, mody, względna atrakcyjność dobra (cechy towaru: jakość, pochodzenie, reklama), - ceny innych dóbr: substytucyjnych i komplementarnych np. wzrost ceny masła spowoduje, że sprzedaż margaryny wzrośnie, a wzrost ceny atramentu spowoduje spadek zakupów piór, - dochody konsumentów, - liczba konsumentów, - oczekiwania dotyczące przyszłych dochodów i cen np. oczekując spadku dochodów w przyszłości już dziś będę kupował mniej, oczekując podwyżki cen butów dziś kupię dwie pary Podaż - relacja między ilością dobra, którą producenci są skłonni oferować w danym odcinku czasu a ceną, ceteris paribus Prawo podaży: wraz ze wzrostem/spadkiem ceny ilość podaży rośnie/spada (producenci zwiększają/zmniejszają dostawy dóbr). Wzrost podaży wywołany jest zmianą determinant podaży (zwłaszcza zmianą kosztów) i graficznie zobrazowany jest przesunięciem się krzywej podaży w prawo / w dół. Zatem wzrost podaży polega na tym, że producenci mogą dostarczyć więcej dóbr przy danych cenach lub dane ilości wytworzyć taniej. Determinanty: - koszty wytwarzania (wraz z podatkami, akcyzami), - zmiany produktywności wywołane zmianami technologii, - zmiany opłacalności produkcji innych dóbr, zmiana oczekiwań producentów co do wysokości ceny, - zmiany dostępności (rzadkości) różnych zasobów produkcyjnych, - zmiana liczby producentów/sprzedawców na rynku i stopień występującej konkurencji. 3. Elastyczność popytu i podaży Elastyczność cenowa popytu Ta elastyczność mierzy stopień intensywności reakcji konsumentów na zmianę ceny (stosunek zmiany wielkości dokonywanych przez konsumentów zakupów do zmiany ceny). Mówi, o ile procent zmieni się ilość popytu, gdy cena zmieni się o 1%. [%] Qd ΔQd : Qd Qd 2 Qd 1 P 2 P 1 Ec = = = : [%] ΔP ΔP : P Q 1 P 1 Ponieważ popyt jest relacją odwrotną, to elastyczność popytu jest ujemna: konsumenci zmniejszą zakupy (ΔQd jest ujemna) w odpowiedzi na wzrost cen (Δ ceny jest dodatnia). Wyjątkiem jest popyt odwrotny paradoksalny. Podział dóbr pod względem elastyczności cenowej popytu: a) Ec є (-,-1) : dobra o popycie elastycznym, b) Ec = -1 : dobra o popycie proporcjonalnym (neutralnym), c) Ec є (-1,0) : dobra o popycie nieelastycznym (mało elastycznym), d) Ec = 0 : dobra o popycie sztywnym, (popyt sztywny obrazuje pionowa krzywa popytu) konsumenci nie reagują na zmiany ceny, tzn. cena nie wpływa na wielkość popytu. Może to mieć miejsce w przypadku dóbr nie mających substytutów, zaspokajających niezbędne potrzeby: trumny, groby, usługi księży, lekarzy, urzędników, sól, lekarstwa, opatrunki. e) Ec > 0 : dobra o popycie odwrotnym. Popyt odwrotny (paradoksalny) obrazuje dodatnio nachylona krzywa popytu, realizująca dodatnią zależność między ceną a ilością popytu wzrost ceny powoduje wzrost ilości: paradoks Veblena (efekt prestiżu) dotyczy dóbr prestiżowych, luksusowych, (tzw. konsumpcja ostentacyjna). Wzrost ceny tych dóbr zwiększa chęć ich posiadania, gdyż zaspokaja to potrzebę demonstracji statusu materialnego nabywcy; paradoks Giffena dotyczy dóbr podrzędnych (najczęściej żywności) o wysokim udziale w ogólnych wydatkach, nie mających tańszych substytutów. Wzrost cen tych dóbr powoduje spadek dochodów realnych nie można już kupić pozostałych dóbr tyle, co wcześniej, i wymusza wzrost zakupów do- 2

3 bra, którego cena wzrosła. Dzieje się tak, gdyż ma ono podstawowe znaczenie dla danego budżetu domowego i poprzez podwyżkę ceny staje się ono jeszcze bardziej przymusowe. Wzrost ceny kaszanki, parówek lub chleba z dżemem, którymi odżywiamy się sześć dni w tygodniu, powoduje, że nie stać nas już na niedzielnego schabowego czy frytki z kurczakiem. Ale siódmego dnia tygodnia też musimy coś jeść, kupujemy więc to, co musimy: kaszankę, parówki, chleb z dżemem; paradoks spekulacyjny dotyczy dóbr, których ceny podatne są na wahania zależne od warunków gospodarczych (kursy akcji, ceny cukru przed wejściem do UE, ceny