This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 PROTET. STOMATOL., 2014, LXIV, 6, Laboratoryjna ocena wrażliwości grzybów drożdżopodobnych izolowanych w stomatopatiach protetycznych na Citrosept Dental Laboratory evaluation of Citrosept Dental susceptibility of fungi isolated in denture stomatitis Marta Jaworska-Zaremba 1, Bohdan Bączkowski 1, Ewa Swoboda-Kopeć 2 1 Katedra Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: prof. dr hab. E. Mierzwińska-Nastalska 2 Zakład Mikrobiologii Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: dr hab. E. Swoboda-Kopeć HASŁA INDEKSOWE: stomatopatia protetyczna, leczenie przeciwgrzybicze, preparaty roślinne Streszczenie Wstęp. Problem stomatopatii protetycznych powikłanych infekcją grzybiczą dotyczy szerokiej grupy pacjentów użytkujących uzupełnienia protetyczne. W ostatnich latach pojawiają się trudności związane z leczeniem zakażeń grzybiczych w tej grupie chorych, wynikające bądź ze wzrastającej oporności grzybów na poszczególne antymikotyki, jak też z ich toksyczności lub wysokich kosztów leczenia. Cel pracy. Ocena wrażliwości in vitro szczepów grzybów drożdżopodobnych, izolowanych z błony śluzowej jamy ustnej podłoża protetycznego pacjentów użytkujących uzupełnienia protetyczne, na wybrany preparat roślinny Citrosept Dental. Materiał i metody. Badaniami objęto grupę 95 pacjentów z objawami stomatopatii protetycznej, od których pobierano wymazy w kierunku hodowli grzybów drożdżopodobnych. Oceny lekowrażliwości wcześniej zidentyfikowanych szczepów na preparat Citrosept Dental dokonano metodą wielokrotnych rozcieńczeń preparatów w podłożu KEY WORDS: denture stomatitis, antifungal therapy, herbal medicines Summary Introduction. Candida-associated denture stomatitis constitutes an important health problem that concerns a large group of patients who use prosthetic restorations. In recent years difficulties have emerged in the treatment of fungal infections in this group of patients due to increasing resistance of fungi to individual antimycotics, as well as to toxicity of antifungals and high treatment costs. Aim of the study. To assess in vitro the susceptibility of yeast-like fungal strains, isolated from oral cavities of patients using prosthetic restorations, to Citrosept Dental, a chosen natural preparation. Material and methods. The study covered a group of 95 patients with the clinical symptoms of denture stomatitis. The susceptibility of all isolates to Citrosept Dental was assessed using the serial dilution method of preparations on solid Casiton medium. Control systems were used. Results. Citrosept Dental showed high activity 425

2 M. Jaworska-Zaremba i inni stałym Casiton (Plate Dilution Method). Zastosowano układy kontrolne. Wyniki. Citrosept Dental wykazał dużą aktywność w stosunku do wyhodowanych szczepów. Najbardziej wrażliwe na działanie preparatu były szczepy z gatunku C.glabrata i C.albicans, dla których otrzymano najniższe wartości stężeń hamujących. Wnioski. Citrosept Dental wykazał w badaniach in vitro dużą aktywność przeciwgrzybiczą wobec większości badanych drożdżaków, co skłania do rozważenia zastosowania ekstraktów naturalnych w leczeniu zakażeń grzybiczych błony śluzowej jamy ustnej u użytkowników protez. Wstęp Mianem stomatopatii protetycznych określa się zmiany zapalne błony śluzowej podłoża protetycznego, związane z użytkowaniem uzupełnień protetycznych, przede wszystkim ruchomych, wykonanych z tworzywa akrylowego, ale również stałych oraz uzupełnień protetycznych wspartych na wszczepach śródkostnych. Rozwój współczesnej protetyki, w tym metod leczenia implantoprotetycznego, spowodował