Katedra Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa, Polska 2

Transkrypt

1 prace oryginalne Dent. Med. Probl. 213, 5, 3, ISSN X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Mariusz Cierech 1, a, b, d f, Aleksandra Szczypińska 2, a, b, d f, Kamila Wróbel 1, a, d, Marlena Gołaś 3, b, Witold Walke 4, b, Magdalena Pochrząst 4, b, Dorota Przybyłowska 1, b, Wioletta Bielas 2, b Analiza porównawcza chropowatości tworzyw akrylowych stosowanych w wykonawstwie protez płytowych oraz przylegania do nich grzybów Candida albicans badania in vitro Comparative Analysis of the Roughness of Acrylic Resin Materials Used in the Process of Making the Bases of Dentures and Investigation of Adhesion of Candida Albicans to Them in Vitro Study 1 Katedra Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa, Polska 2 Katedra Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Studenckie Koło Naukowe, Warszawa, Polska 3 Katedra i Zakład Mikrobiologii Stomatologicznej, Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa, Polska 4 Katedra Biomateriałów i Inżynierii Wyrobów Medycznych, Politechnika Śląska, Zabrze, Polska A koncepcja i projekt badania; B gromadzenie i/lub zestawianie danych; C opracowanie statystyczne; D interpretacja danych; E przygotowanie tekstu; F zebranie piśmiennictwa Streszczenie Wstęp. Stomatopatie protetyczne są schorzeniem dotyczącym głównie pacjentów użytkujących całkowite lub częściowe protezy akrylowe. Uraz mechaniczny powodowany przez źle dostosowane uzupełnienia przyczynia się do występowania zaburzeń w obrębie jednej z podstawowych barier obronnych jamy ustnej błony śluzowej, które może stać się wrotami zakażenia m.in. dla grzybów z rodzaju Candida. To z kolei sprzyja pojawieniu się stomatopatii protetycznych. Obecnie nie poprzestaje się tylko na znalezieniu odpowiedniego składu chemicznego, ale także optymalnego sposobu polimeryzacji minimalizującego niepożądane właściwości tworzywa akrylowego. Należy zatem oczekiwać, iż adhezja drobnoustrojów, a tym samym gromadzenie się płytki protez, może zależeć m.in. od sposobu polimeryzacji tworzywa akrylowego i chropowatości materiału. Cel pracy. Ocena chropowatości powierzchni różnych tworzyw akrylowych stosowanych w wykonawstwie płyt protez oraz ilościowe porównanie przylegania do nich grzybów Candida na podstawie badań in vitro. Materiał i metody. W badaniach wykorzystano próbki pięciu tworzyw akrylowych różniących się między sobą sposobem polimeryzacji. Wskaźnik chropowatości oraz poziom przylegania drobnoustrojów określono dla próbek poddanych procesowi polerowania i niewypolerowanych. Wyniki. Największymi wartościami chropowatości charakteryzował się materiał polimeryzowany na zimno ProBase Cold, co znalazło odzwierciedlenie w największym poziomie przylegania drobnoustrojów do jego powierzchni. Największe ograniczenie ilości drobnoustrojów po procesie polerowania wystąpiło w przypadku tworzywa SR Ivocap High Impact. Wnioski. Proces polerowania zmniejsza chropowatość materiału oraz powoduje redukcję odkładania drobnoustrojów na jego powierzchni. Konieczne jest użytkowanie protez z przerwą nocną oraz przechowywanie ich w środowisku suchym, aby zminimalizować możliwość rozwoju mikroorganizmów na powierzchni tworzywa akrylowego (Dent. Med. Probl. 213, 5, 3, ). Słowa kluczowe: tworzywo akrylowe, chropowatość, Candida albicans.

