Ergonomia ograniczenia i możliwości człowieka Ryszard Paluch

Transkrypt

1 175 Ergonomia ograniczenia i możliwości człowieka Ryszard Paluch W wieku XX, a szczególnie w jego drugiej połowie, nastąpiło wielkie przyspieszenie w postępie technologii i organizacji pracy. Skoncentrowanie się wyłącznie na nowych rozwiązaniach doprowadziło do dysproporcji między wymaganiami pracy a możliwościami człowieka. W złych warunkach człowiek też pracuje, lecz jego wydajność jest mniejsza, a skłonność do wypadków i chorób większa. Część energii i uwagi skierowane są na pokonywanie zbędnych wymagań. Ergonomia jest wiedzą wielodyscyplinarną. Zajmuje się dostosowaniem wyposażenia, warunków i samej pracy do fizycznych i psychicznych właściwości, zdolności i ograniczeń człowieka. Wyniki badań ergonomicznych są wykorzystywane w dostosowaniu pracy do szeroko rozumianej natury człowieka w celu zapewnienia mu zdrowia i pomyślności oraz zwiększenia wydajności przy minimalizacji biologicznych i społecznych kosztów pracy. Zadaniem ergonomii jest także przygotowanie człowieka (szkolenie, trening) do właściwej obsługi i poprawnych metod pracy. Aby jakikolwiek układ, w tym układ człowiek-maszyna-środowisko, mógł działać efektywnie musi spełnić dwa warunki: muszą być sprawne składowe tego układu i muszą one funkcjonować spójnie. Niesprawność jednej z nich prowadzi do niesprawności całego układu. Uważa się, że przyczyną większości wypadków jest zaniedbanie, niekompetencja czy po prostu ludzkie błędy. Rzeczywiste powody często leżą w błędnie zaprojektowanych urządzeniach sygnalizacyjnych i sterowniczych, nadmiernym obciążeniu psychicznym czy złych warunkach otoczenia. Człowiek ma określone zdolności i ograniczenia. Ergonomia często pojmowana jest jako zapewnienie komfortu pracy. Dane pochodzące ze Stanów Zjednoczonych wskazują, że problemy związane z ergonomią dotyczą 5 z 10 najważniejszych chorób i uszkodzeń wywołanych pracą. Na czołowym miejscu znajdują się najkosztowniejsze, jakimi są dolegliwości i uszkodzenia mięśniowo-szkieletowe. Pozbawiony osłony ruchomy element na stanowisku nie musi być przyczyną wypadku, ale trwale wymuszona postawa ciała, jako efekt złej przestrzeni roboczej, niewłaściwych narzędzi lub metod, wcześniej czy później doprowadzi do niezdolności do pracy, cierpień pracownika i strat w produkcji. W rozdziale przedstawiono podstawowe zasady organizacji i oceny stanowisk pracy oraz możliwości i wymagania człowieka. Miejsce pracy Miejsce pracy jest fizycznym środowiskiem, w którym osoba lub kilka osób wykonuje zadania przez względnie długi czas, albo przemieszcza się w celu wykonania przypisanych zadań, np. przygotowania materiału, usuwania gotowych produktów itp. Jednym z wielu miejsc pracy jest stanowisko pracy o ograniczonym obszarze, w którym pracownik wykonuje przypisane zadanie.

2 176 Pod pojęciem miejsca pracy należy rozumieć maszyny, urządzenia, meble, narzędzia i ich rozmieszczenie, surowce, półprodukty, wyroby finalne itp., oraz wyposażenie ochronne, ale także i pracownika. Zagospodarowanie miejsca pracy zależy w dużym stopniu od wykonywanej pracy i wyposażenia. Wyróżnia się trzy główne rodzaje miejsc pracy: siedzące, stojące i siedząco-stojące. Wybór właściwego rodzaju zależy od zadania, jakie ma być wykonane. Siedzące miejsce pracy stosujemy, gdy: praca wymaga dużej dokładności i precyzji trwającej dłuższy czas; wymagany jest wysoki stopień stabilności ciała lub równowagi; wszystkie przedmioty niezbędne do pracy mieszczą się w łatwo dostępnym zasięgu pracownika; przedmioty nie wymagają podnoszenia ponad płaszczyznę pracy wyżej niż 150 mm; praca nie wymaga użycia dużych sił oraz podnoszenia ciężarów większych niż 4,5 kg; wymagane jest dokładne sterowanie stopą. Stojące miejsce pracy wybieramy, gdy: zadanie wymaga użycia dużych sił, które nie mogłyby być wyzwolone w pozycji siedzącej lub gdy podnoszone przedmioty ważą więcej niż 4,5 kg; wyzwalane są siły ku dołowi, takie jak np. podczas czynności pakowania; wymagane są nadmierne sięgania (na wprost, w górę lub w dół); miejsce lub stanowisko pracy nie ma odpowiedniej wnęki na nogi w pozycji siedzącej; czynności są rozdzielone i wymagają częstego poruszania się między stanowiskami pracy (duża przestrzeń obsługi). Siedząco-stojące miejsce pracy stosujemy w przypadkach kiedy wykonywane czynności zawierają na przemian, w odpowiednio długich przedziałach czasowych, elementy pracy wymagające pozycji stojącej i siedzącej. Przestrzeń pracy Przestrzenią pracy zwykle określa się trójwymiarowy obszar otaczający pracownika, wyznaczony przez potencjalną pozycję palców rąk i stóp. Takie podejście do przestrzeni jest jednak zbytnim uproszczeniem. Aby umożliwić sprawną aktywność ruchową poszczególnych części ciała, zminimalizować zmęczenie i ryzyko dolegliwości narządu ruchu, należy ją uzupełnić o możliwość zmian pozycji i postawy roboczej. Przestrzeń pracy musi być dyspozycyjna, tak aby: ważne wyposażenie i materiały były łatwo dostępne i znajdowały się w najdogodniejszej strefie manipulacyjnej, eliminowała zbędne ruchy i skracała czas dosięgnięcia do urządzeń sterowniczych oraz innych elementów, minimalizowała obciążenie mechaniczne, przyczyniające się do uszkodzeń mięśniowo- -szkieletowych.

3 177 Możliwe to będzie, kiedy przestrzeń zostanie dostosowana i/lub zorganizowana na podstawie wymiarów i wzorów zachowań użytkowników. Regulacja stanowiska pracy, lub przynajmniej jego elementów, która by wyrównywała indywidualne różnice, byłaby bardzo pożądana. Jednakże możliwości pełnego dostosowania parametrów stanowiska do pracownika ograniczone są nie tylko względami ekonomicznymi, ale i technologiczno-konstrukcyjnymi. Kształtowanie stanowisk dla ludzi o wymiarach średnich (takich jest najwięcej) jest niewłaściwe. Przykładowo, jeśli zaproponujemy wysokość drzwi dla Polaka o średniej wysokości ciała, to 50% populacji polskiej będzie uderzać w nie głową. Natomiast kiedy pulpit sterowniczy wyposażymy w pionowy panel z elementami sterowniczymi w odległości średniej długości kończyny górnej to połowa użytkowników, z krótszymi kończynami, będzie miała trudności w dosięgnięciu do niego. Lepiej jest kształtować stanowiska odpowiednio dla dużego i małego osobnika. Rozkład częstości cech antropometrycznych zwykle przybiera postać krzywej dzwonowatej, zwanej rozkładem Gaussa (ryc. 38). Ryc. 38. Krzywa rozkładu wysokości ciała mężczyzn. Przykład krzywej Gaussa z wartościami progowymi Ponieważ zwykle niemożliwe jest tworzenie miejsc pracy dostosowanych do bardzo dużych i bardzo małych pracowników, zaleca się kształtowanie stanowisk na podstawie tzw. wartości progowej minimalnej i maksymalnej. Fundamentalna zasada ergonomiczna mówi o konieczności projektowania i organizacji miejsca pracy dostosowanego dla 95% populacji, kiedy istnieje jedno ograniczenie (np. wysokość przejścia), a dla 90% populacji przy istniejących dwóch ograniczeniach (np. strefa rozmieszczenia urządzeń sterowniczych). Zasadę tę realizuje się w przypadku braku możliwości projektowania dla 100% populacji. Z pewnym uproszczeniem możemy przyjąć, że minimalne wartości progowe stosujemy do wyznaczania zasięgów (jeśli mały dosięgnie, to i 95% większych użytkowników również