poprawę komfortu użytkowania ruchomych uzupełnień protetycznych lub możliwość rezygnacji z ich użytkowania na korzyść uzupełnień stałych. Niemniej jednak problem stomatopatii protetycznych, w szczególności powikłanych infekcją grzybiczą dotyczy nadal szerokiej grupy pacjentów. Zakażenie drożdżakami obserwuje się u % użytkowników protez ze stwierdzoną stomatopatią protetyczną (1). Znaczącą rolę w rozwoju tego schorzenia przypisuje się grzybom drożdżopodobnym zasiedlającym jamę ustną, głównie szczepom C.albicans, C.tropicalis, C.glabrata, rzadziej C.parapsilosis, C.krusei, C.guilliermondii (2). Należy jednak podkreślić, że rozwój zakażenia grzybiczego zależy od wielu czynników, to cultured strains, especially to C.albicans and C. glabrata species. Conclusions. In in vitro study Citrosept Dental showed high activity to the majority of cultured strains, which indicates the need to consider the usage of natural extracts in denture stomatitis treatment. miejscowych i ogólnoustrojowych, w tym stanu immunologicznego gospodarza oraz stopnia patogenności szczepu. Candida albicans jest gatunkiem najbardziej inwazyjnym wśród grzybów drożdżopodobnych bytujących w jamie ustnej. Jego dominacja w kolonizacji błony śluzowej jamy ustnej jest wynikiem powstania sprzyjających warunków zależnych od właściwości komórek grzybów, komórek nabłonka błony śluzowej, oraz czynników miejscowych i ogólnych gospodarza. Istotny dla powstawania stomatopatii protetycznych i rozwoju nawracających infekcji pozostaje fakt dużego stopnia adhezji C.albicans do uzupełnień protetycznych wykonanych z tworzywa akrylowego. Powierzchnia akrylu jest nieregularna, nasiąkliwa, sprzyjająca odkładaniu się płytki protez, która wraz z komórkami grzybów może wnikać we wszystkie zagłębienia tworząc biofilm. Zdolność grzybów z rodzaju Candida do tworzenia struktury biofilmu jest istotnym elementem narastającej oporności na stosowane leki przeciwgrzybicze (3, 4). Rozróżniana jest oporność pierwotna, kiedy mikroorganizm wykazuje oporność przed ekspozycją na dany lek, a także oporność wtórna po zastosowaniu leczenia farmakologicznego. Leczenie immunosupresyjne, 426 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 6

3 antybiotykoterapia, długotrwałe podawanie leków przeciwgrzybiczych mają duży wpływ na selekcję szczepów opornych i nawrotowy charakter zakażeń grzybiczych, także w grupie pacjentów użytkujących uzupełnienia protetyczne. W ostatnich latach, powszechnie stosowana terapia protetyczno-farmakologiczna stomatopatii protetycznych obejmująca preparaty z grupy polienów (nystatyna, natamycyna), azoli (klotrimazol, mikonazol, ketokonazol, flukonazol) czy pochodnych pirymidyny (5-fluorocytozyna), niejednokrotnie nie przynosi efektu. Szczególnie trudno poddającą się terapii grupę stanowią chorzy z osłabioną odpornością, po przebytej chemio- i radioterapii, a także poddani leczeniu immunosupresyjnemu lub przewlekłej antybiotykoterapii (5). Niepowodzenia w leczeniu stomatopatii protetycznych powikłanych infekcją grzybiczą, częste reinfekcje, a także duża toksyczność antymikotyków skłaniają do poszukiwania alternatywnych metod terapeutycznych, w tym do zainteresowania się grupą preparatów naturalnych o działaniu przeciwgrzybiczym. Cel pracy Celem pracy była ocena wrażliwości in vitro szczepów grzybów drożdżopodobnych, izolowanych z błony śluzowej jamy ustnej podłoża protetycznego pacjentów użytkujących uzupełnienia protetyczne, na wybrany preparat roślinny na bazie wyciągu z greipfruta: Citrosept Dental (Cintamanii Poland). Materiał i metody Badaniami objęto grupę 95 pacjentów