2 342 M. Cierech et al. Abstract Background. Denture stomatitis mainly concerns the patients who use the full or partial acrylic dentures. Mechanical injury caused by incorrectly matched restorations leads to disorder within one of the main protective barriers of the oral cavity the mucosa. Then it can become an entry for infection, including Candida species that might lead to denture stomatitis. Thus, not only the optimal chemical composition is sought, but also the best method of polymerization of acrylic resin to minimize its unwanted features. It is expected that the adhesion of microorganisms and the accumulation of denture plaque can, among others, depend on the polymerization method and the roughness of the acrylic resin. Objectives. The aims of this thesis were to compare roughness of chosen materials and to quantitatively compare the adhesion of Candida species to the surface of various materials used to prepare bases of dentures, on the basis of the in vitro studies. Material and Methods. The samples of five acrylic materials with different ways of polymerization process were evaluated. Roughness parameter and the level of adherence of microorganisms were determined for the samples divided in two groups: polished and non-polished. Results. The most rugged material was the cold curing acrylic resin ProBase Cold. This fact was illustrated by the highest level of microbial adhesion to the surface. The Ivocap High Impact characterized the greatest decrease of Candida adhesion after the polymerization process. Conclusions. The polishing process reduces both the roughness of a material and the deposition of microorganisms on its surface. It is indicated to make a night-break during the use of acrylic dentures and keep them in dry environment to minimize the possibility of microbial growth on the surface (Dent. Med. Probl. 213, 5, 3, ). Key words: acrylic resin, roughness, Candida albicans. Candida albicans jest mikroorganizmem izolowanym od człowieka między innymi z błony śluzowej jamy ustnej, przewodu pokarmowego, narządów płciowych czy skóry [1]. Jest grzybem drożdżopodobnym, saprofitem, który w warunkach równowagi mikrobiologicznej, m.in. z Lactobacillus acidophilus, stanowi naturalną florę około 4 6% zdrowej populacji [2, 3]. Zachwianie naturalnych mechanizmów odpornościowych organizmu oraz stosowanie chemioterapeutyków wpływających na mikroflorę organizmu może stwarzać korzystne warunki do rozwoju grzybów drożdżopodobnych i pojawienia się objawów chorobowych [4, 5]. Do miejscowych czynników sprzyjających przejściu kolonizacji Candida albicans w stan zakażenia należy użytkowanie ruchomych uzupełnień protetycznych [6]. Infekcja grzybicza jest wymieniana obok urazowego oddziaływania protez oraz płytki bakteryjnej jako jedna z najczęstszych przyczyn pojawienia się zmian o charakterze stomatopatii protetycznej [7]. Najczęściej są obserwowane one na błonie śluzowej podniebienia w przypadku całodobowego użytkowania protez całkowitych. Tworzą się wtedy niefizjologiczne warunki w jamie ustnej, które mogą prowadzić do zaburzeń w metabolizmie tkankowym, ograniczając dostęp tlenu do błony śluzowej. Niedostateczna higiena zarówno jamy ustnej, jak i protez prowadzi do zalegania resztek pokarmowych, które są doskonałą pożywką dla bakterii i grzybów [8]. Zaleganie śliny pod płytą protezy, zwiększona temperatura oraz wilgotność dodatkowo stwarzają korzystne warunki do rozwoju grzybów drożdżopodobnych [9]. Wpływ na możliwości przywierania do płyty protezy mikroorganizmów, a tym samym na formowanie biofilmu bakteryjno-grzybiczego ma niewątpliwie materiał, z którego zostało wykonane uzupełnienie. Zwiększone przyleganie Candida albicans do tworzywa akrylowego w porównaniu ze stopem chromo-kobaltowym (Cr-Co) zaobserwowała w swoich badaniach m. in. Sobolewska [1]. Autorzy podają, iż formowanie się płytki protez jest zjawiskiem skomplikowanym, a na jego zaawansowanie mają wpływ takie właściwości materiału, jak jego chropowatość, zwilżalność, napięcie powierzchniowe, nasiąkliwość czy porowatość [1 13]. W znakomitej większości przypadków płyta protezy całkowitej jest wykonana z tworzywa akrylowego polimeryzowanego termicznie. W przypadku protez użytkowanych krótko lub wykonywania podścieleń niektórzy producenci polecają zastosowanie samopolimerów. Obecnie dostępne na rynku, polecane przez producenta do wykonywania protez długoczasowych, są akryle polimeryzowane na zimno, które w procesie polimeryzacji wymagają zwiększonego ciśnienia. Celem pracy była ocena chropowatości wybranych tworzyw akrylowych stosowanych w wykonawstwie protez płytowych oraz przylegania do nich drobnoustrojów Candida albicans. Materiał i metody Badania chropowatości tworzyw zostały przeprowadzone na Politechnice Śląskiej, w Katedrze Biomateriałów i Inżynierii Wyrobów Medycznych, część mikrobiologiczną badań wykonano natomiast w Zakładzie Mikrobiologii Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. W badaniu chropowatości zbadano cztery tworzywa akrylo-

3 Analiza porównawcza chropowatości tworzyw akrylowych 343 we różniące się między sobą sposobem polimeryzacji. Wśród nich znalazły się materiały polimeryzowane na gorąco: Superacryl Plus (Spofa Dental) oraz Triplex Hot (Ivoclar Vivadent) tworzywa wykorzystywane do wykonawstwa długoczasowych protez płytowych oraz podścieleń metodą pośrednią oraz napraw. Materiał polimeryzowany na zimno Pro Base Cold (Ivoclar Vivadent), który oprócz katalizatora chemicznego wymaga także warunków zwiększonego ciśnienia, zalecany przez producenta nie tylko do wykonywania podścieleń czy napraw, ale i długoczasowych uzupełnień protetycznych. Zbadano także powierzchnię samopolimeru Duracryl Plus (Spofa Dental) służącego do napraw i podścieleń protez. W badaniu przylegania mikroorganizmów do powierzchni tworzyw akrylowych rozszerzono badania o materiał polimeryzowany na gorąco pod ciśnieniem SR Ivocap High Impact (Ivoclar Vivadent). W przypadku ostatniego tworzywa zarówno proces wtłaczania materiału do puszki polimeryzacyjnej, polimeryzacji, jak i chłodzenia zachodzi pod zwiększonym ciśnieniem 6 barów. Tworzywo jest konfekcjonowane w postaci specjalnych kapsuł z optymalnie dobraną proporcją proszku i płynu. Taki proces obróbki laboratoryjnej ma zapewniać zmniejszoną ilość monomeru resztkowego, minimalny skurcz polimeryzacyjny materiału, zwiększoną homogenność oraz większą gładkość i polerowalność tworzywa ograniczającą osadzanie płytki protez [14]. Badanie chropowatości powierzchni zostało przeprowadzone z użyciem metody liniowego mechanicznego pomiaru stykowego na profilografometrze Surtronic 3+ (Taylor