4 178 będzie mogło operować wyposażeniem), a maksymalne do wysokościowych parametrów stanowiska pracy (jeśli zmieści się duży, to bez problemu zmieści się 95% mniejszych). Wykorzystując wartości progowe cech antropometrycznych możemy zorganizować, zgodnie z wymiarami ciała użytkowników, fizyczną przestrzeń pracy na stanowisku roboczym, tzn. rozmiary, zasięgi, dostępność, prześwity, wnęki itd. Wysokość robocza Podstawowym parametrem geometrii stanowiska jest wysokość pracy, gdyż to głównie ona decyduje o przyjmowanej postawie ciała i wydajności. Nadmierna wysokość robocza spowoduje uniesienie barków lub odwiedzenie ramion, natomiast zbyt niska zmusi pracownika do pochylenia tułowia i/lub szyi z głową, aby uzyskać dostęp do składowych pracy i mieć dobrą widoczność. W obu sytuacjach wystąpi męcząca praca statyczna, z konsekwencjami bólów mięśniowych; w pierwszej w okolicy szyjno-barkowej, w drugiej w regionie lędźwiowym (bóle krzyża) z potencjalnie trwałymi dolegliwościami i uszkodzeniami układu ruchu. Należy oczekiwać, że gdzieś między zbyt wysoką a zbyt niską wysokością roboczą powinna znajdować się preferowana strefa pracy. Jednakże rozwiązanie tego zadania komplikuje się, gdyż różne prace wymagają różnych wysokości, a także człowiek ma różne wymiary i przyzwyczajenia. Optymalna wysokość pracy w dużym stopniu zależy od natury samego zajęcia (precyzji i siły) oraz od wymiarów pracownika. Punktem odniesienia jest wysokość na jakiej znajduje się łokieć (tzw. wysokość łokciowa): czynności dokładne powinny przebiegać na wysokości łokcia i powyżej do 100 mm (unieruchomienie tułowia i kończyn górnych umożliwi dokładne ruchy, a przede wszystkim optymalną odległość wzrokową). W skrajnych przypadkach do 320 mm powyżej wysokości łokciowej; największą szybkość ruchów i zręczność oraz najniższy koszt fizjologiczny podczas lekkich zadań manipulacyjnych uzyskuje się w strefie od 0 do około 50 mm poniżej łokcia. Jest to przedział, w którym wykonuje się większość prac (montaż, obróbka ręczna, sortowanie, obsługa obrabiarek itd.). Wtedy to ramiona są opuszczone pionowo a przedramiona zgięte pod kątem prostym; prace mniej dokładne z przyłożeniem siły i obszernymi ruchami sprawniej odbywają się poniżej łokcia od 50 mm a w skrajnych sytuacjach nawet do 400 mm. Ze względu na duże różnice w wymiarach ludzi pożądana jest regulowana wysokość robocza umożliwiająca dostosowanie jej do użytkownika, ale też do typu zadania. W wielu przypadkach jest to niepraktyczne bądź ze względów technicznych niemożliwe. Dlatego najczęściej spotykamy się z wysokościami powierzchni pracy (stoły, biurka, warsztaty itd.) odpowiadającymi średnim wymiarom ciała (tzn. wysokości łokciowej). Będą one za wysokie dla niskich ludzi, a za niskie dla ludzi wysokich. Rozwiązaniem jest korzystanie z wysokości stanowisk pracy dostosowanych do wysokiego osobnika. W pozycji siedzącej wszyscy niżsi będą mogli podnieść siedzisko (a także użyć podnóżka) do uzyskania wymaganej relacji łokcia do płaszczyzny. Przy pracy stojącej ten sam efekt można uzyskać przez zastosowanie odpowiedniej wysokości podestów lub platform.

5 179 Należy pamiętać, że wysokość pracy (robocza) nie zawsze odpowiada wysokości powierzchni pracy. Wysokość np. klawiszy komputera lub maszyny do pisania odpowiada wysokości roboczej, a wysokość biurka wysokości płaszczyzny pracy. Pierwsza będzie wyższa od drugiej. Pochylona powierzchnia pracy W nie tak odległej przeszłości, w biurach i szkołach, powszechnie istniały meble z pochylonymi płaszczyznami. Są one szczególnie zalecane do prac wymagających długiego czytania oraz pisania i innych zadań wymagających dużej precyzji. Pochylenie płaszczyzny roboczej w kierunku operatora (do 40 ) zmniejsza pochylenie tułowia i głowy oraz umożliwia utrzymanie optymalnych kątów segmentów kończyny górnej (bark, łokieć i nadgarstek). Ważne jest także, że przy pochylonym blacie wzrok pada niemal prostopadle na płaszczyznę. Pochylenie powierzchni umożliwia przyjęcie bardziej wyprostowanej postawy a dzięki możliwości zmian lokalizacji pracy na różnych wysokościach pozwala na sukcesywne obciążanie i odciążanie regionów ciała. Pewną wadą jest to, iż niektóre przedmioty mogą zsuwać się po pochyłej powierzchni. Poziome pole pracy Zbędne ruchy zwiększają wysiłek i wydłużają czas wykonania zadania. Ponadto, częste pochylanie, skłony i skręcenia wywołane sięganiem do odległego wyposażenia są przyczyną nadmiernych stresów a w konsekwencji prowadzą do przeciążeń układu ruchu. Dlatego bardzo ważna jest właściwa organizacja na powierzchni pracy. Pole, w którym przedmiot pracy i urządzenia mogą być dosięgnięte przy opuszczonych wzdłuż ciała ramionach, jest normalną strefą pracy (ryc. 39-A). Realizowane zadanie w tej strefie wymaga najmniejszego kosztu fizjologicznego i aktywności mięśniowej pracownika. W strefie maksymalnej (ryc. 39-B) czynności wymagają pochylania się lub naciągania. Podane na ryc. 39 wymiary stref pracy odpowiadają zasięgom małych osobników na wysokości okolicy łokciowej. Poziome strefy pracy (sięganie) maleją z wysokością roboczą, używaniem obu rąk, grubym ubiorem i stosowaniem pasów bezpieczeństwa. Maksymalna strefa w pozycji stojącej jest większa niż w pozycji siedzącej zarówno u mężczyzn, jak i kobiet (średnio o 50 mm). Ryc. 39. Poziome strefy pracy kończyn górnych: strefa normalna (A), strefa maksymalna (B). Mniejsze wartości promieni obu stref odpowiadają zasięgom kobiet, a większe mężczyzn (Paluch 1993)