Katedry Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Grupę tę stanowili pacjenci, u których stwierdzono w badaniu klinicznym objawy stomatopatii protetycznej, użytkujący stałe i /lub ruchome uzupełnienia protetyczne, w tym również Stomatopatie protetyczne osoby poddane rehabilitacji protetycznej z zastosowaniem wszczepów śródkostnych. W pierwszym etapie badań pacjentów poddano badaniu mikologicznemu metodą wymazu bezpośredniego z powierzchni błony śluzowej jamy ustnej w obszarze kontaktu z dośluzówkową powierzchnią uzupełnienia protetycznego. Przy użyciu podłoża transportowego wymazy przewieziono do Pracowni Mikologicznej, gdzie dokonano ich posiewu na stałe podłoże Sabourauda z dodatkiem gentamycyny i chloramfenikolu (Oxoid). Płytki inkubowano w temperaturze 30ºC przez 48 godzin. Obecność wzrostu kolonii grzybów oceniano po 24 i 48 godzinach. Do dalszych badań laboratoryjnych uzyskano z hodowli 105 szczepów grzybów drożdżopodobnych, dla których została przeprowadzona identyfikacja przy użyciu podłoża Chromagar Candida (BioRad) i automatycznego testu ID32 C (biomérieux). Oceny lekowrażliwości szczepów na preparat Citrosept Dental dokonano metodą rozcieńczeń preparatu w podłożu stałym Casiton (Plate Dilution Method). W badaniu wykorzystano czysty ekstrakt z grejpfruta, bez dodatku żelu PVP. Do zaszczepienia podłoży przygotowywano zawiesiny komórek grzybów w 0,85%NaCl o gęstości 1 wg skali Mc Farlanda. Określono wrażliwość wyhodowanych 105 szczepów, a także szczepów wzorcowych C.albicans ATCC 14053, C.tropicalis ATCC i C.glabrata ATCC w stosunku do preparatu Citrosept Dental. Badanie lekowrażliwości grzybów drożdżopodobnych rozpoczęto od wykonania próby pilotażowej w celu określenia przedziału stężeń dla preparatu Citrosept Dental, przy których następuje zahamowanie wzrostu szczepów. Do próby wybrano losowo 25 izolatów, a także przygotowano 8 różnych stężeń ekstraktu z greipfruta w przedziale 0, mg na litr pożywki (mg/l). Stosując metodę badawczą opisaną poniżej dla wszystkich badanych 105 szczepów obliczono, że ponad 95% spośród wybranych PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 6 427

4 M. Jaworska-Zaremba i inni 25 izolatów poddanych badaniu pilotażowemu jest hamowana przez preparat Citrosept Dental w następujących stężeniach: 1,87; 3,75; 7,5; 15; 30; 60 mg/l. Określone w próbie pilotażowej stężenia zastosowano w dalszej części badania. Ekstrakt rozcieńczano, zgodnie z zaleceniami producenta, w jałowej wodzie destylowanej, a następnie wprowadzano go do podłoży, uzyskując dla każdego z nich stężenia określone w próbie pilotażowej. Tak przygotowane podłoża rozlewano do płytek Petriego, po 20ml w każdej. Następnie, przygotowane wcześniej zawiesiny kolejnych 20 szczepów o gęstości 1 w skali Mc Farlanda nanoszono po zastygnięciu podłóż. Płytki inkubowano w temperaturze 37 o C przez 48 godzin, a następnie odczytywano minimalne stężenie hamujące (Minimal Inhibitory Concentration, MIC) wzrost drożdżaków po 24 godzinach. Minimalne stężenie hamujące (MIC) zostało zdefiniowane jako najniższe stężenie preparatu, przy którym następuje zahamowanie wzrostu szczepów grzybów drożdżopodobnych. W następnej kolejności dokonano analizy aktywności preparatu Citrosept Dental obliczając MIC 50 oraz MIC 90 dla badanych gatunków grzybów drożdżopodobnych, dla których liczba szczepów w badaniu była 2 oraz określono zakres stężeń hamujących (MIC range). Dla szczepów w liczbie <2 MIC 50 równał się MIC 90. Jako MIC 50 przyjęto takie stężenie danego preparatu, przy którym zostaje zahamowany wzrost 50% badanych szczepów. Analogicznie, jako MIC 90 uznano takie stężenie danego preparatu, przy którym zostaje