Hobson). Polegało ono na przesuwaniu sondy wzdłuż badanej powierzchni, której drgania były analizowane na komputerze z dokładnością do,2 µm. Wyznaczaną wielkością był wskaźnik chropowatości powierzchni określający średnie, arytmetyczne odchylenie profilu od linii średniej (Ra). Dla pięciu próbek o wymiarach [mm] z każdego rodzaju materiału wykonano po pięć pomiarów. Następnie próbki polerowano na szlifierkopolerce SDJ-2 z użyciem szczotek, filców, papki pumeksowej oraz uniwersalnej pasty polerskiej (Ivoclar Vivadent) i powtórzono badanie. W części mikrobiologicznej badania wykorzystano 3 wypolerowane i 3 niewypolerowane próbki każdego rodzaju materiału. Pierwszym etapem była inokulacja wysterylizowanych próbek akrylowych wzorcowym szczepem Candida albicans ATCC 928. W tym celu przygotowano pod kontrolą densytometru zawiesinę kolonii w płynnym podłożu Saborauda o stężeniu 1,5 1 8 komórek formujących kolonie/ml [CFU/ml], co odpowiadało,5 w skali Mc Farlanda. Próbki akrylowe zanurzono w tak przygotowanej zawiesinie i inkubowano przez godzinę w temperaturze 37 C. Następnie każdą próbkę płukano z użyciem 3 ml,9% roztworu NaCl, aby usunąć niezwiązane komórki Candida albicans i umieszczano w sterylnym płynnym podłożu Sabourauda w celu namnożenia kolonii oraz powstania struktury biofilmu na czas 24, 48 oraz 72 godzin. Po każdym z tych okresów próbki były płukane za pomocą 3 ml,9% roztworu NaCl oraz umieszczane w roztworze soli fizjologicznej i wytrząsane na automatycznej wytrząsarce mikrobiologicznej Voertex przez 5 minut w celu przejścia mikroorganizmów do fazy wodnej. Tak przygotowany roztwór był następnie posiewany z użyciem ezy kalibrowanej 5 µl na stałe podłoże Sabourauda i inkubowany przez 24 h w temperaturze 37 C. Po tym okresie kolonie zliczano w celu określenia liczebności mikroorganizmów wyhodowanych na próbkach. Jednostki formujące kolonie (CFU) w ml były wyliczane według wzoru: CFU/ml = n/rozcieńczenie, gdzie n = liczba kolonii. Wyniki Wśród niewypolerowanych tworzyw największym współczynnikiem chropowatości (2,87 μm) charakteryzował się materiał polimeryzowany na zimno, a najmniejszą wartością polimer Duracryl Plus (1,46 μm). Wśród wypolerowanych próbek Tabela 1. Chropowatość tworzyw akrylowych Table 1. Roughness of acrylic resin materials Rodzaj materiału (Material) Sposób przygotowania powierzchni (Surface preparation) próbki niepolerowane (non-polished samples) próbki polerowane (polished samples) R a, µm R a śr., µm R a, µm R a śr., µm Pro Base Cold 2,52 3,22 2,87,74,96,85 Superacryl Plus 1,16 1,98 1,57,4,88,62 SR Triplex Hot 2,6 3,6 2,56,26,42,34 Duracryl Plus 1,32 1,6 1,46,44 1,2,73

4 344 M. Cierech et al. Ra śr. [µm] 3 2,5 2 1,5 1 próbki niepolerowane (non-polished samples) próbki polerowane (polished samples) Ryc. 1. Chropowatość tworzyw akrylowych Fig. 1. Roughness of acrylic resin materials,5 Pro Base Cold SR Triplex Hot Superacryl Plus Duracryl Plus 1 2 CFU/ml SR Ivocap Duracryl Superacryl SR Triplex Hot ProBase Cold 24 h h h średnia (average) Ryc. 2. Adhezja C. albicans do próbek wypolerowanych Fig. 2. Adhesion of C. albicans to non-polished samples najmniejsze wartości chropowatości (,26,88 μm) miały natomiast materiały polimeryzowane na gorąco Triplex Hot oraz Superacryl Plus (ryc. 1). W każdym przypadku zaobserwowano zmniejszenie