ropy lub złota w okresach wojen). Wzrost ceny tych dóbr utwierdza nabywców w przekonaniu o kontynuacji tego trendu i zachęca do kupna z myślą o późniejszej intratnej odsprzedaży. Determinanty elastyczności Ec: - liczba substytutów: im wyższa substytucyjność, tym wyższy poziom elastyczności, - poziom ceny dobra: im wyższa cena, tym wyższa elastyczność, - znaczenie dobra dla klientów: im ważniejsze jest dobro dla nabywców, tym mniejsza elastyczność, - udział wydatków na dobro w budżecie gospodarstwa domowego: im niższy procent naszego dochodu wydajemy na jakieś dobro, tym mniej wrażliwi jesteśmy na cenę, - częstotliwość dokonywania zakupów, im częściej, tym większa elastyczność, - czas na dostosowanie, im dłuższy, tym większa elastyczność Zastosowanie elastyczności cenowej popytu: zależność utargów i elastyczności, czyli kiedy obniżać a kiedy podwyższać ceny. Aby osiągnąć wysoką sprzedaż i utargi, stronie podażowej opłaci się podwyższać cenę tylko wówczas, gdy popyt jest nieelastyczny (0>Ec>-1), bo wówczas reakcja konsumentów na podwyżkę jest słaba. Gdy popyt jest elastyczny, to reakcja konsumentów jest silna, zatem opłaca się obniżać cenę na rynku. Zatem na elastycznym odcinku krzywej popytu (Ec<-1) warto zwiększać podaż, gdyż doprowadzi to do spadku ceny i silnego wzrostu zakupów, a na odcinku nieelastycznym ograniczać podaż, zwiększać cenę i dzięki niewielkiemu spadkowi zakupów zwiększać utargi Elastyczność mieszana popytu Jest miarą procentowej zmiany wielkości popytu na dobro X pod wpływem procentowej zmiany ceny dobra Y (mówi o ile procent wzrosły (spadły) zakupy X, gdy cena Y zmieniła się o 1%). Jeżeli relacja ta jest dodatnia, to dobra X i Y są substytutami, jeśli ujemna - są komplementarne. Em = ΔQx/Qx : ΔPy/Py Podział dóbr pod względem elastyczności mieszanej: Em < 0 dobra komplementarne, Em > 0 dobra substytucyjne 3.3. Elastyczność dochodowa popytu Mówi o ile procent zmieni się popyt ( i ilość popytu), gdy dochód konsumenta zmieni się o 1%. Ed = [%] ΔQ : [%] ΔD, gdzie D - dochody Elastyczność dochodowa umożliwia podział dóbr na: Ed < 0 - dobra podrzędne Wraz ze wzrostem dochodów zakupy tych dóbr maleją oraz: Ed < 1 - dobra podstawowe Wzrost dochodów o 1% powoduje wzrost zakupów o mniej niż 1% a w przypadku dóbr podrzędnych: spadek zakupów Ed > 0 - dobra normalne Wzrost dochodów powoduje wzrost zakupów Ed > 1 - dobra luksusowe Wzrost dochodów o 1% powoduje wzrost zakupów o więcej niż 1% Prawo Engla: wraz ze wzrostem dochodu konsumenta rośnie popyt i zmienia się jego struktura: procentowy udział wydatków na żywność i dobra niższego rzędu zmniejsza się a zwiększa udział wydatków na dobra wyższego rzędu (dobra konsumpcyjne trwałego użytku) Elastyczność cenowa podaży Mierzy stopień reakcji producentów- wielkości podaży dobra na zmiany ceny. Cena popytu Elastyczność Utarg całkowity , , , , (-0,2) 100 3

4 [%] Qs ΔQs : Qs Qs 2 Qs 1 P 2 P 1 Es = = = : [%] ΔP ΔP : P Q 1 P 1 Determinanty Es: - stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych, - możliwości przestawienia produkcji substytuty produkcji, - stan zapasów, możliwości magazynowania, - możliwości zwiększenia importu, - szybkość dostaw, - czas dostosowań. Podział dóbr pod względem elastyczności cenowej podaży: Es > 1 dobra o podaży elastycznej, Es = 1 dobra o podaży proporcjonalnej (neutralnej), Es є (0,1) dobra o podaży nieelastycznej (mało elastycznej), Es = 0 - dobra o podaży sztywnej. 4. Działanie rynku Działanie wolnego rynku. Najpierw rozpatrzmy działanie rynku w krótkim okresie, gdy krzywe popytu i podaży nie przesuwają się, co wynika z niezmienności preferencji konsumentów i kosztów producentów. Jeśli cena znajduje się powyżej poziomu równowagi, pojawia się nadwyżka rynkowa - część producentów nie sprzeda swego towaru po tej cenie. Konkurując z innymi producentami o ograniczone zasoby konsumentów zaoferują niższe ceny. Spadająca cena zniechęci część producentów i wycofają się oni z tego rynku (ilość podaży Qs spada); konsumenci natomiast zwiększą zakupy (ilość popytu Qd rośnie). Proces ten doprowadzi do osiągnięcia równowagi przez cenę i ilość. Jeśli cena jest niższa od poziomu równowagi, występuje niedobór - konsumenci nie mogą kupić tyle towaru, ile by chcieli. Konkurując z innymi konsumentami o ograniczoną ilość towaru, będą proponować wyższe ceny. Wzrost cen zachęci producentów do zwiększenia dostaw (łatwiej pokryć koszty większej produkcji), zatem rośnie ilość podaży (Qs). Nabywcy będą się częściowo wycofywać z kupowania tego produktu i szukać tańszych substytutów, więc ilość popytu (Qd) maleje. W ten sposób niedobór zostaje zredukowany i osiągnięta równowaga. Rys. 1. Działanie rynku w krótkim okresie. (P) cena Pr nadwyżka niedobór Qr podaż popyt (Q) ilość Równowaga to taki punkt, w którym przy pewnej cenie (cenie równowagi) następuje zrównanie ilości popytu z ilością podaży. Punkt ten powstaje przez przecięcie krzywej popytu i podaży. Cena równowagi (Pr) to cena zrównująca ilość popytu zgłaszanego przez konsumentów z ilością podaży dóbr oferowanych przez producentów (czyli ilość dostarczona na rynek równa jest ilości zakupionej). Przy cenie równowagi osiągana jest ilość równowagi (Qr) maksymalna ilość produkcji, wymiany i konsumpcji występująca na rynku przy danych preferencjach konsumentów i kosztach producentów. ta maksymalizuje zatem korzyści osiągane z konsumpcji i produkcji, ceteris paribus. Rynek wówczas działa efektywnie, gdy skutecznie działa konkurencja cenowa, która doprowadza do równowagi najlepszego stanu na rynku. W równowadze ma miejsce maksymalizacja liczby zawieranych transakcji a zarazem ilości produkcji i konsumpcji, przy danych ograniczeniach, wynikających z istniejącego układu preferencji konsumentów i kosztów producentów. Efektywność rynku to maksymalizacja korzyści z produkcji i konsumpcji wynikająca z właściwej alokacji zasobów. W długim okresie zmieniają się popyt i podaż, ich krzywe przesuwają się. Może np. wzrosnąć popyt (przemieszczenie krzywej popytu w prawo), co spowoduje, że przy poprzedniej cenie równowagi wystąpi przejściowy niedobór rynkowy. Konkurencja między konsumentami doprowadzi do nowej równowagi osiąganej przy wyższej cenie (rys. 2a). W odpowiedzi na wzrost ceny firmy mogą zwiększyć produkcję 4

5 (wzrost podaży czyli przemieszczenie krzywej podaży w prawo). Najpierw następują zmiany w ramach istniejącego potencjału wytwórczego tj. jego lepsze wykorzystanie i większe oszczędności kosztów (większą produkcję wykonuje ta sama liczba pracowników). Ale zapasy i rezerwy produkcyjne w końcu się skończą, i konieczne jest rozbudowanie zdolności produkcyjnych: zakładanie nowych firm, unowocześnianie i rozbudowa starych, zatrudnienie pracowników. W efekcie tych działań producentów może wystąpić przejściowa nadwyżka rynkowa (rys. 2b), która wymusza konkurencje po stronie podaży i obniżkę cen. W efekcie wzrostu podaży osiągana zostaje nowa równowaga przy niższym poziomie cen. Rys. 2. Działanie rynku w długim okresie (P) cena a) b) podaż nadwyżka Wzrost podaży niedobór Wzrost popytu popyt Występująca w krótkim czy długim okresie nierównowaga, tj. rozbieżność między ilością popytu i podaży, powoduje ruchy cen i uruchamia reakcje nabywców i sprzedawców, które przywracają na rynku równowagę. Konkurencja koryguje rozziewy między wielkościami podaży i popytu, uruchamia cenowy proces adaptacyjny, który koordynuje zachowanie konsumentów i producentów bez potrzeby interwencji państwa. Dostosowania następują automatycznie jako rezultat indywidualnych decyzji jednostek kierujących się dążeniem do maksymalizacji satysfakcji (z zakupów konsumenci, ze sprzedaży i zysków producenci). Rynek jest mechanizmem wzajemnego dostosowywania się strony popytowej i podażowej. Towarzyszy temu alokacja czynników wytwórczych tzn. przesuwania zasobów z jednych dziedzin (mniej opłacalnych i potrzebnych) do innych (bardziej potrzebnych i zyskownych). W rezultacie gospodarka zmierza do stanu równowagi, w którym cele konsumentów i producentów są najlepiej realizowane Ingerencja państwa w rynek Regulacja cen ilość (Q) Cena minimalna: to urzędowo ustalona powyżej poziomu równowagi cena dóbr wytwarzanych przez producentów, których interesy uważa się za dobro wspólne. Jej celem jest zapewnienie tym producentom dochodów wyższych niż rynkowe, gdyż uznaje się to za ważne społecznie. Stosowana przez państwo np. w przypadku mleka, zbóż. Skutkuje a) wzrostem ceny dla konsumentów i spadkiem zakupionych przez nich ilości, b) powstawaniem nadwyżki rynkowej, która musi być skupiona przez państwo. Ciągłe stosowanie ceny minimalnej utrwala nadwyżkę i skutkuje nieefektywną alokacją zasobów: zbyt dużo zasobów przemieszczanych jest do chronionych rynków a na pozostałych występują braki. Dochodzi ponadto do c) wzrostu wydatków państwa na skup interwencyjny, magazynowanie, przetwarzanie towarów i dopłaty eksportowe, co powoduje redystrybucję dochodów od podatników do chronionych producentów. Dzięki temu ich dochody (np. rolników, górników, anestezjologów) są wyższe niż rynkowe. Niższa rynkowa cena wyeliminowałaby część producentów i zmniejszyła ich dochody. Stosowanie tej ceny można uzasadnić względami bezpieczeństwa żywnościowego oraz chęcią przeciwdziałania skutkom zmiennej koniunktury i nadmiernych wahań cen na rynkach rolnych (niskie ceny oznaczają straty producentów, wysokie ceny - straty konsumentów). Cena maksymalna: to urzędowo ustalona poniżej poziomu równowagi cena ważnych społecznie, a ograniczonych dóbr (niekiedy nakładana czasowo w warunkach niedoboru). Celem jest ochrona konsumentów: uczynienie dobra bardziej dostępnym cenowo. Skutkuje a) utrzymującym się niedoborem i koniecznością wprowadzenia kryteriów racjonowania tego ograniczonego (bo bardziej poszukiwanego) dobra wg pilności potrzeb. W latach PRL przejawem takiej sytuacji był system kartkowy, b) spadkiem motywacji do wzrostu produkcji w firmach, bo w wyniku regulacji rynku brakuje bodźców ekonomicznych, c) powstaniem czarnego rynku, (gdy ingerencja państwa w ceny jest długotrwała), na którym towary sprzedawane są poza oficjalnym obiegiem po znacznie wyższych cenach. Cena maksymalna ma sens tylko przejściowo: w czasie wojny, klęsk żywiołowych, gospodarczych. W normalnych warunkach tylko wtedy, gdy występuje ważny interes społeczny, np. w przypadku mieszkań komunalnych i czynszów, darmowych szkół i szpitali, lekarstw. Wyższa, rynkowa cena uniemożliwiałaby wielu konsumentom opłacenie tych dóbr. 5

6 Racjonalna alokacja kapitałów i pracy oraz racjonalna struktura konsumpcji wymagają, by poza nielicznymi wyjątkami ceny i ilości rynkowe kształtowały się w wyniku rynkowej gry popytu i podaży. Ingerencja w rynek, nadmierne regulacje administracyjne, bezpodstawna nacjonalizacja pewnych sektorów gospodarki skutkuje pogorszeniem sytuacji większości dla zapewnienia korzyści nielicznym. Taka sytuacja ma miejsce na rynku pracy spętanego ograniczeniami kodeksu pracy. Podobnie rzecz się ma z rolnictwem, w którym nieliczni właściciele elewatorów i przedsiębiorstw przetwórczych (byłej własności państwa) uwłaszczeni wg zasług politycznych korzystają w największym stopniu na polityce gwarantowanych cen i skupów dokonywanych przez państwo. Kolejną formą ograniczania rynku jest utrzymywanie przez władze nierentownych firm oraz monopoli: telekomunikacji, rafinerii, elektrociepłowni, PKP, oświaty, zdrowia, policji, urzędów, co skutkuje marnotrawstwem, nieefektywnością, złym zaspokajaniem potrzeb społeczeństwa. Wpływ podatków i subsydiów na rynek Załóżmy, że na rynku piwa popyt i podaż kształtują się, jak w tabeli obok. Gdyby rynek był wolny, równowaga ukształtowałaby się przy cenie 5 zł a wymieniana wówczas ilość wyniosłaby 5 jednostek. Jeśli jednak państwo nałoży na każdą sprzedaną sztukę podatek VAT w wysokości 2 zł, to przy rynkowej cenie 5 zł producent otrzymuje przychód jednostkowy wynoszący 3 zł. Przy takiej cenie producenci są skłonni dostarczyć 3 jednostki towaru. Nowa równowaga ukształtuje się przy cenie rynkowej równej 6 zł i ilości wynoszącej 4 jednostki. Zauważmy, że przed nałożeniem podatku przychody producentów wynosiły 25 zł (5 zł * 5 jednostek). Po nałożeniu VAT przychody te maleją do 16 zł, całkowite obroty z handlu piwem sięgają 24 zł (4 jednostki * 6 zł), wpływy państwa wynoszą 8 zł (4 j. * 2 zł). Podsumowując, nałożenie podatku na sprzedaż towaru (VAT, akcyza, cło) powoduje obniżenie podaży (przesunięcie funkcji w lewo) a w konsekwencji wzrost ceny rynkowej i spadek wymienianej ilości. Obniżają się przychody producentów a rosną wpływy fiskalne. Takie działanie państwa ma sens w przypadku dóbr szkodliwych np. alkoholu, papierosów. (Zauważyć należy, że cena rynkowa nie wzrosła o równowartość podatku, lecz tylko o 1 zł. Wynika to z tego, że część podatku pokrywają producenci, a konsumenci odczuwają pozostałą część podatku w postaci wzrostu ceny.) Państwo może wpływać na rynek udzielając producentom subsydiów tj. dotacji z tytułu sprzedaży pewnych dóbr. Jeśli na rynku mleka takie subsydium wynosi 2 zł za jednostkę, to cena rynkowa równa 5 zł oznacza dla producentów przychód jednostkowy równy 7 zł. Są oni skłonni wówczas wytwarzać 7 jednostek towaru. Rynkowa cena równowagi ukształtuje się na poziomie 4 zł. popytu zrówna się wtedy w ilością podaży i wyniesie 6 jednostek. Obroty rynkowe wyniosą 24 zł (6 j. * 4 zł). Państwo wypłaci producentom subsydia w całkowitej wysokości równej 12 zł (6j. * 2 zł). Przychody producentów wzrosną z 25 zł do 36 (24 zł + 12 zł). Podsumowując, wprowadzenie subsydiów wywoła wzrost podaży (przesunięcie krzywej w prawo) a w konsekwencji spadek ceny i wzrost wymienianej ilości. Wzrastają przychody producentów i wydatki państwa. Subsydia są uzasadnione w przypadku dóbr poprawiających kondycję fizyczną i psychiczną społeczeństwa. Państwo może także udzielić konsumentom ulg w podatku dochodowym lub podatku VAT. Przykładem jest ulga remontowa lub ulga w podatku VAT w przypadku materiałów budowlanych oraz internetu. Konsumenci płacą wprawdzie rynkową cenę wynoszącą powiedzmy 5 zł, ale otrzymują potem od fiskusa zwrot np. 2 zł. Oznacza to, że cena dla nich faktycznie wynosi 3 zł a ilość popytu 7 jednostek. Takie działanie państwa powoduje zatem wzrost popytu na dobra objęte ulgą. Skutkiem jest wzrost ceny rynkowej do Cena rynkowa Cena konsumenta po udzieleniu ulgi popytu 6 zł, z czego 2 zł refunduje państwo, oraz wzrost wymienianej ilości do 6 jednostek. 5. Funkcje, wady i zalety rynku. Cena rynkowa Gospodarka rynkowa swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek. Mówiąc o rynku nie mamy na myśli jakiegoś konkretnego rynku, np. rynku produktów lub rynku czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału), lecz rynek w 6 Cena producenta po nałożeniu VAT popytu podaży Cena rynkowa Cena producenta po udzieleniu subsydium popytu podaży podaży po nałożeniu VAT podaży po udzieleniu subsydium popytu po udzieleniu ulgi podaży

7 najbardziej ogólnym sensie tego słowa, czyli samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowania (w tym decyzje) podmiotów gospodarczych. Najważniejsze funkcje rynku: 1. Rynek dokonuje wyceny dóbr (produktów, usług i zasobów gospodarczych). Ceny dóbr ustalają się na rynku. Rynek jest więc instrumentem i zarazem miejscem obiektywnej wyceny dóbr. 2. Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych. Dokonując wyceny różnych produktów, usług i zasobów rynek dostarcza podmiotom najbardziej obiektywnej informacji o ich cenach i relacjach cen, także innych parametrów rynkowych": podaży i popytu na poszczególne produkty oraz usługi czynników produkcji, oprocentowania depozytów i kredytów bankowych, relacji rentowności różnych rodzajów działalności gospodarczej, relacji płac różnych grup pracowników itd. Te informacje są niezbędne do podejmowania trafnych decyzji. Praktyka dowodzi przy tym, że rynek jest stosunkowo najbardziej sprawnym systemem informowania o gospodarce. 3. Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, zarówno zasobów produktów jak i czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału). Dostarczając dążącym do maksymalizacji swoich korzyści podmiotom gospodarczym obiektywnej informacji o cenach i relacjach rzadkości poszczególnych zasobów, a także o nakładach i efektach związanych z różnymi rodzajami działalności gospodarczej, rynek umożliwia im podejmowanie decyzji opartych na rachunku ekonomicznym i skłania je do oszczędnego, racjonalnego gospodarowania zasobami produktów i czynników produkcji oraz kierowania ich do najbardziej efektywnych zastosowań. 4. Rynek umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce. Parametry rynkowe (ceny, stawki płac, stopy procentowe itd.) dostarczają podmiotom gospodarczym (uczestnikom rynku) ważnych sygnałów. Reakcją na te sygnały są działania uczestników rynku, których efektem może być powstawanie, przywracanie i utrzymywanie się stanów równowagi w gospodarce. Jeśli np. konsumenci chcą zwiększyć konsumpcję jakiegoś produktu, np. cukru, to zwiększą jego zakupy w sklepach, a z kolei sklepy zwiększą zamówienia na ten produkt u dostawców. Przy dotychczasowej cenie cukru może to wywołać stan nierównowagi (przewaga popytu na cukier nad jego podażą). Ta nierównowaga może skłonić sprzedawców cukru (detalistów, hurtowników) do podwyższenia jego ceny, a wyższa cena cukru może skłonić jego producentów do zwiększenia produkcji. Dzięki temu równowaga między popytem na cukier i jego podażą może zostać przywrócona. Podobne dostosowania mają miejsce na rynkach wszystkich produktów i usług. 5. Rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowywania produkcji do potrzeb. Dopiero na rynku okazuje się, czy dana produkcja znalazła uznanie nabywców. Chcąc sprzedać swoje produkty lub usługi producenci zmuszeni są dostosowywać wielkość i strukturę ich podaży do wielkości i struktury efektywnego popytu. W stopniu, w jakim efektywny popyt odzwierciedla potrzeby ludzkie, rynek pełni funkcję mechanizmu dostosowywania produkcji do potrzeb. Na kwestię W praktyce efektywny popyt nabywców, czyli popyt wsparty zasobem pieniądza wystarczającym do sfinansowania zakupu, może niekiedy znacznie odbiegać od ich faktycznych potrzeb. Część z nich kupuje bowiem raczej te produkty, które przy danych dochodach są dla nich osiągalne, niż te, które byliby skłonni uznać za najbardziej im potrzebne. Zalety i słabości gospodarki rynkowej Zaletami rynku są następujące jego cechy: - tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, rynek ułatwia, przyśpiesza przepływ zasobów w gospodarce z dziedzin mniej potrzebnych i opłacalnych do bardziej, - efektywny system motywacyjny, rynek jest wysoce efektywny, nie toleruje nierentowności produkcji, braku wydajności (ściślej: gorszej od konkurentów), gorszego niż konkurencja zaspokajania potrzeb konsumentów, - wymusza działalność na własną odpowiedzialność i ryzyko dając w zamian możliwości osiągania własnych zysków (lub strat), rynek jest sprawiedliwy i wolny, - dyscyplina finansowa przedsiębiorstw, związana z konkurencją i zasadą samofinansowania działalności gospodarczej, - każdy uczestnik dąży do realizacji własnych celów (interesów) ekonomicznych spełnia potrzeby innych, działa dla ich dobra: egoizm dla dobra ogółu, - dobre zaspokajanie potrzeb społecznych (dobre zaopatrzenie sklepów) rynek weryfikuje społeczną przydatność (efektywność) wytwarzanych dóbr jest mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb, - jest bodźcem dla firm do poszukiwania nowych, lepszych wyborów (wyrobów) w produkcji celem zaspokojenia istniejącego popytu - duża innowacyjność gospodarki, - duża elastyczność gospodarki, - przeciwdziała biurokratyzowaniu życia w dziedzinach, w których panuje konkurencja rynkowa, 7

8 - tendencja do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej - prowadzi do równowagi (optimum gospodarczego) wynikającej ze swobodnej gry sił rynkowych, - kraje o rozwiniętej gospodarce rynkowej zapewniają swoim obywatelom najwyższy przeciętny poziom dobrobytu, gwarantując równocześnie najszerszy zakres swobód obywatelskich. Gospodarka rynkowa ma też słabe strony - kwestie, których rynek nie rozwiązuje wcale lub źle rozwiązuje oraz jego niedomagania, wykorzystywane w argumentacji na rzecz aktywnej roli państwa w gospodarce. Przytaczane są one poniżej. 1. Czynniki ograniczające działanie rynku w praktyce. Efektywne działanie mechanizmu rynkowego zakłada istnienie silnej konkurencji między uczestnikami rynku. W praktyce konkurencja ograniczana jest przez takie czynniki jak: procesy koncentracji przedsiębiorstw i monopolizacji gospodarki (czyli powstawanie dużych przedsiębiorstw mających istotny wpływ na łączną podaż dóbr, a tym samym także na ich ceny), niedoskonała informacja, bariery wejścia na rynek (czyli utrudniony dostęp do rynku dla nowych podmiotów) oraz ograniczona przenośność czynników produkcji. W rezultacie zalety systemu rynkowego nie ujawniają się w pełni. 2. Występowanie (negatywnych) efektów zewnętrznych: gdy pewne podmioty gospodarcze przerzucają na inne podmioty lub na całe społeczeństwo część skutków lub kosztów swojej działalności (negatywne efekty zewnętrzne) albo korzystają z rezultatów działalności innych podmiotów bez ponoszenia odpowiednich wydatków (pozytywne efekty zewnętrzne). Tego typu efekty mogą występować zarówno w sferze produkcji, jak i w sferze konsumpcji. Negatywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji (tzw. zewnętrzne koszty produkcji), to np. zanieczyszczanie środowiska naturalnego towarzyszące produkcji pewnych dóbr (szkodliwe ścieki, pyły, gazy, zbyt duże natężenie hałasu itd.) Tego rodzaju efekty dotyczą całego społeczeństwa, a związane z nimi koszty (np. ochrony środowiska) są z reguły pokrywane tylko w części przez firmy produkujące dane dobra. W takich przypadkach społeczny koszt produkcji dóbr jest wyższy niż ich koszt prywatny. Pozytywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji, (zewnętrzne korzyści produkcji) to np. wybudowanie przez daną firmę drogi dojazdowej, z której korzystają również inni użytkownicy. W tych przypadkach społeczny koszt produkcji dóbr jest niższy niż ich koszt prywatny. Przykładem negatywnych efektów zewnętrznych w sferze konsumpcji, (zewnętrzne koszty konsumpcji) może być sytuacja, gdy hałaśliwe radio słuchane przez kogoś przeszkadza innym ludziom. W takich przypadkach korzyści (pożytki) społeczne związane z konsumpcją dóbr są mniejsze niż korzyści (pożytki) prywatne. Przykładem pozytywnych efektów zewnętrznych w sferze konsumpcji, (zewnętrznymi korzyści konsumpcji) może być sytuacja, gdy podróżowanie przez część ludzi autobusami, tramwajami, metrem lub koleją (a nie ich własnymi samochodami) zwiększa korzyści z podróżowania przez innych ludzi własnymi samochodami (zwiększony komfort jazdy mniej zatłoczonymi drogami). W takich przypadkach społeczne korzyści związane z konsumpcją dóbr są większe niż korzyści prywatne. Ogólnie biorąc można przyjąć, że występowanie negatywnych efektów zewnętrznych prowadzi do nadmiernej produkcji lub konsumpcji pewnych dóbr, a występowanie pozytywnych efektów zewnętrznych - do zbyt małej produkcji lub konsumpcji tych dóbr (oświata, ochrona zdrowia, policja, straż pożarna). 3. Produkcja dóbr poszukiwanych, lecz szkodliwych: narkotyki, papierosy, broń, alkohol, junk-food. 4. Występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę: duże wahania aktywności gospodarczej (okresy ekspansji i recesji, pełnego i niepełnego wykorzystania mocy wytwórczych) i pojawiające się bezrobocie wywołują negatywne skutki ekonomiczne (straty w produkcji i obniżenie dobrobytu społecznego) oraz sprzyjają nasilaniu się negatywnych zjawisk społecznych (poczucie niepewności, konflikty, przestępczość). 5. Tendencja do powstawania dużych, nie zawsze akceptowanych społecznie, różnic dochodów i majątku (polaryzacja społeczna i materialna). Duże zróżnicowanie społeczeństwa pod względem dochodu i majątku, nawet jeśli jest korzystne z czysto ekonomicznego punktu widzenia (ze względu np. na silną motywację do przedsiębiorczości i pracy), może powodować frustrację i protesty różnych grup społecznych oraz prowadzić do powiększania się obszarów ubóstwa i nasilania się innych negatywnych zjawisk społecznych. Związane z tymi zjawiskami straty mogą przewyższyć wspomniane wyżej korzyści ekonomiczne. 6. Fetyszyzacja pieniądza, sukcesu, kariery zawodowej, wprowadzenie zasady wymienialności do wszelkich dziedzin życia ludzkiego. Rynkowe prawa są dość bezduszne: nie ludzie, lecz bezosobowy rynek jest winien bankructwom, niskim płacom, bezrobociu. 8

9 Pytania 1. Jaki będzie skutek wprowadzenia pułapu ceny benzyny przez rząd? 2. Popyt na dżinsy wzrasta. Jakie będą zmiany krótko- i długookresowe na rynku? 3. Jeśli cena dżinsów rośnie i rośnie wielkość sprzedaży, czy oznacza to, że krzywa popytu jest nachylona w górę? 4. Jeśli ceny większości dóbr rosną średniorocznie o 15%,a cena benzyny o 10%, to co się dzieje z rzeczywistą realną (względną) ceną benzyny? Jakich reakcji konsumentów można się spodziewać? 5. Producent podnosi cenę dobra z 4 do 7 zł. a wielkość sprzedaży spada z 250 do 200 szt. Czy popyt jest elastyczny czy nieelastyczny. 6. Rząd zamraża cenę benzyny, ludzie ustawiają się w kolejkach do dystrybutorów. Co stało się z ceną benzyny, co stanie się ze stosowaniem jej? 7. Spada cena długopisów. Czy popyt na nie zmieni się? Co stanie się z popytem na ołówki i na papier? Przykłady 1. W czasie, gdy cena dwu dóbr (niesubstytucyjnych i niekomplementarnych) wzrosła o 5% zakupy jednego wzrosły o 2,5% a drugiego spadły o 2,5%. Jakie to dobra? Pierwsze dobro ma elastyczność Ec = 2,5% : 5% = ½. Elastyczność jest dodatnia, zatem jest to dobro o popycie odwrotnym (dobro Giffena, Veblena, albo spekulacyjne). Drugie dobro ma elastyczność Ec = -2,5% : 5% = - ½. Jest to dobro o popycie mało elastycznym. 2. Cena bananów wzrosła z 3 zł do 3,3 zł, w wyniku czego sprzedaż zmalała o 20%. Jakiego rodzaju jest to dobro? Ec = -20% : [(3,3 3) : 3] = -20% : 10% = -2. Jest to dobro o popycie elastycznym. Jak zmieniłaby się sprzedaż, gdyby przy tej elastyczności cena spadła z 3 do 2,4zł? Przekształcamy wzór: %ΔQ = Ec * %ΔP = (-2) * [(2,4 3)/3] = (-2) * (-20%) = 40%. 3. Cena dobra rośnie z 4 do 5 zł, co spowodowało spadek zakupów ze 100 do 80 szt. dziennie. Ec =? Ec = (100-80/100) : (5-4/4) = (-%20) / 25% = -0,8. Jest to dobro o popycie mało elastycznym. 4. Cena pewnego dobra spadła o 5% w wyniku czego jego produkcja spadła o 10%. Es = (-10%) / (-5%) = 2. Dobro to ma elastyczną podaż. 5. W sklepie owocowo-warzywnym wzrost ceny bananów z 3 do 3,3 zł wiązał się ze wzrostem zakupów gruszek z 200 do 210 sztuk dziennie i spadkiem zakupów cytryn ze 100 do 95 szt. Oblicz elastyczność i określ rodzaj dobra. Banany i gruszki: Em = [( )/200] : [(3,3 3)/3] = 5% : 10% = ½. Banany i gruszki są (niewielkimi) substytutami. Banany i cytryny: Em = [(95-100)/100] : [(3,3 3)/3] = (-5%) : 10% = - ½. Dobra komplementarne. 6. Cena kawy wzrosła z 3 do 4 zł. Jak zmieni się sprzedaż herbaty, jeśli Em = 2? %ΔQ = Em*%ΔP = 2* 1/3 = 2/3. Zakupy wzrosną o 2/3 czyli 66%. 9