zahamowany wzrost 90% badanych szczepów. W badaniu lekowrażliwości szczepów grzybów drożdżopodobnych oraz szczepów wzorcowych zastosowano dwa układy kontrolne. Pierwszy stanowiły płytki z podłożem Casiton niezawierające badanych preparatów, drugi płytki z podłożami zawierającymi stosowany w badaniu rozpuszczalnik: jałową wodę destylowaną. Dodatkowo, wykonano badanie lekowrażliwości żelu PVP. Wyniki Wyniki hodowli w liczbie 105 szczepów grzybów drożdżopodobnych uzyskano od 77% osób poddanych badaniu mikologicznemu. W największym odsetku występowały gatunki Candida albicans, Candida tropicalis i Candida glabrata, odpowiednio: 57,14%, 17,14% i 13,33% (ryc. 1). Badania lekowrażliwości przeprowadzone dla ekstraktu z grejpfruta o nazwie handlowej Citrosept Dental wskazują na dużą aktywność tego preparatu w stosunku do badanych szczepów grzybów drożdżopodobnych oraz szczepów wzorcowych (tab. I, tab. II). Spośród 60 szczepów C.albicans ponad połowa (58,33%) była hamowana przez bardzo niskie wartości stężeń hamujących w zakresie 1,87-3,75 mg/l. Kolejnych 14 izolatów było wrażliwych na stężenie 7,5 mg/l, 7 izolatów na stężenie 15 mg/l, a tylko 2 szczepy były hamowane w wysokim stężeniu 60 mg/l (MIC 50 3,75 mg/l, MIC mg/l, MIC range 1,87-60 mg/l). W dwóch przypadkach izolatów C.albicans nie uzyskano hamowania w zakresie badanych stężeń. Porównywalnie niskie wartości stężeń hamujących otrzymano dla gatunku C.glabrata. Dla 9 spośród 14 badanych szczepów minimalne stężenie hamujące wynosiło 1,87 mg/l, wzrost kolejnych 3 był hamowany w stężeniu 7,5 mg/l, a pozostałe 2 izolaty były wrażliwe na stężenie 15 mg/l (MIC 50 1,87 mg/l, MIC mg/l, MIC range 1,87-15 mg/l). Wysoką aktywność Citroseptu Dental zaobserwowano również w stosunku do szczepów C.tropicalis. Ponad połowa (55,56%) spośród 18 badanych szczepów była hamowana przez niskie wartości stężeń hamujących w zakresie 1,87-3,75 mg/l. Kolejnych 5 szczepów było wrażliwych na stężenie 7,5 mg/l, a tylko dla jednego szczepu nie uzyskano hamowania w zakresie badanych stężeń. Wrażliwość nielicznych szczepów z gatunku C.parapsilosis, C.guilliermondii, C.sake, C.lipolityca, C.krusei, Geotrychum candidum 428 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 6

5 na preparat Citrosept Dental była zróżnicowana i mieściła się w przedziale minimalnych stężeń hamujących od 1,87 do 60 mg/l. W wynikach badań dotyczących zastosowanych układów kontrolnych oraz żelu PVP nie wykazano hamowania wzrostu grzybów drożdżopodobnych. Dyskusja Stomatopatie protetyczne T a b e l a I. Zakres minimalnego stężenia hamującego wzrost badanych szczepów (MIC range), MIC 50, MIC 90 dla Citroseptu Dental Grzyby drożdżopodobne Liczba szczepów Minimalne stężenie hamujące MIC mg/l (Minimal Inhibitory Concentration) MIC 50 MIC 90 MIC range C. albicans 60 3, ,87-60 C. tropicalis 18 3, ,87-60 C. glabrata 14 1, ,87-15 C. krusei 4 3, ,87-60 C. parapsilosis 3 1, ,87-30 Geotrychum candidum 2 3, ,75-30 C. guilliermondii 2 7,5 60 7,5-60 C. sake 1 1,87 1,87 - C. lipolytica 1 1,87 1,87 - Ryc. 1. Podział wyhodowanych i zidentyfikowanych 105 szczepów grzybów drożdżopodobnych (%). Ryc.2. Porównanie kumulatywnego hamowania szczepów (%) C.albicans, C.tropicals i C.glabrata w badanych stężeniach Citroseptu Dental. Terapia stomatopatii protetycznych powikłanych infekcją grzybiczą, co podkreśla większość autorów prac, ale także lekarzy klinicystów zajmujących się tym zagadnieniem, stwarza coraz więcej trudności. Bardzo niepokojąca staje się narastająca oporność szczepów PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 6 429