chropowatości tworzywa po przeprowadzeniu polerowania powierzchni. W kolejnym badaniu ocenie poddano wzrost drobnoustrojów na wypolerowanych próbkach akrylowych w zależności od czasu inkubacji. Najmniejszy wzrost na swojej powierzchni wykazał SR Ivocap High Impact firmy Ivoclar Vivadent ( CFU/ml). Zbliżony do niego wynik uzyskał Duracryl Plus ( CFU/ml). Superacryl Plus oraz Triplex Hot jako tworzywa polimeryzowane na gorąco osiągnęły wyniki na podobnym poziomie ( CFU/ml), zaskakująco dużym wzrostem drobnoustrojów na swojej powierzchni charakteryzował się natomiast Pro Base Cold (ryc. 2). Na rycinie 3 przedstawiono tę samą zależność dla próbek niewypolerowanych. W tym przypadku najmniejszym przyleganiem charakteryzowały się materiały producenta Spofa Dental: Superacryl ( CFU/ml) oraz Duracryl Plus ( CFU/ml), podobnie jak w przypadku próbek wypolerowanych najsłabszym wynikiem charakteryzował się natomiast Pro Base Cold ( CFU/ml). W badaniach oceniono średnie wartości przylegania drobnoustrojów do wypolerowanych oraz niewypolerowanych tworzyw akrylowych (ryc. 4). Zaobserwowano zmniejszenie liczby komórek grzybiczych w przypadku każdego rodzaju materiału po procesie polerowania. Największe ograniczenie drobnoustrojów, bo aż 5-krotne, wystąpiło w przypadku tworzywa SR Ivocap High Impact. Analizując uzyskane wyniki badań, zaobserwowano zależność między chropowatością powierzchni a przyleganiem drobnoustrojów. Wykazano, iż wraz ze wzrostem chropowatości tworzywa zwiększa się także adhezja mikroorganizmów do tworzywa akrylowego (ryc. 5).

5 Analiza porównawcza chropowatości tworzyw akrylowych CFU/ml Ryc. 3. Adhezja C. albicans do próbek niewypolerowanych Fig. 3. Adhesion of C. albicans to polished samples Superacryl Duracryl SR Ivocap SR Triplex Hot ProBase Cold 24 h h h średnia (average) Ra śr. [µm] próbki niepolerowane (non-polished samples) próbki polerowane (polished samples) Ryc. 4. Średnia adhezja C. albicnas do próbek wypolerowanych i niewypolerowanych Fig. 4. Average adhesion of C. albicnas to polished and non-polished samples 1 5 Pro Base Cold SR Triplex Hot Superacryl Plus Duracryl Plus SR Ivocap 1 2 CFU/ml ,5 3 2,5 2 1,5 1,5 Duracryl Plus Superacryl Plus SR Triplex Hot ProBase Cold adhezja Candida (adhesion of Candida) chropowatość powierzchni (surface roughness) Ra śr. [µm] Ryc. 5. Zależność adhezji mikroorganizmów od chropowatości tworzywa niezależnie od sposobu przygotowania powierzchni Fig. 5. Relationship between adhesion of microorganisms and material roughness regardless of surface preparation

6 346 Omówienie Biofilm jest heterogenną strukturą składającą się z jednego lub wielu gatunków mikroorganizmów otoczonych warstwą zewnątrzkomórkowych polisacharydów [15]. Powstawanie struktury biofilmu bakteryjnego płytki nazębnej zostało dobrze poznane, zwraca się natomiast obecnie uwagę na możliwości formowania tej skomplikowanej struktury także przez grzyby lub pierwotniaki [16]. Candida albicans może w ustroju występować w formie pojedynczych komórek zawieszonych w cieczy (forma planktonowa) lub zorganizowanej struktury biofilmu na powierzchni skóry, błony śluzowej czy biomateriałów, takich jak tworzywo akrylowe [17]. Chandra et al. [18] opisali etapy powstawania biofilmu Candida na powierzchni metakrylanu metylu. Autorzy wyróżnili 3 fazy: wczesną