6 180 Zasadnicza część pracy ma przebiegać w strefie normalnej. W niej również należy umieszczać często używane narzędzia, urządzenia sterownicze itp. W strefie maksymalnej dopuszcza się wykonywanie dodatkowych czynności roboczych i lokalizuje wyposażenie, które nie mieści się w strefie normalnej i jest rzadko używane. Szczególnie dla prac o dużej powtarzalności zaleca się, aby promień strefy normalnej zmniejszyć do 300 mm dla kobiet, a do 400 mm dla mężczyzn. Okazjonalne sięganie poza zakres strefy maksymalnej, tzn. na odległość mm, jest dopuszczalne i może być podejmowane bez efektów chorobowych. Optymalna lokalizacja przedmiotu pracy dla siedzącego operatora powinna znajdować się w odległości około 100 mm od krawędzi stołu i zajmować obszar około 150 x 150 mm. W pozycji stojącej prace wymagające wysiłku należy wykonywać w pobliżu krawędzi stanowiska. Miejsce dla nóg Odpowiednia przestrzeń dla nóg ułatwia dostęp do stref pracy, a także umożliwia poruszanie się, co zmniejsza skutki obciążenia statycznego i dyskomfort. Podane na ryc. 40 parametry wnęk odpowiadają wymiarom dużego mężczyzny (wraz z wyposażeniem roboczym), a więc zapewnią zachowanie właściwej postawy ciała 95% populacji mężczyzn i blisko 100% kobiet. Ryc. 40. Wymiary wnęk na nogi dla stanowisk pracy siedzącej i stojącej (szerokość wnęk odpowiednio: 600 mm i 1150 mm) (Paluch 1993) Dla operatorów maszyn i pracujących przy biurkach wysokość wnęki w pozycji siedzącej nie powinna być niższa niż 660 mm; jednakże pożądana to 700 mm. Dlatego stanowiska pracy nie należy wyposażać w szuflady lub grube blaty. Wnęka o szerokości 600 mm zapewni wygodę dla nóg siedzących pracowników. Dla osób w wózkach inwalidzkich szerokość należy zwiększyć do 810 mm.

7 181 W przypadku braku możliwości zapewnienia obszernej wnęki kończynom dolnym przy wykonywaniu pracy stojącej (ryc. 40), należy zapewnić wnękę dla stóp, której minimalne wymiary powinny mieć 150 mm głębokości i wysokości. Jeśli podczas stania, praca nie wymaga operowania ciężkimi obiektami, to wolna przestrzeń od przedniej krawędzi stanowiska (ku tyłowi) winna wynosić 900 mm. Siedzisko Na początku XX wieku wiele prac, nawet biurowych, wykonywano stojąc. Obecnie w krajach uprzemysłowionych od 60 do 80% zatrudnionych pracuje w pozycji siedzącej. Przewaga pracy siedzącej nad pracą w pozycji stojącej polega na: mniejszej aktywności mięśniowej w utrzymaniu postawy (zmniejszenie wydatku energetycznego); większej stabilności niezbędnej do prac precyzyjnych i dokładnych; mniejszym obciążeniu układu krążenia; odciążeniu kończyn dolnych z możliwością wykorzystania ich do sterowania bez problemów z utrzymaniem pożądanej postawy. Jednakże siedzenie wywołuje także skutki ujemne. Do najważniejszych należą zespoły bólowe lędźwiowego odcinka kręgosłupa (bóle krzyża), zwiotczenie mięśni brzucha (i pleców), ucisk na organy wewnętrzne, utrudnienie swobodnego oddychania itd. Ciśnienie w dyskach kręgowych jest większe kiedy siedzimy niż podczas stania. Zmiany ewolucyjne człowieka korzystne podczas chodzenia w pozycji siedzącej utrudniają zachowanie wygięcia ku przodowi (lordozy) lędźwiowego odcinka kręgosłupa kluczowej cechy zdrowego kręgosłupa. Jednym ze skutków likwidacji lordozy lędźwiowej jest zwiększony nacisk na krążki międzykręgowe (dyski). Od ergonomicznego siedziska oczekuje się, że siedząca na nim osoba zachowa lordozę lędźwiową choćby w umiarkowanym stopniu bez potrzeby mięśniowego wysiłku. Teoretycznie jest to osiągalne kiedy: kąt między powierzchnią siedzeniową a oparciem będzie rozwarty (około 110 ); siedzisko będzie dostosowane do wymiarów użytkownika (głównie wysokość płyty siedzeniowej) i charakteru aktywności; oparcie będzie wymodelowane do kształtu kręgosłupa. Poniższe zalecenia mają na celu minimalizację negatywnych skutków siedzenia w tradycyjnych siedziskach (ryc. 41): Wysokość płyty siedziska (H) powinna być regulowana. Uda powinny przyjmować położenie poziome a podudzia pionowe. Oznacza to, że wysokość płyty musi znajdować się nieco poniżej wysokości podkolanowej co pozwoli uniknąć niepożądanego siedzenia na udach. Zakres regulacji powinien zawierać się między 350 a 550 mm; Głębokość płyty siedziska (D) zbyt głęboka uniemożliwi dobre wykorzystanie oparcia bez bolesnego ucisku na tylną część podudzia. Im większa głębokość, tym rzadziej wykorzystywane jest oparcie, a także pojawiają się problemy ze wstawaniem i siadaniem. Zbyt płytkie siedzisko stwarza dyskomfort ludziom wysokim. Zalecana głębokość wynosi mm;

8 182 Ryc. 41. Parametry siedziska (Pheasant 1988) Szerokość płyty siedziska powinna być na tyle duża, aby umożliwiała nie tylko zmieszczenie się pracownika, ale dopuszczała swobodę ruchów. Minimalna szerokość płyty siedziska: 400 mm; Oparcie pleców (zaplecek) (C) powinno umożliwić utrzymanie fizjologicznych krzywizn kręgosłupa (szczególnie lordozę lędźwiową). Im wyższe, tym będzie efektywniejsze w podpieraniu ciężaru tułowia, ale nie powinno ono utrudniać poruszanie barkami. Niskie oparcie stosuje się przy pracach o dużej ruchomości kończyn górnych i tułowia. Średnią wysokość, obejmującą plecy a nawet barki, wykorzystuje się do prac o przewadze obciążenia statycznego. Wysokie podparcie, sięgające szyi i głowy, stosuje się do prac wymagających całkowitego unieruchomienia tułowia z głową i szyją, bez konieczności pochylenia (-ania) głowy ku przodowi (np. praca przy terminalu komputerowym). Podparcie lędźwi powinno rozpoczynać się od poziomu największego wysunięcia pośladków (A) i mieć swoje maksymalne wybrzuszenie (B) w środkowej części regionu lędźwiowego (średnio na wysokości 190 mm od płyty). Nadmiernie wymodelowane oparcie jest gorsze niż płaskie; Podłokietniki stanowią dodatkowe podparcie ciała zmniejszające obciążenie głównie regionu szyjno-barkowego. Mogą być użyte w pracach wymagających dużej stabilizacji kończyn górnych. Pomocne są również podczas siadania i wstawania. Wyłożenie ich miękkim materiałem chroni przed urazem nerwu łokciowego, a zarazem przeciwdziała w odprowadzaniu ciepła. Pożądana jest ich regulacja w pionie: mm od powierzchni (ugięcia) płyty siedzeniowej; Kąt pochylenia oparcia (α) decyduje o nacisku na krążki międzykręgowe. Ze wzrostem pochylenia, więcej ciężaru tułowia przenoszone jest na oparcie, w konsekwencji zmniejsza się siła ściskająca działająca na dyski. Optymalne pochylenie zwykle zawiera się między 100 a 110 od poziomu; Kąt płyty siedzeniowej (β) jeżeli jest dodatni pozwala utrzymać dobry kontakt z oparciem i przeciwdziała zsuwaniu się. Jednak zwiększanie pochylenia redukuje możliwość zachowania lordozy lędźwiowej. Dla większości sytuacji kompromisem jest kąt 3 7 ; Powierzchnia płyty siedzeniowej powinna być raczej płaska niż wymodelowana. Lepszą będzie tapicerka twarda niż miękka (maksymalne odkształcenie 20 mm). Ze

9 183 względu na łatwość wentylacji pokrywający materiał powinien być porowaty, a dla utrzymania stabilności szorstki. Zalecane są zaokrąglone krawędzie płyty. W warunkach przemysłowych dobroczynne skutki pochylonego oparcia i wielkość wybrzuszenia pod lędźwie są iluzoryczne; podczas pracy tułów, w większym lub mniejszym stopniu, pochyla się do przodu. Jednakże, takie krzesła umożliwiają pracownikowi doraźne korzystanie z oparcia w celu ulżenia obciążeniu. Spełniają swoje zadanie u kierowców pojazdów samochodowych, pilotów, a także ich pasażerów (zwiększone są kąt oparcia i płyty siedzeniowej). Tak skonstruowane są fotele wypoczynkowe. Tradycyjne krzesła nie sprzyjają utrzymaniu lordozy lędźwiowej, zwłaszcza podczas konieczności pochylenia tułowia. Zachowanie jej możliwe jest przy korzystaniu z nowoczesnego siedziska z pochyloną ku przodowi płytą siedzeniową (do 30 ). Jest to postawa z opuszczonymi udami (kąt tułów/udo większy niż 90 ), która nie likwiduje lordozy lędźwiowej (ryc. 42). Ryc. 42. Postawa ciała podczas siedzenia w tradycyjnym krześle i z płytą pochyloną ku przodowi (Paluch 1995) Siedziska te mają jeszcze inne zalety: umożliwiają większy zakres zmian postawy roboczej niż mebel tradycyjny. Częste zmiany są jedną z najważniejszych cech sprzyjających zachowaniu zdrowego kręgosłupa;

10 184 zmniejszają ucisk na narządy wewnętrzne; ułatwiają oddychanie i swobodne krążenie krwi; uproszczone jest wstawanie i siadanie (ogromna zaleta dla ludzi starszych i niepełnosprawnych); Kolejna rycina (ryc. 43) przedstawia wersje tzw. alternatywnego siedzenia. Jedna z podparciem podudzi i/lub kolan bez oparcia dla grzbietu (a), druga z ruchomą płytą w osi przednio-tylnej i oparciem pod krzyż (b). Swobodnie pochylająca się płyta siedzeniowa pod ciężarem ciała użytkownika (do 15 poniżej poziomu) dostosowuje się do różnych wymagań (pisanie, czytanie, praca przy komputerze, precyzyjne prace montażowe itd.). Zalecana jest wersja druga, która umożliwia łatwe zmiany w postawie ciała (siedzenie dynamiczne). Zmiany postawy (nawet pozycji) są szczególnie pożądane podczas prac narzucających trwałe zamrożenie postawy. Ryc. 43. Krzesła z pochyloną płytą siedzeniową: stały kąt pochylenia płyty (a) stopień pochylenia płyty zależy od użytkownika (b), (Pheasant 1988) Z pochyleniem płyty krzesła powinno iść w parze zwiększenie jej wysokości, gdyż nie zostanie osiągnięty pożądany efekt większego kąta tułów/udo. Zalecenia ogólne dotyczące każdego rodzaju siedzisk roboczych: siedzisko nie może być przyczyną wypadku: wywrócenia, poślizgnięcia itp. Dla większości prac powinno mieć pięć nóg rozmieszczonych kołowo; wymiary siedziska powinny satysfakcjonować co najmniej 90% użytkowników; podstawowe wymiary krzesła (wysokość płyty siedzeniowej, wysokość podparcia pod lędźwie, kąt oparcia i kąt płyty siedzeniowej) powinny mieć możliwość regulacji; jeśli praca wymaga od użytkownika siedziska skręcania tułowia, szybkiego wstawania lub przemieszczania się, to siedzisko powinno być obrotowe i wyposażone w rolki. należy pamiętać, że nie ma siedziska uniwersalnego.

11 185 Rodzaje miejsc pracy Siedzące miejsca pracy Trudność w organizacji przestrzeni stanowiska siedzącego polega na pogodzeniu wymagań wysokości płaszczyzny pracy i wysokości krzesła z wymiarami użytkownika. Zgodnie z zasadą, że bardziej praktyczną będzie wysokość płaszczyzny pracy dostosowana do wysokiego niż niskiego osobnika, wysokość płaszczyzny pracy powinna wynosić 800 mm. Umożliwia ona wykonywanie większości prac z opuszczonymi ramionami oraz utrzymanymi przedramionami w zakresie od kilku centymetrów powyżej i poniżej łokcia dla ponad 95% dorosłych użytkowników (ryc. 44). Ryc. 44. Siedzące miejsce pracy: wysokość płaszczyzny pracy odpowiada wysokości łokciowej 95 centyla mężczyzny (A), nastawialna wysokość płyty siedziska w zakresie mm (B), minimalna przestrzeń dla uda 200 mm (C) Niżsi użytkownicy, dzięki pionowej regulacji krzesła, będą mogli dostosować się do wysokości stołu, jednakże z koniecznością wykorzystania podnóżka. Zaleca się podnóżek z regulacją wysokości w zakresie od 20 do 250 mm i głębokością 300 mm. Kąt pochylenia podnóżka powinien wynosić Dla stanowisk z podnóżkiem wysokość wnęki musi być wyższa niż na stanowisku bez niego. Istnieją prace, które siedzący operator wykonuje powyżej wysokości łokcia. Niekoniecznie musi to zwiększać wysokość płaszczyzny pracy. Często wystarczą nadstawki zapewniające odpowiednią wysokość roboczą a zarazem oparcie przedramion. Ostre krawędzie należy wyłożyć podkładkami, które zminimalizują ucisk na przedramiona. W przypadku prac dotyczących odbioru informacji, a także dokładności manualnej wysokości robocze muszą być podwyższone, biorąc pod uwagę optymalną odległość wzrokową (oko obiekt): Prace szczególnie dokładne Prace dokładne Prace średnio dokładne mm mm > 350 mm W pracy rzadko spotyka się korzystanie z podnóżka, nieczęsto również są regulowane stoły. Największe możliwości dostosowania się do stałej wysokości stanowiska istnieją, kiedy jego wysokość powyżej podłoża wyniesie mm (dla prac średnio dokładnych

12 186 i dokładnych). Mimo zastosowania siedzisk o regulowanej wysokości, stanowiska te będą za niskie dla wysokich ludzi a zbyt wysokie dla niskich. Dyskomfortu doznawać będą zarówno wysocy (nadmierne pochylenie tułowia i głowy oraz siedzenie w kucki), jak i niscy pracownicy (siedzenie na udach). Stojące miejsca pracy Mimo że stojący operatorzy zwykle mogą poruszać się wokół stanowiska, to całe wyposażenie powinno być tak zlokalizowane, aby eliminowało nadmierne sięganie, schylanie i skręcanie oraz nienaturalne pozycje głowy. O wysokości roboczej decyduje rodzaj pracy (w relacji do łokcia): 40 do -40 mm praca średnio dokładna (pisanie, łatwy montaż, obsługa obrabiarek, sortowanie). Dla części prac pożądane jest oparcie łokcia; -40 do -120 mm praca mało dokładna (lekkie zadania manipulacyjne, pakowanie dużych elementów, poziom narzędzi i pojemników); -120 do -400 mm praca z użyciem siły lub wymagająca obszernych ruchów (szczególnie siły skierowanej ku dołowi, operowanie ciężkimi przedmiotami). Generalna zasada określenia wysokości stanowiska pozostaje taka sama jak w przypadku pracy siedzącej. Jeśli nie ma możliwości regulacji, to wysokość płaszczyzny powinna być dostosowana do najwyższego osobnika. Punktem odniesienia jest wysokość łokcia, która dla wysokiego pracownika wynosi 1200 mm. Wykorzystując podesty ponad 95% dorosłych użytkowników może uzyskać pożądaną strefę roboczą. Kiedy wysokość stanowiska nie jest regulowana i z różnych względów nie można skorzystać z tzw. maksymalnej wysokości (powyżej), to stałą wysokością płaszczyzny (od podłoża) będzie kompromis między wymiarami użytkowników a wymaganiami pracy. Wysokość płaszczyzny powinna wynosić: Dla pracy średnio dokładnej Dla pracy mało dokładnej Dla prac z użyciem siły 1080 mm 900 mm 800 mm W zależności od charakteru czynności wysokości te mogą przybierać inne wartości. Należy zwrócić uwagę na fakt, że im mniej dokładna praca, tym większe różnice występują między wysokością powierzchni pracy (wysokością stanowiska) a wysokością roboczą. Inne uwagi i zalecenia: podczas konieczności oburęcznego sięgania, stanowisko należy zorganizować dla krótszych zasięgów; sięgania ku górze nie powinny przekraczać 1950 mm; należy zapewnić gładką, poziomą i niepoślizgową powierzchnię stania; powierzchnia pokryta matą lub tylko drewnem zmniejszy obciążenie stawów kończyn dolnych i kręgosłupa, a także zredukuje utratę ciepła; podczas przyjmowania niezmiennej postawy ciała dochodzi do narastania obciążenia statycznego. Stanowisko wyposażone w klocek o wysokości do 100 mm pozwoli na

13 187 przemienne umieszczanie na nim jednej i drugiej stopy. Zmiana postawy przyniesie ulgę kończynom dolnym i lędźwiowemu odcinkowi kręgosłupa. Siedząco-stojące miejsca pracy Zarówno siedzenie, jak i stanie nie są zalecane przez długi czas. Trwałe siedzenie jest przyczyną wielu bólów (głównie krzyża i szyi), pozytywną jego stroną jest to, że generuje mniejsze obciążenie statyczne wywołane utrzymaniem postawy niż pozycja stojąca. Stanie przez dłuższy czas, bez możliwości poruszania się, prowadzi do gromadzenia krwi i płynów organicznych w kończynach dolnych. Każda zmiana pozycji odciąża jedne zespoły mięśniowe a dociąża inne. Dlatego pożądanym rozwiązaniem jest stanowisko, które pozwoli na przemienne siedzenie lub stanie. Optymalne określenie wysokości płaszczyzny pracy dla jednej pozycji jest trudnym przedsięwzięciem; wręcz niewykonalnym dla siedząco-stojącego miejsca pracy bez możliwości jej regulacji. Rozwiązaniem kompromisowym wydaje się być powierzchnia pracy znajdująca się na wysokości 1020 mm. W miarę efektywne korzystanie z niej w obu pozycjach wymaga regulowanego krzesła i podnóżka. Koncepcja tego stanowiska polega na tym, że wysokość blatu znajduje się w tej samej relacji do łokcia niezależnie od przyjmowanej pozycji. Przy każdym z kompromisowych rozwiązań należy zwrócić uwagę na wystarczające rozmiary wnęki dla nóg. W sytuacjach kiedy nie jest możliwa praca w obu pozycjach, pewnym rozwiązaniem jest stosowanie zydli (często wyposażonych w nastawną wysokość podnóżka). Umożliwiają one tzw. półsiedzenie, często na jednym pośladku lub tylko jego części (ryc. 45). Ryc. 45. Zydel siedzisko nadające się do miejsc pracy siedząco-stojących

14 188 Postawa ciała Postawę uważa się za najważniejszy aspekt obciążenia pracą. Niewłaściwe postawy, przyjmowane przez dłuższy czas, przyczyniają się do: zbędnego wysiłku statycznego; przeciążenia układu ruchu; zmęczenia, bólów i schorzeń; spadku wydajności pracy. Postawa jest układem części ciała w przestrzeni umożliwiającym wykonanie zadania. Każda postawa robocza wymaga stabilności, którą zapewnia aktywność mięśni, utrzymując części ciała w określonej konfiguracji. Wysiłek mięśniowy, niezbędny do przeciwdziałania grawitacji, przyjęło się nazywać obciążeniem posturalnym lub pracą statyczną mięśni. Nie jest on związany bezpośrednio z samym wykonaniem zadania, lecz jedynie utworzeniem rusztowania do jego wykonania. Najmniejsze obciążenie wystąpi, kiedy ciało będzie zrównoważone mechanicznie przy użyciu minimalnej siły mięśniowej niezbędnej do jego utrzymania w odpowiedniej pozycji (siedzącej, stojącej itd.). Taką postawę określa się, jako neutralną (lub swobodną) postawą ciała. Zakłócenie stanu równowagi (pochylenie lub skręcenie tułowia, wyciągnięcie przed sobą ręki itd.) zwiększy statyczną pracę mięśniową. Wzrosną także siły działające na poszczególne stawy i ich struktury. Zintensyfikowanie obciążenia statycznego w porównaniu z postawą neutralną określa się wymuszeniem postawy. Praca statyczna mięśni, wywołana wymuszonymi postawami, utrudnia lub wręcz uniemożliwia odżywianie tkanek układu ruchu. Produkty przemiany materii akumulowane w mięśniach wywołują zmęczenie mięśniowe odczuwane jako dokuczliwy ból. Niedokrwione i niedotlenione komórki sprzyjają utracie kurczliwości mięśni, rozciągliwości więzadeł i torebek stawowych. Krótkoterminowe skutki wymuszenia postawy są odwracalne, jednakże mogą być przyczyną wzrostu błędów, ryzyka wypadków i obniżenia wydajności pracy. Długotrwałe przejawiają się w bolesnych schorzeniach mięśniowo-szkieletowych, z których najbardziej powszechne są bóle krzyża. O roboczej postawie ciała decydują wymiary pracownika, rodzaj pracy (dokładność, wymagane siły, obszerność ruchów) oraz parametry przestrzenne stanowiska pracy z lokalizacją wyposażenia w przestrzeni. Im w większym stopniu będą niedostosowane parametry stanowiska pracy oraz lokalizacja pracy w przestrzeni do wymiarów osobnika, tym większe wystąpi wymuszenie postawy ciała. Zalecenia ergonomiczne Podstawową zasadą ergonomiczną jest redukcja do minimum statycznej pracy mięśniowej. Skutki zmęczenia mięśniowego i zaburzeń układu ruchu można zminimalizować przestrzegając poniższych zaleceń: Umożliwić dokonywanie zmian postawy i pozycji ciała oraz odpowiednich przerw. Jest to najważniejsze zalecenie. Trwała postawa z ograniczonymi możliwościami zmiany jest jednym z istotnych czynników ryzyka zaburzeń mięśniowo-szkieletowych. Na stanowisku należy zapewnić wystarczająco dużo miejsca na zmiany postawy ciała (i pozycji). Zmiany te powinny następować często; proporcjonalnie do natężenia i czasu pracy statycznej.

15 189 Zalecane wartości kątowe tułowia, głowy i ramion (ryc. 46) spełnią swoje zadanie pod warunkiem, że podczas pracy następować będą zmiany w ich położeniu, a nie trwałe zamrożenie postawy. Należy dopuszczać przerwy podczas prac nadmiernie obciążających narząd ruchu. Ryc. 46. Dopuszczalne wartości kątowe przyjmowane przez główne segmenty ciała (Paluch 1993) Unikać pochylenia tułowia i głowy ku przodowi. Częścią ciała o największej masie jest tułów. Dlatego jego niezrównoważenie w największym stopniu będzie przyczyniać się do wzrostu największych obciążeń posturalnych. Nadmierne pochylenia tułowia i/lub głowy z reguły spowodowane są zbyt niskimi strefami roboczymi, niewłaściwą lokalizacją urządzeń kontroli wzrokowej i nisko lub odlegle rozmieszczonymi urządzeniami sterowniczymi. Unikać skręceń i asymetrycznych pozycji. Pochylenia tułowia lub głowy na boki są bardziej niepożądane niż pochylenie ku przodowi. Najbardziej szkodliwe są skręcenia, prowadzą do degeneracji krążków międzykręgowych. Przyczyny takich postaw leżą w złej lokalizacji wskaźników, urządzeń sterowniczych, często pojemników i stref roboczych. W pewnym stopniu skręcenia tułowia i głowy zmniejszają obrotowe krzesła. Unikać utrzymywania uniesionych ramion ku przodowi, a zwłaszcza na boki. Nowe technologie przyczyniły się do zwiększenia obciążenia mięśni barku i szyi. Mięśnie tego regionu mają mniejszą tolerancję na obciążenie statyczne niż np. duże mięśnie tułowia czy nóg. Z tego względu powinny one być angażowane do zadań o krótkich cyklach i małych wysiłkach z odpowiednimi okresami wypoczynku. Uniesienie ramion prowadzi nie tylko do szybkiego zmęczenia, ale znacznie redukuje precyzję wykonywanych operacji. Przy niepodpartych kończynach górnych dopuszczalny kąt podniesienia ramienia ku przodowi wynosi 15, a odwiedzenia 10 (ryc. 46). Szczególną uwagę należy zwrócić na odwiedzenie ramion (uniesienie ramion na boki). Należy dążyć do tego, aby kąt odwiedzenia był jak najmniejszy, ale nie kosztem uniesienia barków. Nadmierne podniesienie ramienia ku przodowi i na boki (odwiedzenie) spowodowane jest głównie zbyt wysoką płaszczyzną pracy lub zbyt niskim siedziskiem względem tej płaszczyzny (ryc. 47).

16 190 Ryc. 47. Nadmierne podniesienie ramion ku przodowi i na boki Jeśli zadanie wymaga czynności blisko oczu, należy zapewnić podpórki pod łokcie/przedramiona. Do znacznego stresu mięśni okolicy barku i szyi, wywołanego nadmierną wysokością pracy, dochodzi obciążenie układu krążenia. Przy braku podparcia kończyn górna granica manipulacyjna powinna znajdować się w połowie wysokości między łokciem a barkiem (nie wyżej niż serce). Unikać nienaturalnej pozycji ręki w stosunku do przedramienia. Pewne rodzaje aktywności ręcznej wykonywane powtarzalnie przy użyciu niewłaściwych narzędzi prowadzą do kumulacyjnych zaburzeń urazowych (ucisk na nerw pośrodkowy tzw. cieśń nadgarstka, uszkodzenie nerwu łokciowego i in.). Wyposażenie i metody pracy powinny być tak zaprojektowane i zorganizowane, aby nadgarstek z ręką stanowił przedłużenie długiej osi przedramienia, co jest ich naturalnym ułożeniem (ryc. 48). Ryc. 48. Neutralna pozycja ręki w stosunku do przedramienia. Należy zwrócić uwagę, że oś chwytu nie jest prostopadła do długiej osi przedramienia (Pheasant 1988) Niepożądane są wszystkie skrajne ułożenia ręki na boki oraz do góry (zgięcie grzbietowe) i do dołu (zgięcie dłoniowe). Należy zwłaszcza unikać zgięcia łokciowego ręki (kiedy ręka znajduje się w położeniu grzbietem do góry a odchyla się na zewnątrz ciała) oraz sytuacji, w których następują szybkie po sobie zmiany skrajnych położeń. Należy zapewnić właściwe podparcie grzbietowi podczas siedzenia. Wszędzie tam, gdzie będzie możliwe należy zapewnić pracownikowi siedzisko. Siedząc pracownik powinien korzystać z oparcia pleców, jednakże nie upośledzając ruchów. Jeśli ze względów

17 191 roboczych podparcie nie może być wykorzystane, to spełnia ono jednak ważną rolę wypoczynkową podczas krótkich przerw. Odpowiednie siły powinny być wyzwalane przez odpowiednie zespoły mięśniowe. Podczas znacznego wysiłku mięśniowego powinny być zaangażowane największe grupy mięśniowe, a kończyny powinny znajdować się w pozycji wyzwalania największej siły. Postawa głowy i optymalny kierunek patrzenia Z postępem mechanizacji pracy obciążenie stopniowo przemieszcza się z okolicy krzyża na poziom barków i szyi. Niezależnie od przyjmowanej pozycji ważne jest aby umiejscowienie zadania i optycznych urządzeń sygnalizacyjnych minimalizowało obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego a zarazem stwarzało najlepsze warunki widzenia. Głowa nie ma silnych mięśni podtrzymujących. Uniemożliwia to długotrwałe pochylenie, skłony lub skręcenia bez negatywnych skutków. Zmiany w położeniu głowy spowodowane są wymaganiami wzrokowymi, tzn. utrzymaniem obiektu w centralnym polu widzenia i zachowaniem właściwej odległości oczu od tego obiektu. Naturalne ułożenie głowy to lekkie jej pochylenie ku przodowi (10 15 ). Wtedy to mięśnie karku wykazują najmniejszą aktywność. Przy takiej pozycji głowy oczy przyjmują zrelaksowane spojrzenie pod kątem od linii poziomej. Jest to zakres spoczynkowego kierunku patrzenia. Za optymalną linię patrzenia należy przyjąć około 20. Pozycja głowy z kierunkiem wzroku określa lokalizację zadania wzrokowego. Stanowisko komputerowe i oświetlenie miejsca pracy Praca na stanowisku z komputerem Komputery są dostępne praktycznie każdemu, ale niewielu jest obeznanych z właściwym ich użytkowaniem. Nie będzie przesady w twierdzeniu, że liczba używanych urządzeń komputerowych odpowiada liczbie operatorów odczuwających dolegliwości. Podejrzewa się, że komputer jest przyczyną różnych obciążeń, schorzeń, a wręcz uszkodzeń, łącznie ze szkodliwym promieniowaniem. Większość z tych zarzutów jest bezpodstawna. Występowanie niektórych potwierdzają badania należą do nich głównie dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego i narządu wzroku. Operatorzy uskarżają się na dyskomfort, zmęczenie i bóle, które pojawiają się z reguły w regionie szyjno-barkowym, a także w kończynach górnych (nadgarstek, palce), w okolicy krzyża; z mniejszą częstością także w innych regionach. Dolegliwości wzrokowe przejawiają się w łzawieniu i zaczerwienieniu, nieostrym, osłabionym lub podwójnym widzeniu, bólowych reakcjach i obniżeniu sprawności wzrokowej. Przy tradycyjnej pracy biurowej pracownik dysponował obszerną przestrzenią umożliwiającą przyjmowanie różnych postaw i ruchów. Mechaniczna maszyna do pisania, a nawet elektryczno-mechaniczna, narzuca konieczność zmian postawy podczas wkręcania papieru, dokonywania korekty w tekście, uzupełnieniu brakujących dokumentów itd. Tempo pisania ograniczone jest technicznymi rozwiązaniami, a precyzja uderzeń palców zmniejszona. Wymagania stawiane narządowi wzroku były także stosunkowo małe. Nie istniała konieczność trwałej obserwacji jednego obiektu lub częstej zmiany akomodacji (nastawiania na

18 192 ostrość), rozpoznawania małych znaków. Pole widzenia w dużym stopniu było jednorodne pod względem jasności. Praca na stanowisku z monitorem ekranowym najczęściej wykonywana jest w siedzącej pozycji z niezmienną postawą. Cechują ją duże tempo i skrajna powtarzalność ruchów. Praca angażuje niewielkie zespoły mięśniowe. Wymaga względnie stałej pozycji rąk, głowy oraz tułowia i praktycznie pozbawiona jest możliwości zmiany pozycji. Oko stale narażone jest na zróżnicowane poziomy oświetlenia i w mniejszym stopniu przy dzisiejszych monitorach złą ostrość, pływanie obrazu, oscylacje lub drgania. Odbiór informacji wymaga częstej zmiany nastawiania na ostrość (różna odległość oko-zadanie), a wszystko to przy obciążającej obserwacji dokonywanej z małego dystansu. Zalecana postawa ciała Nie ma idealnej postawy ciała podczas pracy przy komputerze, gdyż wymaga ona wręcz całkowitego i trwałego unieruchomienia ciała (statyczna praca mięśni). Skutki obciążenia układu ruchu można zmniejszyć, dostosowując stanowisko do wymiarów operatora, a także umożliwiając przyjmowanie różnych postaw oraz krótkich, ale częstych przerw w pracy. Najmniejsze obciążenie postawy zapewniają następujące zasady: tułów utrzymany pionowo lub z niewielkimi oscylacjami wokół pionu (jeśli nie jest on oparty o fotel); pochylenie głowy z szyją do 20 (kąt między osią głowa-szyja, a osią tułowia); barki rozluźnione, a ramiona opuszczone pionowo. Kąt łokciowy (kąt między ramieniem a przedramieniem) powinien zawierać się w zakresie (dopuszcza się niewielkie uniesienie ramion ku przodowi z minimalnym ich odwodzeniem); przedramiona i ręce w położeniu poziomym lub lekko uniesione; ręka stanowi przedłużenie długiej osi przedramienia (oś przedramienia przechodzi przez środkowy palec); kąt między udem a podudziem powinien wynosić Organizacja przestrzeni roboczej na stanowisku komputerowym Podstawowa konfiguracja komputera lub terminalu komputerowego składa się z klawiatury, monitora i często z tzw. myszy. Stanowisko wyposażone jest w biurko, na którym umieszczony jest monitor i urządzenia do wprowadzania danych, krzesło oraz w inne urządzenia pomocnicze. Stanowisko pracy znajduje się najczęściej w biurze. W utrzymaniu zalecanej postawy ciała decydujące znaczenie mają relacje trzech elementów: siedzisko-klawiatura-monitor (ryc. 49). Dostosowanie należy rozpocząć od lokalizacji w przestrzeni klawiatury (środkowy rząd klawiszy), która powinna znajdować się na wysokości łokcia lub do trzech centymetrów powyżej (przy ramionach luźno opuszczonych). Pomocne w tym będzie siedzisko o regulowanej wysokości. W przypadku niskiej osoby wysokie położenie płyty siedzeniowej spowoduje konieczność użycia podnóżka.

19 193 Ryc. 49. Zalecana postawa ciała operatora na stanowisku komputerowym (Paluch 1989) Następny krok, to wyznaczenie wysokości ekranu. Punktem wyjścia jest linia wzroku, która tworzy kąt około 20 z linią horyzontalną oczu. Jeśli praca wymaga częstego przenoszenia wzroku z klawiatury lub znajdującego się na pulpicie materiału na ekran monitora, to kąt ten należy zwiększyć do od horyzontu (obniżyć monitor). W przypadku pojawienia się bólów w okolicy szyi i/lub barków monitor należy zlokalizować wyżej. Płaszczyzna ekranu powinna być ustawiona prostopadle do linii wzroku operatora i oddalona od oczu od 400 mm do 700 mm. Lokalizacja siedziska i klawiatury mają zasadniczy wpływ na właściwą postawę dolnej części tułowia z klatką piersiową oraz obręczą barkową (i nadgarstek), natomiast monitora na pozycję głowy i obciążenie szyjnego odcinka kręgosłupa. Ze względu na pożądane zmiany postawy niedopuszczalne jest aby klawiatura była trwale osadzona w jednym miejscu, jak na przykład w ergonomicznych biurkach pod komputery z wysuwaną szufladą. Mysz najczęściej umieszcza się na wysokości klawiatury. Jednakże w wielu sytuacjach wygodniejsze jest operowanie nią na wysokości niższej do 80 mm poniżej klawiatury. Dokumenty znajdujące się na pulpicie powinny być pochylone co najmniej pod kątem 15. Lepszym rozwiązaniem jest tzw. podtrzymywacz materiałów (copy holder), zlokalizowany w takiej samej odległości od operatora co monitor i pod tym samym kątem (zmniejsza się obciążenie wywołane częstą zmianą akomodacji). Zaleca się krzesło o regulowanej wysokości (przynajmniej w zakresie od 380 mm do 500 mm od podłogi), obrotowe z pięcionożnym podparciem na rolkach. Oparcie krzesła winno być wysokie, obejmujące nie tylko region lędźwiowy ale także plecy, a nawet głowę (wysokość 850 mm i 300 mm szerokości). Kąt oparcia nie może ulegać zmianie pod naciskiem ciała. Kończynom dolnym należy zapewnić bezkolizyjną przestrzeń (wysokość, szerokość i głębokość wnęki) oraz w razie potrzeby podnóżek.