6 M. Jaworska-Zaremba i inni T a b e l a I I. Minimalne stężenia hamujące (MIC) wzrost badanych szczepów oraz szczepów wzorcowych dla Citroseptu Dental Grzyby drożdżobodopne Liczba szczepów C. albicans 60 C. tropicalis 18 C. glabrata 14 C. krusei 4 C. parapsilosis 3 Geotrychum candidum 2 C. guilliermondii 2 C. sake 1 C. lipolytica 1 C. albicans ATCC C. glabrata ATCC C. tropicalis ATCC grzybów drożdżopodobnych, w tym Candida albicans na poszczególne leki lub całe grupy antymikotyków. Grzyby, podobnie jak większość patogenów człowieka, podlegają zmianom ewolucyjnym, a ich zdolności adaptacyjne Minimalne stężenia hamujące (MIC) mg/l 1,87 3,75 7, ,33% 30,00% 23,33% 11,67% 6,67% ,78% 27,78% 27,78% 5,56% 5,56% 5,56% ,29% 21,43% 14,29% ,00% 25,00% 25,00% 25,00% ,67% 33,33% ,00% 50,00% ,00% 50,00% 1 100,00% 1 100,00% 1 100,00% 1 100,00% 1 100,00% prowadzą między innymi do rozwoju lekooporności. Stale wzrastające stosowanie antymikotyków w terapii i profilaktyce grzybic przyczynia się do rozwoju oporności wtórnej, czyli nabytej, która jest odpowiedzią komórek grzybów 430 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 6

7 na ekspozycję na lek. Lekooporność nabyta jest skutkiem wielu procesów genetycznych oraz selekcji szczepów opornych pod wpływem stosowanego leczenia (6, 7). Niepowodzenia w leczeniu zakażeń grzybiczych, w tym stomatopatii protetycznych powikłanych infekcją grzybiczą, szczególnie w grupie pacjentów poddanych leczeniu immunosupresyjnemu, lub po zastosowaniu chemio- i radioterapii skłaniają do poszukiwania nowych, skutecznych leków przeciwgrzybiczych. W obecnym czasie zyskały na znaczeniu preparaty roślinne, charakteryzujące się niską toksycznością, małą ilością działań niepożądanych i stosunkowo niewysokimi kosztami terapii. Obserwuje się wzrost zainteresowania fitoterapią, zwłaszcza wśród pacjentów. Na rynku pojawia się coraz więcej nowych i efektywniejszych preparatów pochodzenia roślinnego, w tym również charakteryzujących się działaniem przeciwgrzybiczym. Do tej grupy należą preparaty zawierające w swoim składzie ekstrakt z grejpfruta. Ekstrakt dzięki zdolności do wychwytywania wolnych rodników nadtlenkowych wykazuje właściwości przeciwutleniające, reguluje procesy metaboliczne, pobudza produkcję przeciwciał oraz posiada właściwości uszczelniające naczynia krwionośne. Ponadto występujące w wyciągu naringina, naringenina, czy tangeretyna dzięki swojej strukturze polifenolowej są silnymi przeciwutleniaczami i korzystnie wpływają na metabolizm komórkowy (8). Ekstrakt z nasion grejpfruta działa przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo i przeciwgrzybiczo, co stwarza możliwości wykorzystania go zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu różnych zakażeń. Mechanizm działania ekstraktu na mikroorganizmy polega najprawdopodobniej na zaburzeniu procesów oddychania wewnątrzkomórkowego, uszkodzeniu struktur błony i ściany komórkowej oraz zahamowaniu syntezy aminokwasów. Jednocześnie następuje upośledzenie metabolizmu wewnątrzkomórkowego i w efekcie finalnym śmierć mikroorganizmu. Stomatopatie protetyczne Badania prowadzone przez różnych autorów wskazują na wysoką aktywność wyciągu z grejpfruta wobec bakterii tlenowych i beztlenowych (9, 10). Niewiele danych pojawia się w piśmiennictwie na temat działania ekstraktu na grzyby drożdżopodobne. Obiecujące wyniki otrzymała w swoich badaniach Kędzia (11, 12). Analizując wpływ Citroseptu na grzyby drożdżopodobne, wyizolowane z zakażeń dróg oddechowych oraz jamy ustnej, wykazała jego dużą aktywność wobec badanych szczepów. Podobnie Krajewska-Kułak i wsp. (13) analizując aktywność Citroseptu w stosunku do 50 szczepów C.albicans wykazali