trwającą do 11 godzin, pośrednią (12 3 godzin) oraz dojrzewania (38 72 godziny). Dojrzewanie biofilmu ma bardzo ważne implikacje kliniczne ze względu na obecność korelacji dojrzewania biofilmu i oporności drobnoustrojów na leki przeciwgrzybicze [19]. Waters et al. [2] dzielą formowanie biofilmu Candida na 2 fazy. Pierwsza z nich, odwracalna i niespecyficzna, zależy m.in. od oddziaływań elektrostatycznych, sił van der Waalsa, wolnej energii powierzchniowej czy hydrofobowości materiału. Drugi etap zależy od specyficznych reakcji międzycząsteczkowych między adhezynami wytwarzanymi przez mikroorganizmy a specyficznymi komplementarnymi stereochemicznie receptorami obecnymi na biomateriałach. Samaranayake et al. [21] podkreślają ponadto, iż wpływ na tę fazę ma także wirulencja drobnoustrojów oraz współwystępowanie innych mikroorganizmów, które zmieniając warunki w otaczających tkankach, mogą sprzyjać rozwojowi grzybów oraz wchodzić z nimi w specyficzne interakcje. Na tworzenie biofilmu wpływają niewątpliwie właściwości tworzywa, z jakiego zostało wykonane M. Cierech et al. uzupełnienie. Przeprowadzone badania wykazały, iż do każdego z badanych materiałów w różnym stopniu przylegały komórki grzybów, bez względu na proces przygotowania powierzchni. Zaobserwowano ponadto zwiększanie liczby drobnoustrojów na powierzchniach poszczególnych tworzyw akrylowych wraz z wydłużaniem się czasu inkubacji. Widoczne odstępstwa od tej reguły mogły wynikać z błędów popełnionych w wieloetapowym postępowaniu mikrobiologicznym, a także z faktu, iż próbki były wykonane z dokładnością do 1 mm, co mogło wpłynąć na rozpatrywanie powierzchni dostępnej dla mikroorganizmów. Powyższy wniosek może mieć znaczenie w przypadku całodobowego użytkowania akrylowych uzupełnień protetycznych o rozległej płycie, kiedy zwiększa się prawdopodobieństwo powstania stomatopatii protetycznych powikłanych zakażeniem grzybiczym. Zalecane jest użytkowanie protez z przerwą nocną oraz przechowywanie ich w środowisku suchym, aby zminimalizować możliwość rozwoju drobnoustrojów na powierzchni tworzywa akrylowego. Potwierdzono, iż proces polerowania zmniejsza chropowatość materiału oraz powoduje ograniczenie odkładania drobnoustrojów na jego powierzchni. Powyższe wyniki badań potwierdziły wpływ chropowatości na odkładanie się mikroorganizmów, należy jednak do nich podejść z należytą ostrożnością. Chropowatość materiału nie jest jedynym czynnikiem wpływającym na adhezję mikroorganizmów. Zjawisko odkładania biofilmu bakteryjno-grzybiczego jest wieloczynnikowe i odwracalne. Można mu zapobiegać poprzez wykonywanie uzupełnień protetycznych z najwyższej klasy materiałów oraz odpowiedni instruktaż dotyczący użytkowania uzupełnień przez pacjenta, uwzględniając prawidłowe nawyki higieniczne, konieczność odbywania systematycznych wizyt kontrolnych oraz stosowanie się do zasad profilaktyki stomatopatii protetycznej. Piśmiennictwo [1] Zaremba M.L., Borowski J.: Mikrobiologia lekarska. Podręcznik dla studentów medycyny. PZWL, Warszawa 24. [2] Fitzsimmons N., Berry D.R.: Inhibition of Candida albicans by Lactobacillus acidophilus: evidence for the involvement of a peroxidase system. Microbios. 