20 194 Główne elementy wyposażenia stanowiska (wysokość biurka, monitor i siedzisko) powinny mieć możliwość łatwej zmiany położenia w przestrzeni (w tym kąty pochylenia monitora, oparcia i płyty siedzeniowej). Operatorzy winni posiadać wiedzę o właściwym użytkowaniu urządzeń, jak i związkach między dolegliwościami a warunkami pracy. Utrzymanie ergonomicznie poprawnej postawy ciała jest pożądanym, ale niewystarczającym elementem w profilaktyce układu ruchu. Przerwy i mikroprzerwy w pracy są ważne dla redukcji obciążenia mięśniowego, strejnu i dolegliwości układu ruchu. Przerwy aktywne, nawet kilkusekundowe proste ćwiczenia ruchowe, są skuteczniejsze w likwidowaniu statycznego obciążenia mięśni i dyskomfortu niż przerwy pasywne. Wymagania i zalecenia dotyczące pracy z komputerami Na operatora przebywającego w pomieszczeniu powyżej czterech godzin powinno przypadać co najmniej 2000 cm 2 wolnej przestrzeni podłogi nie zajętej przez wyposażenie stanowisk pracy. Odległość między sąsiadującymi monitorami powinna wynosić co najmniej 600 mm, a między operatorami a tyłem sąsiedniego monitora, co najmniej 800 mm. Promieniowanie występujące podczas pracy z komputerem nie ma żadnego związku ze szkodliwym oddziaływaniem na nienarodzone dzieci. Kobiety w ciąży mogą pracować przy komputerze do 4 godzin dziennie. Zaleca się temperaturę powietrza w pomieszczeniach w zakresie C, w zależności od pory roku, przy wysokiej względnej wilgotności 60 75%. Wysoka wilgotność zmniejsza pole elektrostatyczne tworzące się w okolicy monitora i powstające z innych urządzeń (drukarka, ploter, faks itd.). Z pomieszczeń należy usunąć sztuczne wykładziny, gdyż to one są głównym producentem ładunku elektrostatycznego. W zależności od trudności wykonywanego zadania równoważny poziom dźwięku A w pomieszczeniach ze stanowiskami komputerowymi nie powinien przekraczać wartości db. Komputer w przemyśle Przemysłowe stanowiska terminali komputerowych wymagają zachowania tej samej postawy ciała jak biurowe. W przypadku konieczności pracy w pozycji stojącej rekomendacje, co do zachowania postawy, praktycznie nie ulegają zmianie. Wiele pulpitów sterowniczych wyposażonych jest w komputery wymagające od operatora niemal równoczesnego oddziaływania na urządzenia sterownicze i wprowadzania danych przez klawiaturę. Praca na takich stanowiskach wymaga szczególnej koncentracji operatora. Dlatego należy izolować je od zakłóceń i wszelkich czynników działających rozpraszająco, a także przed mimowolnym uruchomieniem klawiatury, jakie np. może zdarzyć się podczas upadku narzędzia na klawiaturę lub podczas sięgania. Wykonywane operacje często wymagają notowania, stąd operatorowi należy zapewnić miejsce do pisania. Nie może ono być mniejsze niż 300 mm szerokości i 400 mm głębokości. Satysfakcjonujące wymiary, to po 750 mm w każdym kierunku.

21 195 Oświetlenie miejsca pracy Obecnie praca polega głównie na odbiorze i przetwarzaniu danych. Najwięcej informacji dostarcza oko ludzkie (około 80 90%). Dlatego istotne jest aby były one pozyskiwane w sposób łatwy i pozbawiony przekłamań, stąd waga odpowiedniego oświetlenia. Dobre oświetlenie to takie, kiedy światło i jego kolor odpowiadają fizjologicznym i psychologicznym wymaganiom wzroku. Uzyskuje się wtedy najlepsze warunki wzrokowe przy najniższych kosztach. Oświetlenie spełniające wymagania wzroku nie zwiększa poboru energii elektrycznej, ale przyczynia się do jego zmniejszenia. Właściwe oświetlenie przynosi wiele korzyści: bezpośredni i wyraźny wzrost wydajności, zmniejszenie liczby wypadków i braków oraz poprawę ogólnej atmosfery pracy. Źródła światła Podstawowe rozróżnienie dokonuje się między naturalnym i sztucznym oświetleniem. Energia światła słonecznego wypełnia całe widzialne spektrum. Światło słoneczne nie kosztuje, jednakże poziom natężenia zależy od pory dnia i stopnia zachmurzenia. Przy oświetleniu naturalnym unika się kosztu elektryczności i osprzętu, ale powstaje koszt ogrzewania i chłodzenia związany z oknami. Większość biur i innych miejsc pracy konstruuje się pod kątem korzystania ze światła naturalnego. Jednak rozkład światła nie jest jednolity w całym obiekcie. Stanowisko w pobliżu okna otrzyma więcej światła niż znajdujące się dalej. Dlatego konieczne jest uzupełnienie go o oświetlenie sztuczne. Zwykle wyróżnia się dwa typy światła sztucznego: żarowe i wyładowcze. Oba mają niską zdolność oddawania barw, co powoduje przekłamania kolorystyczne i spadek komfortu psychicznego. Światła żarowe bogate są w promienie czerwone i żółte, nadto emitują ciepło. Wadą świetlówek jest stwarzanie chłodnej atmosfery: im ich światło będzie bielsze lub zbliżone do dziennego, a także będzie miało niższe natężenie, tym efekt zimnej atmosfery większy. Poprawić ją można zwiększając natężenie. Źródła światła wyładowczego wywołują niekorzystne zjawisko tętnienia (praktycznie niewidzialnego dla oka migotania). Efektem jest zmęczenie fizjologiczne i spadek wydajności. Innym rozróżnieniem między źródłami światła jest podział na oświetlenie bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednie oświetlenie odpowiada światłu padającemu na powierzchnię wprost ze źródła. Pośrednie oświetlenie zapewnia światło, które odbija się od innych powierzchni zanim padnie na powierzchnię pracy. Jeśli 90% światła ze źródła jest skierowane na powierzchnię pracy, to oświetlenie klasyfikuje się jako bezpośrednie. Jeśli 90% światła skierowane jest w inna stronę niż płaszczyznę pracy (np. ku górze), oświetlenie określa się jako pośrednie. Należy pamiętać, że bezpośrednie oświetlenie zwykle łączy się z olśnieniem, a pośrednie oświetlenie z reguły jest niewłaściwe do pracy o wymaganiach dokładnej kontroli wzrokowej. Oświetlenie sztuczne dzieli się na ogólne i miejscowe. Zadaniem oświetlenia ogólnego jest stworzenie równomiernego natężenia oświetlenia w całym pomieszczeniu. Oświetlenie miejscowe (lub kierunkowe) polega na zwiększeniu natężenia w określonych miejscach zgodnie z wymaganiami pracy. Najczęściej stosuje się równocześnie oświetlenie ogólne i miejscowe, zwłaszcza przy pracach precyzyjnych. Dla wyeliminowania zbyt dużych

22 196 kontrastów w polu widzenia, udział oświetlenia ogólnego powinien wynosić przynajmniej 15% oświetlenia miejscowego. Wymagania fizjologiczne Wytyczne co do odpowiedniego natężenie oświetlenia na stanowisku pracy zawierają normy. Określają one wielkość światła w zależności od rozmiarów obserwowanego przedmiotu oraz stopnia precyzji zadania. Jednakże natężenie stanowi najmniej użyteczną miarę w oświetleniu. Wpływ na jakość widzenia ma nie emitowane natężenie, lecz ilość światła odbieranego przez wzrok, czyli luminancja. Światło może być odbite od ściany, stropu, biurka, ale także może pochodzić z powierzchni monitora ekranowego. Współczynniki odbicia światła powinny stopniowo zmniejszać się w kierunku od stropu do podłogi. Odbicie od sufitu powinno wynosić 80 90%, co osiąga się farbą białą. Ściany powinny mieć współczynnik 40 60%, co odpowiada kolorom beżowym, żółtym lub zielonym. Podłogi powinny odbijać w przybliżeniu od 40 do 20%, meble i powierzchnie wyposażenia od 25 do 50%. Jednorodność jasności powierzchni. W miejscach gdzie najczęściej pada spojrzenie osoby pracującej, nie powinny znajdować się: jasne okna, jasne ściany obok ciemnych podłóg, czarne wyposażenie na jasnych powierzchniach, płaszczyzny stołów odbijające światło, błyszczące części maszyn. Sugeruje się następujące zalecenia (ryc. 50): Wszystkie duże powierzchnie i przedmioty w polu widzenia powinny mieć możliwie jednakową jasność; W środkowych częściach pola widzenia (pole centralne) stosunek kontrastów jasności powierzchni nie powinien być większy niż 1:3; Stosunek kontrastów między polem centralnym a brzegowymi lub wewnątrz części brzegowych pola widzenia nie powinien być większy niż 1:10; Stosunek kontrastów między źródłem światła a tłem nie powinien przekraczać 1:20. Ryc. 50. Dopuszczalne kontrasty jasności w polu widzenia (Grandjean 1978)