wysoką aktywność preparatu, oceniając wartości minimalnych stężeń hamujących wzrost drożdżaków (MIC) na podłożu Sabourauda i YNB. W przedstawionym badaniu własnym wykorzystano ekstrakt z grejpfruta w wodnym roztworze gliceryny roślinnej (Citrosept Dental), zawieszony w żelu PVP. Chemiczny skład preparatu opiera się głównie na związkach flawonoidowych, m.in. na flawonolach, flawanonach, flawonach oraz wit C, B1, PP, chlorku bezalkoniowym naturalnie występujących w wyciągu z grejpfruta. Ocena skuteczności preparatu Citrosept Dental, dokonana na podstawie wartości minimalnych stężeń hamujących (MIC, MIC 50, MIC 90, MIC range) wykazała jego aktywność wobec szczepów grzybów drożdżopodobnych. Najniższe wartości stężeń hamujących otrzymano dla szczepów z gatunku C.glabrata i C.albicans. Preparat wykazał także wysoką aktywność wobec szczepów C.tropicalis, C.krusei, C.parapsilosis. Uzyskane wyniki badań laboratoryjnych są bardzo zachęcające i wskazują na potrzebę prowadzenia dalszych prac badawczych, m.in. badań in vivo. Dają także nadzieję na możliwość uzyskania alternatywnych metod leczenia stomatopatii protetycznych powikłanych infekcją grzybiczą, z wykorzystaniem preparatów pochodzenia roślinnego na bazie wyciągu z nasion grejpfruta. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 6 431

8 M. Jaworska-Zaremba i inni Wnioski Wysoka częstość izolacji grzybów z błony śluzowej osób z objawami stomatopatii protetycznej wskazuje na konieczność prowadzenia badań mikologicznych w tej grupie pacjentów. Citrosept Dental wykazał w badaniach wysoką aktywność przeciwgrzybiczą wobec większości badanych gatunków grzybów drożdżopodobnych, co skłania do rozważenia zastosowania ekstraktów naturalnych w leczeniu zakażeń grzybiczych u użytkowników protez. Piśmiennictwo 1. Vanden Abbeele a., De Meel H., Ahariz M., Peeraundin J.P., Beyer I., Courtois P.: Denture contamination by yeasts in the elderly. Gerodontology, 2008, 26, Kurnatowska J., Kurnatowski P.: Niektóre postacie grzybic jamy ustnej, Mikol. Lek., 2008, 15, Dorocka-Bobkowska B., Konopka K.: Powstawanie biofilmu Candida i jego znaczenie w patogenezie zakażeń przewlekłych przegląd piśmiennictwa. Dent. Med. Prob., 2003, 40, 2, Mnichowska-Polanowska M., Kaczała M., Giedrys-Kalemba S.: Lekooporność oraz zwalczanie biofilmu Candida. Mikol. Lek., 2009, 16, Szymankiewicz M., Kowalewski J.: Zakażenia wywoływane przez grzyby Candida. Czynniki predysponujące. Mikol. Lek., 2005, 12, 3, Kontoyiannis D. P., Lewis R. E.: Antifungal drug resistance of pathogenic fungi. Lancet, 2002, 359, Dzierżanowska D. (redakcja): Zakażenia szpitalne. α-medica Press. Bielsko-Biała, Sharamon S., Bagiński B. J.: Lecznicza siła ekstraktu z grejpfruta. Oficyna Wydawnicza MH, Warszawa, En-Qin X. et al.: Biological activities of polyphenols from grapes. Int. J. Mol. Sci., 2010, 11, 2, Kędzia A.: Działanie Citroseptu na bakterie beztlenowe występujące w zakażeniach dróg oddechowych. Postępy Fitoterapii, 2000, 3, Kędzia A.: Działanie Citroseptu (Cintamanii) na grzyby drożdżopodobne z rodzaju Candida wyizolowane z zakażeń dróg oddechowych. Mikol. Lek. 2001, 8, 2, Kędzia A.: Aktywność Citroseptu (Cintamanii) wobec grzybów drożdżopodobnych wyizolowanych z zakażeń jamy ustnej. Postępy Fitoterapii, 2005, 1, Krajewska-Kułak E., Łukaszuk C., Lewko J., Niczyporuk W., Winter G.: Ocena wpływu ekstraktu z grejpfruta na wzrost grzybów drożdżopodobnych z gatunku Candida albicans. Doniesienia wstępne. Mikol. Lek., 2001, 8, 2, Zaakceptowano do druku: r. Adres autorów: Warszawa, ul. Nowogrodzka 59. Zarząd Główny PTS PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 6