1994, 8, [3] Ślebioda Z., Hemerling M., Błauciak M., Dubicka M., Grela Ł., Kovats L., Matusiak K., Szponar E.: Występowanie grzybów drożdżopodobnych z rodzaju Candida u młodych, zdrowych dorosłych bez chorób układowych. Dental Forum 27, 35, 1, [4] Szymankiewicz M., Kowalewski J.: Zakażenia wywołane przez grzyby Candida. Czynniki predysponujące. Mikol. Lek. 25, 12, [5] Jaworska-Zaremba M., Mierzwińska-Nastalska E., Szumilak-Krogulec M.: Wpływ upośledzonych mechanizmów odpornościowych oraz użytkowania uzupełnień protetycznych na rozwój zakażeń grzybiczych błony śluzowej jamy ustnej. Nowa Stomatol. 26, 11, 1, [6] Budtz-Jörgensen E.: Oral mucosal lesions associated with the wearing of removable dentures. J. Oral Pathol. 1981, 1, [7] Spiechowicz E.: Aktualne poglądy na temat stomatopatii protetycznych. Protet. Stomatol. 1993, 43,

7 Analiza porównawcza chropowatości tworzyw akrylowych 347 [8] Mierzwińska-Nastalska E., Rusiniak K., Gontek R., Okoński P.: Wpływ higieny uzupełnień protetycznych na powstawanie infekcji grzybiczej błony śluzowej jamy ustnej. Nowa Stomatol. 2, 5, 4, [9] Spiechowicz E., Mierzwińska-Nastalska E.: Grzybice jamy ustnej. Med Tour Press International, Warszawa [1] Sobolewska E.: Wpływ materiałów nowej generacji stosowanych w protetyce odtwórczej na środowisko jamy ustnej. Roczniki PAM 21, 56, 3, [11] El-Hadary A., Drummond J.L.: Comparative study of water sorption, solubility and tensile bond strength of two lining materials. J. Prosthet. Dent. 2, 83, [12] Adamczyk E., Gawor E., Gładkowski J., Spiechowicz E.: Kliniczne implikacje gładkości powierzchni i wolnej energii powierzchniowej materiałów używanych w wykonawstwie uzupełnień stałych na odkładanie się i mikrobiologię płytki nad i poddziąsłowej. Protet. Stomatol. 1995, 45, [13] Quirynen M., Marechal M., Busscher H.J., Weerkamp A.H., Arends J., Darius P.L., van Steenberghe D.: The influence of surface free energy on planimetric plaque growth in man. J. Dent. Res. 1989, 68, [14] Okoński P., Niesłuchowska M., Siedlecki M., Szczyrek P., Mierzwińska-Nastalska E.: Zastosowanie Biofunkcjonalnego Systemu Protetycznego (BPS) w rehabilitacji narządu żucia u pacjentów bezzębnych. Protet. Stomatol. 22, 52, [15] Strużycka I., Stępień I.: Biofilm nowy sposób rozumienia mikrobiologii. Nowa Stomatol. 29, 14, 3, [16] Gebel J., Exnur M.: Biofilmy występowanie i kontrola. Aseptyka 24, 6, 3, [17] Mnichowska-Polanowska M., Kaczała M., Giedrys-Kalemba S.: Charakterystyka biofilmu Candida. Mikol. Lek. 29, 16, [18] Chandra J., Kuhn D.M., Mukherjee P.K., Hoyer L.L., McCormick T., Ghannoum M.A.: Biofilm formation by the fungal pathogen Candida albicans: development, architecture, and drug resistance. J. Bacteriol. 21,183, [19] Chandra J., Mukherjee P.K., Leidich S.D., Faddoul F.F., Hoyer L.L., Douglas L.J., Ghannoum M.A.: Antifungal resistance of candidal biofilms formed on denture acrylic in vitro. J. Dent. Res. 21, 8, [2] Waters M.G.J., Williams D.W., Jagger R.G., Lewis M.A.O.: Adherence of Candida albicans to experimental denture soft lining materials. J. Prosthet. Dent. 1997, 77, [21] Samaranayake L.P., Mc Courtie J., MacFarlane T.W.: Factors affecting the in vitro adherence of Candida albicans to acrylic surfaces. Arch. Oral Biol. 198, 25, Adres do korespondencji: Mariusz Cierech Katedra Protetyki Stomatologicznej WUM ul. Nowogrodzka Warszawa tel.: katedraprotetyki@wum.edu.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: